Wykład siódmy

Płeć

• Płeć biologiczna - płeć społeczna

• Płeć a społeczny podział pracy

• Wyobrażenia na temat płci

• Stratyfikacja płci

• Patriarchat

• Równość płci

• Płeć biologiczna - płeć społeczna

Kobiety i mężczyźni różnią się pod względem biologicznym. Kobiety posiadają dwa chromosomy X, mężczyźni chromosomy XY. Gatunek ludzki cechuje dymorfizm płciowy: oznacza to, biologia organizmu kobiety różni się pod pewnymi względami od biologii organizmu mężczyzny. Statystycznie kobiety żyją dłużej niż mężczyźni, mężczyźni przeciętnie więcej ważą, są wyżsi i silniejsi fizycznie. Dymorfizm płciowy nie wyjaśnia jednak wszystkich odmian społecznego i kulturowego zróżnicowania płci. Społeczne i kulturowe zróżnicowanie płci opisujemy przy pomocy terminu płeć społeczna (kulturowa - ang. gender).

We wszystkich znanych nam społeczeństwach różnica płci przejawia się w pewnym stopniu zróżnicowania zadań i ról społecznych wykonywanych przez mężczyzn i kobiety. Role płciowe to zadania i role społeczne przypisywane w danym społeczeństwie kobietom i mężczyznom. Badania porównawcze pokazują, że oprócz ról przeważnie przypadającym mężczyznom i ról zazwyczaj pełnionych przez kobiety, istnieje też wiele ról społecznych podejmowanych przez osoby obojga płci.

• Płeć a społeczny podział pracy

Uogólnienia na temat podziału pracy między mężczyznami i kobietami w oparciu o dane dotyczące 185 społeczeństw

Zadania przeważnie męskie	Zadania męskie lub kobiece	Zadania przeważnie kobiece
- Polowania na wielką zwierzynę (słonie, wieloryby) - wytapianie metali - obróbka metalu - wyrąb lasu - obróbka drewna - wytwarzanie instrumentów muzycznych - budowanie łodzi - obróbka kamienia - obróbka kości, rogów, muszli - górnictwo - ubój i przetwórstwo mięsa - hodowla pszczół - karczowanie lasu, przygotowanie ziemi pod uprawę - hodowla większych zwierząt - budowanie domów - orka - wyrób sieci i sznurów	- rozniecanie ognia - wyprawianie skór - hodowla małych zwierząt - uprawa roli - rękodzielnictwo - dojenie - wyplatanie koszyków i mat - przenoszenie ciężarów - przechowywanie żywności - tkactwo - wytwarzanie ubrań - garncarstwo	- zbieranie opału - przygotowanie napojów - zbieranie dzikich owoców - mleczarstwo - przędzalnictwo - noszenie wody - gotowanie - pranie - przygotowanie ziarna zbożowego

Tabela 1. Źródło: Murdoch G., Provost, C. Factors in the Division of Labor by Sex, A Cross- cultural Analysis. Ethnology XII(2): 203-225.

W niektórych grupach plemiennych to kobiety zajmują się, na przykład budową łodzi, czy obróbką drewna (Indianie z plemienia Paunisów), u Indian Hopi typowo męskim zajęciem jest tkactwo; wśród pigmejów Mbuti z Konga kobiety polują na drobną zwierzynę. Tym niemniej, w znakomitej większości społeczeństw opieka nad dziećmi przypada kobietom, chociaż od tej zasady także znajdujemy wyjątki. Sposób produkcji i podział pracy mają ogromny wpływ na społeczne zróżnicowanie płci.

• Wyobrażenia na temat płci

Idee i wyobrażenia dotyczące tego, co typowo kobiece i typowo męskie ulegają pewnym zmianom w zależności od czasu i miejsca. W niektórych społeczeństwach, nie wyłączając europejskich, ideał kobiecości i męskości ulegał w historii zmianie. W niektórych społecznościach plemiennych istnieje zwyczaj zwany kuwadą polegający na imitowaniu przez mężczyzn kobiecych zachowań podczas ciąży. Do niedawna uważano, że agresja i inicjatywa w dziedzinie seksualnej są cechami typowo męskimi. Wśród członków plemienia Dobu z Melanezji to kobiety często inicjują i aranżują kontakty seksualne. Nasze stereotypy na temat kobiet i mężczyzn określa przekonanie o naturalnej bliskości między matką a dzieckiem. Są wszelako przykłady na to, że stosunki matki i dziecka nie są wcale ani bliskie, ani ciepłe. W klasie wyższej brytyjskiego społeczeństwa w wieku XIX bliskość i zażyłość cechowała w większym stopniu kontakty między dziećmi a ich niańkami, niż relacje dzieci z matką. Cechy męskie i kobiece niekiedy przedstawia się w kategoriach opozycji między tym, co naturalne i tym, co kulturowe albo prywatne i publiczne. Kobiecość łączy się z naturalnością, instynktami, dziecięcością; mężczyźni mają reprezentować pierwiastek kulturowy, twórczy, rozumowy. Trzeba jednak pamiętać, że opozycje te nie mają uniwersalnego charakteru. Sami jesteśmy przyzwyczajeni do binarności płci, czyli uważamy, że istnieją dwie i tylko dwie płci. W społecznościach Indian Ameryki Północnej osoby o cechach androgenicznych były uznawane nie za ludzi chorych czy nienormalnych, ale przedstawicieli trzeciej płci. Ludzi tych nazywano Berdaszami.

• Stratyfikacja płciowa

Stratyfikacja płciowa to nierówna dystrybucja zasobów (w postaci władzy, żywności, uprawnień, prestiżu, wolności osobistej) między kobietami i mężczyznami odzwierciedlająca różne pozycje kobiet i mężczyzn w hierarchii społecznej. Przykładem ilustrującym występowanie stratyfikacji płciowej jest istnienie podwójnego standardu oceny zachowań łamiących normy współżycia seksualnego. Zasada podwójnego standardu odmiennie traktuje naruszenie tej samej normy przez kobiety i mężczyzn. W większości społeczności ludzkich cudzołóstwo kobiet ocenia się surowiej niż cudzołóstwo mężczyzn.

W antropologii uznaje się zależność między stratyfikacją płciową a instytucjonalizacją podziału na sferę publiczną i prywatną. Na przykład, w społecznościach zbieraczy i łowców podział ten jest mało wyrazisty. Praca kobiet jest w nich ceniona na równi z pracą mężczyzn. W społeczeństwach tego rodzaju zbieractwo będące domeną kobiet, jest nierzadko ważniejszym źródłem utrzymania niż łowiectwo, którym częściej trudnią się mężczyźni. Dominacja społeczna mężczyzn nasila się wraz z powstaniem społeczeństw rolniczych.

Antropolodzy nie są zgodni, co decyduje o nierówności kobiet i mężczyzn w hierarchii społecznej. Niektórzy badacze uważają, że przyczyną stratyfikacji płciowej jest większy udział kobiet w opiece nad dziećmi, co utrudnia im podejmowanie ról wymagających większej mobilności przestrzennej (a tym samym większej aktywności w sferze publicznej), inną przyczyną stratyfikacji są normy regulujące dostęp kobiet do środków produkcji. Brak tego dostępu osłabia pozycję kobiet w społeczeństwie.

Patriarchat i matriarchat

W XIX przypuszczano, że w zamierzchłej przeszłości ludzkości istniały społeczeństwa rządzone przez kobiety, czyli społeczeństwa oparte na zasadzie matriarchatu. Antropologom nie udało się jednak odkryć społeczeństw w całości rządzonych przez kobiety. W większości znanych przypadków, widoczna jest zasada patriarchatu, uznająca społeczną supremację mężczyzn. Stopień dominacji mężczyzn jest zróżnicowany. Opisano jednak społeczności, w których kobiety miały stosunkowo duży dostęp do zasobów, środków produkcji, władzy i prestiżu. Istnieje pewna zależność między silnym nachyleniem matrylinearnym i matrylokalnością a większym dostępem kobiet do realnej władzy i zasobów. Dzieje się tak często w społeczeństwach, w których mężczyźni są wojownikami podejmującymi dalekie wyprawy wojenne (Nayarowie czy Irokezi). W plemionach Irokezów to kobiety kontrolowały zasoby i środki produkcji. Szczególnie wysoką pozycję osiągały matrony - przewodzące tak zwanym długim domom Irokezów. To kobiety decydowały o zawieranych małżeństwach, (zgodnie z zasadą matrylinearności), wpływały także na wybór wodzów. Złożone z mężczyzn rady starszych decydowały o wojnach, matrony miały jednakże prawo weta.

Inny ciekawy przykład egalitaryzmu płci, czyli równego statusu kobiet i mężczyzn stanowi społeczność żyjąca na wyspach andamańskich (na oceanie indyjskim). Wśród Andamańczyków występowała duża wymienność zadań między płciami: zazwyczaj mężczyźni zajmowali się rybołówstwem i polowaniem, kobiety zbieractwem, ale bywało tez na odwrót. Walki wewnątrz plemienne inicjowali mężczyźni, ale negocjowaniem pokoju zajmowały się kobiety. Inicjacja kobiet i mężczyzn przebiegała podobnie; mężczyźni i kobiety musieli przestrzegać podobnych tabu. Dominacja mężczyzn staje się bardziej widoczna w społeczeństwach o silnym nachyleniu patrylinearnym i patrylokalnym, generalnie wiąże się jednak z ogrodniczym i rolniczym modelem produkcji. Często dominacja męska wiąże się z intensywnymi wojnami plemiennymi pomiędzy sąsiadującymi ze sobą grupami. Wśród braminów w Nepalu status żon w małżeństwie jest niższy niż status mężów. Każda zdrada małżeńska kobiety karana jest usunięciem z kasty i przypisanie do kasty kochanka. Mężczyźni karani są jedynie gdy uprawiają seks z tak zwanymi niedotykalnymi - najniżej stojąca kategorią społeczną w hierarchicznym społeczeństwie wyznawców hinduizmu. Posiadając niższy status jako żona, kobieta zyskuje jednak szacunek i przywileje jako córka, siostra i matka. Jej niższość względem mężczyzny ma charakter

W społecznościach ogrodniczych i rolniczych kobiety są często producentkami żywności, ale sfera publiczna znajduje się we władaniu mężczyzn, dominacja mężczyzn zyskuje uzasadnienie w licznych tabu. Na Papui Nowej Gwinei kulturowe zróżnicowanie płci przybiera bardzo wyrazistą formę. Weźmy przykład. W plemieniu Itamul (zamieszkałym nad rzeką Sepik w centralnej części Papui Nowej Gwinei) kobiety z dziećmi i mężczyźni żyją niemal oddzielnie. Świat kobiet i mężczyzn to dla Itmaulów dwie całkowicie odrębne dziedziny. Męskość kojarzona jest z nieobliczalnością, działaniem jawnym i publicznym, dumą i wzbudzaniem lęku. Kobiecość, dla odmiany, łączy się z przewidywalnością i umiarem, skromnością, sferą domową. Chłopcy żyjący początkowo razem z matką, przechodzą wyczerpujące rytuały inicjacyjne, po zakończeniu, których zyskują status mężczyzn i przenoszą się do wielkiego domu mężczyzn, gdzie żyją przez resztę życia. Mężczyźni obawiają się kobiet. Jakikolwiek kontakt mężczyzny z krwią menstruacyjną jest traktowany jako wysoce niebezpieczny dla jego życia. Mężczyźni często podejrzewają kobiety o niecne zamiary, chęć użycia czarów skazujących mężczyznę na niepowodzenia i utratę zdrowia. Źródeł segregacji płciowej wśród Itmaulów i innych plemion Nowej Gwinei upatruje się zasadach określających podział pracy: kobiety, chociaż są odpowiedzialne za produkcję żywności (hodują ważną dla gospodarki plemiennej trzodę chlewną), biorą o wiele skromniejszy udział w zdominowanym przez wymianę i wojnę życiu publicznym.

Nie ma jednolitej opinii na temat wpływu uprzemysłowienia i industrializmu na społeczne zróżnicowanie płci. Niektórzy badacze wyznają pogląd, że pierwsza fala uprzemysłowienia wzmocniła podział na prywatne i publiczne, mocniej wiążąc kobiety ze sferą domową i prywatną, co osłabiło ich pozycję społeczną. Dzisiaj sytuacja, zwłaszcza w krajach wysoko uprzemysłowionych, wyraźnie się zmienia w kierunku o wiele aktywniejszego udziału kobiet w życiu publicznym. Choć daleko jeszcze do całkowitej równości. Zastanawiająca jest zarazem trwałość stratyfikacji płciowej, co dobrze ilustruje przykład z Chin. Polityka państwowa Chin zmierzała do zmiany i rozbicia tradycyjnego patriarchalnego modelu rodziny chińskiej (zwłaszcza na obszarach wiejskich) obejmującego zasadę aranżowania małżeństw przez rodziców. Córki stawały się przedmiotem wymiany. W zamian za wydanie córki za mąż rodzice dziewczyny otrzymywali od rodziny mężczyzny pieniądze lub dobra materialne. Kojarzenie małżeństw i transakcje matrymonialne związane są z wartością pracy kobiet. Bez pracy kobiet gospodarstwa domowe chińskich rolników nie mogłyby funkcjonować, co czyni z pozyskania dla mężczyzny małżonki kwestię o kluczowym znaczeniu. Jednak polityka władz, poprzedzona kampanią propagandową, przyniosła połowiczne zmiany. Kolektywizacja i zakaz „kupowania żon” miały w założeniu prowadzić do zlikwidowania wiejskiego patriarchalizmu. Z jednej strony, młodzi (zarówno kobiety, jak i mężczyźni) mają więcej obecnie do powiedzenia w sprawie wyboru małżonka). Z drugiej, patriarchalizm przetrwał. Małżeństwa dalej są aranżowane i traktowane jako transakcja. Pracy kobietom nie ubyło. Zostały one obciążone nie tylko obowiązkami domowymi, ale również pracą przy domowych poletkach i w skolektywizowanych gospodarstwach rolnych.

Lista terminów naukowych

- dymorfizm płciowy

- płeć biologiczna

- płeć społeczna (kulturowa)

- role płciowe

- kuwada

- instytucja niańki

- zasada podwójnego standardu

- podział na sferę publiczną i prywatną

- patriarchalizm

- matriarchat

- egalitaryzm płciowy

Mini egzamin

• Wyjaśnij różnicę między biologicznym i społecznym (kulturowym) zróżnicowaniem płci

• Wyjaśnij pojęcie stereotypu płci

• Co wpływa na wzmacnianie i osłabianie stratyfikacji płci?

• Na czym polega egalitaryzm płciowy?

• Jaki wpływ na stratyfikację płci wywarły procesy uprzemysłowienia?

Lektura uzupełniająca wykład

Moore, H., Płeć kulturowa i status - wyjaśnienie sytuacji kobiet, (w:) M. Kempny, E. Nowicka (red.), Badania kultury, tom I, Warszawa 2003, s. 309-339.

5

---