WYKŁAD II

POJĘCIE KULTURY

• Etymologia słowa „kultura”

• Znaczenia terminu kultura w naukach społecznych

• Antropologiczne rozumienie kultury

• Tworzywo kultury

• Podstawowe cechy informacji kulturowych

• Samoświadomość kulturowa

Etymologia słowa kultura

• Słowo kultura pochodzi od łacińskiego wyrazu colere oznaczającego zamieszkiwanie, uprawę, opiekę albo cześć oddawaną bóstwu. Początkowo słowo to oznaczało głównie uprawę lub hodowlę. Rzymski filozof Cyceron pisał o filozofii jako „kulturze ducha”. Pojęcie kultury, tym samym, stało się metaforą i oznaczało dbałość o rozwój duchowy, pielęgnowanie zalet charakteru i ducha.

• Pojęcie kultury należy do najbardziej abstrakcyjnych konstrukcji pojęciowych w naukach społecznych. Należy pamiętać, że terminy tego rodzaju nie mają charakteru czysto opisowego - nie są pojęciową fotografią rzeczywistości. Posługując się nimi, staramy się raczej podkreślić, uwydatnić pewne trwałe i rozpowszechnione cechy świata społecznego, na które natykamy się prowadząc obserwacje empiryczne.

• W czasach nowożytnych termin kultura upowszechnili niemieccy myśliciele, przede wszystkim działający w czasach Oświecenia Johan von Herder. Uznał on, że

• Każdy lud (Volk) ma własną duchowość (geist) tworzącą organiczna całość, na którą składają się wartości, wierzenia, tradycje, język.

• Można je zrozumieć jedynie z perspektywy danej kultury wziętej jako całość.

• Wspólna ludziom natura realizuje się w mnogości ludzkich duchowości (Volk) a nie powszechnych prawach rozumu.

Znaczenia terminu kultura w naukach społecznych

• Kultura jako sztuka i literatura (czyli to, czym się zajmuje ministerstwo kultury)

• Kultura jako szczególny sposób życia danej grupy społecznej (kultura Indian Navaho, kultura przestępcza, kultura szlachecka itp.)

• Kultura jako intelektualny, duchowy i estetyczny rozwój jednostki bądź społeczeństwa (stąd „człowiek kulturalny” to ktoś, kto dba o intelektualną, estetyczną i etyczną stronę swego życia)

• Kultura jako całokształt materialnych i duchowych wytworów człowieka

Antropologiczne rozumienie kultury

Antropologowie posługują się wieloma definicjami kultury. Wciąż najbardziej znaną jest definicja uniwersalistyczna, która zaproponował przed ponad stu laty Edward Taylor: Kultura lub cywilizacja w najszerszym rozumieniu etnograficznym jest to złożona całość obejmująca wiedzę, wierzenia, sztukę, prawo, moralność, obyczaje i wszystkie inne zdolności i nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa.

W antropologii powstało również swoiste antropologiczne rozumienie kultury. Za jego twórcę uważa się amerykańskiego antropologa Franza Boasa. Przyjął on, że

• istnieje wielu różnych, ale równych sobie kultur

• Kultury podlegają procesom zmian historycznych, które nie muszą mieć związku z postępem

• Każda kultura jest specyficzną duchową całością

• Kultura określa działania żyjących w niej ludzi

• Antropologiczne ujęcie kultury ma charakter opisowy

Antropologowie, w zależności od celów badawczych zawężają znacznie pojęcia kultury.

Definicja behawioralna (Linton)

Kultura jest konfiguracją wyuczonych zachowań i rezultatów zachowań, których elementy są wspólne członkom danego społeczeństwa i przekazywane w jego obrębie

Definicja semiologiczna (Geertz)

Kultura odnosi się do wzoru znaczeń ucieleśnionego w symbolach, przekazywanego z pokolenia na pokolenie, systemu odziedziczonych wyobrażeń wyrażonych w symbolicznych formach, dzięki którym ludzie przekazują, utrwalają i rozwijają swoją wiedzę o życiu i swój do niego stosunek

Tworzywo kultury

Kultura składa się z wielu różnych treści i form. Pośród nich na szczególną uwagę zasłgują:

• Język

• Wyobrażenia symboliczne

• Normy

• Wartości

Język naturalny jest koniecznym, chociaż nie wystarczającym warunkiem istnienia kultury ludzkiej. Język pozwala na przekazywanie ogromnej ilości, skomplikowanych informacji. Dzięki językowi utrwalamy wiedzę i tworzymy nowe idee. Zauważono dawno, że symbole i znaki konwencjonalne mają strukturę relacyjną. Oznacza to, że każdy znak i symbol składa się z dwu elementów: 1. elementu znaczącego (łac. Signans) i elementu znaczonego (łac. Signatum). Elementem znaczącym jest znak lub symbol w jego zmysłowo uchwytnej (wizualnej lub dźwiękowej) postaci. Element znaczony to przedmiot, do którego znak lub symbol jest odnoszony. Przedmiotem tym może pojęcie, idea, obiekt materialny. Mimo podobieństw znaki i symbole różnią się od siebie pod pewnymi istotnymi względami.

• Cechy symboli

1. Wieloznaczność

2. Wartościowanie

3. Emocjonalność

4. Podobieństwo elementów znaczących i znaczonych

• Cechy znaków konwencjonalnych:

1. Jednoznaczność

2. Neutralność aksjologiczna

3. Brak zabarwienia emocjonalnego

4. Arbitralność relacji elementu znaczącego i znaczonego

Normy i wartości

• Normy społeczne to reguły określające, jakie zachowania są dopuszczalne, jakie natomiast zakazane

• Normy społeczne występują w postaci kodeksów prawnych lub nieformalnie, jako zwyczaje, zasady dobrego wychowania, etykiety itp.

• Stopień podzielania norm społecznych w grupie społecznej jest zróżnicowany. Niektóre z norm obowiązują niemal uniwersalnie, inne obowiązują jedynie członków określonych grup społecznych

• W praktyce ludzie nie zawsze stosują się do norm, niekiedy muszą improwizować i sami decydować o swym zachowaniu

• Wartości to cele, które w danym społeczeństwie uznaje się za warte zrealizowania w oparciu o przyjęte normy społeczne

• Wartości hierarchizuje się

• Podobnie jak w przypadku norm, hierarchie wartości są w różnym stopniu podzielane przez członków społeczeństwa

• Wartości są podstawą formowania ideałów kulturowych. Bohaterowie uosabiają wartości przyjęte w danym społeczeństwie

Cechy informacji kulturowej

2. Przekazywane poprzez socjalizację

3. Utrwalanie w pamięci

4. odtwarzanie i naśladowanie

5. Wytwarzanie

6. Dobór (selekcja informacji przez ludzi)

7. Współzależność (informacje są od siebie zależne)

Samoświadomość kulturowa

Jednym z najbardziej interesujących zjawisk obserwowanych we współczesnym świecie jest wzrost samoświadomości kulturowej rozmaitych grup plemiennych i etnicznych. Wiele społeczności, które do nie tak dawno temu nie zdawały sobie sprawy z posiadania „własnej kultury” obecnie z dumą podkreślają swą odrębną tożsamość kulturową. Zjawisko to ma kilka przyczyn. Jedną z nich - co może brzmieć paradoksalnie - są procesy modernizacji. Podłożem wzrostu samoświadomości kulturowej jest bowiem piśmienność, dostęp do technologii informatycznych, tworzenie prawnych ram dla istnienia grup plemiennych i etnicznych zarówno w granicach poszczególnych państw, jak też na forum międzynarodowym. Wzrost samoświadomości kulturowej służy zarówno potrzebom ekonomicznym, jak również politycznym i moralnym.

Lista terminów naukowych

- kultura

- cechy kultury

- symbol

- znak

- norma społeczna

- wartości

Mini egzamin

• Omów antropologiczne rozumienie kultury

• Dlaczego w antropologii stosuje się względnie szerokie rozumienie kultury?

• Na czym polega różnica między symbolami a znakami

• Czemu służą normy społeczne

• Scharakteryzuj zjawisko kulturowej samoświadomości

---