Etniczne światy i ich granice
Pojęcie etniczności
Wiele spośród współczesnych konfliktów politycznych ma podłoże etniczne. Wojny w byłej Jugosławii, ciągnące się latami starcia zbrojne w Sri Lance, indyjskim Kaszmirze, na Bliskim Wschodzie, Sudanie, akcje terrorystyczne w Irlandii Północnej to tylko niektóre przykłady. Warto oczywiście pamiętać, że nie wszystkie napięcia i podziały etniczne musza prowadzić do rozlewu krwi. Spory wokół statusu politycznego francuskojęzycznej kanadyjskiej prowincji Quebek czy konflikt miedzy Walonami i Flamandami w Belgii nie mają tak ostrego charakteru i rozwiązywane są pokojowo. Istnieją też na świecie państwa wieloetniczne, w których różnice etniczne nie prowadzą automatycznie do politycznej niestabilności (przykładem jest Kenia). Jednocześnie w krajach jednolitych etnicznie również dochodzi często do ostrych konfliktów wewnętrznych.
Czym jest zatem etniczność? Norweski antropolog Thomas Holland Eriksen definiuje etniczność jako zespół relacji społecznych między grupami społecznymi, w oparciu o które grupy traktują siebie nawzajem jako odrębne kulturowo. Kierując się obiegowymi wyobrażeniami o tym czym jest naród czy grupa etniczna, sądzimy, że poczucie odrębności etnicznej czy narodowej wypływa z wielowiekowej odmienności dróg historycznego rozwoju poszczególnych zbiorowości. Uważa się, że o swoistości każdej z grup etnicznych i narodów decyduje łączący jej członków rodzaj głębokiej nierozerwalnej więzi emocjonalnej. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że uświadomienie sobie swoistości własnej religii, obyczaju, sposobu zachowania jest najczęściej następstwem kontaktu z ludźmi, którzy wyznają inną religię, hołdują innym obyczajom i wykazują nieco odmienne wzorce w zachowaniu. Dlatego właśnie artykulacja różnic etnicznych wiąże się nierozerwalnie z nasileniem kontaktów i koniecznością inkorporacji rozmaitych grup w struktury polityczne i ekonomiczne nowoczesnego państwa.
Znaczenie granic etnicznych
Pionierskie badania norweskiego antropologa Fredrika Bartha dotyczące podstaw wyłaniania się tożsamości etnicznych, wskazują, że zróżnicowanie etniczne nie musi wcale wynikać z istnienia ogromnych różnic kulturowych między grupami społecznymi, bowiem poczucie odrębności etnicznej deklarują społeczności posiadające skądinąd wiele wspólnych cech kulturowych. I na odwrót: społeczności różniące się pod wieloma względami kulturowo dowodzą wielokrotnie przynależności do tej samej grupy etnicznej czy narodu. Dlaczego Szwajcarzy mówiący czterema różnymi językami uważają się za jeden naród a Serbowie, Chorwaci i Bośniacy mimo, że mówią językami niezwykle podobnymi do siebie uważają się za trzy różne narody? Zdaniem Bartha u podstaw poczucia odrębności etnicznej tkwi mechanizm podtrzymywania granic etnicznych. Ludzie uznają, że tylko pewne wybrane cechy kulturowe są nośnikami różnic etnicznych a inne różnice nie mają żadnego znaczenia. Nośnikami różnic etnicznych mogą być oczywiście rozmaite rzeczy: rasa, język, więź z terytorium, obyczaje, religia, role zawodowe, bądź specyficzne doświadczenie historyczne. Poczucie odrębności etnicznej opiera się po prostu na podtrzymywaniu i ugruntowywaniu w danej zbiorowości przekonania, że pewne różnice kulturowe są nośnikami różnic etnicznych a inne różnice kulturowe nie mają charakteru etnicznego. W ten sposób tworzy się właśnie to, co Barth nazywa granicami etnicznymi.
Jednym z czynników ułatwiających podtrzymywanie granic etnicznych są stereotypy etniczne. Stereotypem etnicznym nazwiemy opinię przedstawiającą przejaskrawiony i uproszczony obraz obcej grupy etnicznej. Stereotypy tego rodzaju tworzy się w celu dowartościowania własnej grupy, wzmocnienia jej spoistości, ułatwiają one bowiem przeprowadzenie podziału na swoich i obcych.
Relacje między mniejszością a większością etniczną
Jednym z podstawowych problemów społecznych i politycznych we współczesnym świecie jest ułożenie relacji między etniczną większością a etniczną mniejszością. Można wyróżnić co najmniej trzy typy relacji między większością a mniejszością etniczną: relacje oparte na segregacji, asymilacji, bądź integracji . Segregacja polega na fizycznym izolowaniu się grup etnicznych. Często wiąże się z brakiem równouprawnienia grup w sferze politycznej. Przykładem segregacji była polityka prowadzona przez Białych w RPA. Innym typem relacji jest asymilacja: proces asymilacji prowadzi do stopniowego wtapiania się mniejszości w społeczeństwo większości. Trzeci typ relacji to integracja. Proces integracji grupy mniejszościowej ze społeczeństwem większości oparty jest w tym przypadku na zachowaniu poczucia odrębności przy jednoczesnym równouprawnieniu mniejszości i większości w sferze politycznej i ekonomicznej.
Imigranci i grupy rdzenne
Interesując przypadek mniejszości etnicznych stanowią imigranci. Społeczności tego rodzaju zachowują w jakimś stopniu poczucie odrębności etnicznej ale przeważnie nie wysuwają roszczeń do posiadania na wyłączność terytorium. Większość zachodnich metropolii jest zaludniona grupami imigrantów. Grupy te odznaczają się zróżnicowanym stopniem spoistości wewnętrznej. Z badań prowadzonych przez Sandrę Wallman nad społecznościami imigrantów w Londynie wynika, że stopień w jakim są one zintegrowane ze społeczeństwem większości jest uzależniony od struktury zawodowej i poziomu zamożności występujących w takich grupach. W relatywnie ubogiej dzielnicy Bow we wschodnim Londynie podziały etniczne między dawnymi mieszkańcami a imigrantami rysowały się bardzo wyraźnie. Mieszkańcy pracowali przeważnie w fabrykach w obrębie dzielnicy, wielu z nich zamieszkiwało w czynszowych domach mocno identyfikując się z miejscem zamieszkania. Członkowie żyjących w dzielnicy grup etnicznych realizowali większość spośród swych potrzeb życiowych w obrębie rodzimej grupy. Zwiększało to spoistość grupy ale zarazem przyczyniało się do uwydatnienia podziałów etnicznych i ograniczało mobilność zawodową mieszkańców. W zamożniejszej dzielnicy Battersea w południowym Londynie w podziały etniczne akcentowano w mniejszym stopniu. Mieszkańcy pracowali przeważnie poza granicami dzielnicy, znajdując zatrudnienie w wielu różnych przedsiębiorstwach. Znacznie słabiej identyfikowali się z miejscem zamieszkania. Mieszkańcy Battersea w wielu sprawach musieli wchodzić w interakcje z osobami spoza własnej grupy etnicznej. Relacje i więzi krzyżowały się z relacjami mającymi podłoże etniczne.
Inny rodzaj grup mniejszościowych stanowią społeczności tzw. rdzennych mieszkańców danego obszaru. Mamy tu na myśli Północnoamerykańskich Indian, Aborygenów z Australii, Inuitów z Grenlandii. Po okresie marginalizacji a niekiedy eksterminacji grupy te stały się obecnie bardzo aktywnymi aktorami życia publicznego, szczególnie w krajach demokratycznych. Zgłaszają one różnego rodzaju roszczenia wobec dominującej większości, dotyczące m.in. prawa do ziemi, autonomii kulturowej. Aczkolwiek grupy te podkreślają zazwyczaj odrębność swego rodowodu, z pietyzmem odnoszą się do swoich tradycji, artykułują swe interesy grupowe w sposób wyjątkowo nowoczesny. Odwołują się do idei Praw Człowieka i regulacji Prawa Międzynarodowego. Wykorzystują również inne dostępne mechanizmy instytucjonalne, subsydia rządowe, programy oświatowe, stypendia itd. Korzystają z możliwości nowych technologii, wykorzystując dla swych celów Internet.
Zjawisko rewitalizacji etnicznej
Większość współczesnych grup i ruchów mniejszościowych głosi ideę przebudzenia czy rewitalizacji etnicznej. W nawiązaniu do tego, o czym pisałem wcześniej o tradycji i tradycjonalizmie, można skategoryzować ruchu na rzecz przebudzenia etnicznego jako tradycjonalistyczne. Odwołanie do tradycjonalizmu paradoksalnie jest konsekwencją procesów unowocześnienia. Tak długo jak członkowie grupy etnicznej są biedni, niepiśmienni, grupa ta nie może w pełni poszukiwać publicznego uznania dla swej odrębności. Jeżeli jednak przynajmniej część przedstawicieli grupy uzyska wykształcenie i wyższy stopień zamożności, tradycja owej grupy wydostaje się cienia, w pewien sposób ożywa, staje się powodem do dumy. Tego rodzaju tradycjonalizm jest obecnie zjawiskiem częstym. Następuje powrót do dawnych obyczajów, częściej używa się swego dialektu. Czy tradycjonalizm prowadzi do powtórnej izolacji danej grupy? Czasami tak ale ta strategia jest nieskuteczna. Życie we współczesnym społeczeństwie wymaga współpracy i kooperacji w obrębie maksymalnie szerokiej sieci relacji społecznych, zamykanie się w obrębie grupy etnicznej gwarantuje spoistość ale zmniejsza szanse na odniesienie sukcesu życiowego. Dlatego też tradycjonalizm nie oznacza przeważnie zrywania więzi ponad-etnicznych. Doskonale ilustruje to przypadek francuskojęzycznej prowincji Kanady, Quebeku. Wysoki standard życia nie musi wcale prowadzić do zaniku tradycji a raczej do jej odbudowy na nieco innych niż dotychczas podstawach.
Idea nacjonalizmu
Nacjonalizm to ideologia głosząca, że ludzie posiadający wspólną i odrębną od innych kulturę winni mieć prawo do autonomii bądź suwerenności politycznej w ramach swojego państwa. Chociaż ideologia nacjonalizmu jest bez wątpienia dominującą siłą ideologiczną współczesnego świata, istnieje cały szereg grup kulturowych, które albo nie pragną, albo tez nie mogą posiadać swego własnego państwa. Państwa prawie całkowicie jednolite pod względem etnicznym (można wśród nich wskazać Bangladesz, Islandię, Polskę, Portugalię, Japonię) stanowią mimo wszystko wciąż mniejszość na mapie świata.
Nacjonalizm jest swego rodzaju tradycjonalizmem. Zaszczepia wiarę w dawność i ciągłość trwania kultury danej grupy. Faktycznie większość ideologii nacjonalistycznych wskazuje na długi rodowód grupy w oparciu o swobodną i naciąganą interpretację historii. Podstawowa przesłanka nacjonalizmu przeczy w gruncie rzeczy niezmiennemu trwaniu narodu. Nacjonalizm zakłada, że naród to grupa związana wspólną kulturą. Wiele wskazuje, że więź tego rodzaju była stosunkowo słaba w poprzedzającej nowoczesność epoce feudalnej, w której o wiele istotniejsze okazywały się więzi lokalne, stanowe i religijne. Nie chcę przez to powiedzieć, że poczucie tożsamości etnicznej nie występowało wtedy zupełnie. Nie było wszakże na tyle silnym spoiwem by jednoczyło całą ludność pod sztandarem jednej wspólnej kultury narodowej. Antropolog i teoretyk nacjonalizmu Ernest Gellner twierdzi, że nacjonalizm należy rozpatrywać jako ideologię towarzyszącą procesom unowocześnienia. Za słusznością tej tezy przemawiają dwa argumenty. Po pierwsze, warunkiem powstania poczucia ogólnonarodowej solidarności było osłabienie solidarności typu lokalnego i stanowego, dla których oparciem był porządek feudalny. Takie warunki nastały wraz z powstaniem gospodarki kapitalistycznej wymuszającej znacznie większą niż dotychczas ruchliwość społeczną i szerszą kooperację w ramach systemu społecznego różnych grup społecznych.
Po drugie, zrodzenie się poczucia wspólnoty w ramach narodu wymaga wytworzenia sobie przez ludzi wyobrażenia czegoś, co historyk i badacz nacjonalizmu Benedict Anderson nazwał wspólnotą wyobrażoną. Aby wyobrażenie takie mogło powstać potrzebna jest nie tylko sama idea narodu ale również społeczne medium, które tę ideę będzie w stanie rozpropagować. Dlatego rozpowszechnianie się ideologii nacjonalistycznej uzależnione jest od istnienia środków przekazu, które będą w stanie rozpowszechnić idee narodowe w szerokich masach społecznych. Medium tego rodzaju u progu nowoczesności było słowo drukowane: gazety, ulotki, książki. Trudno się dziwić, że wprowadzenie masowego szkolnictwa (co za tym idzie umiejętności czytania i pisania) niezwykle sprzyjało rozwojowi ideologii nacjonalistycznych.
Funkcje i formy nacjonalizmu
Nacjonalizm odgrywa podwójną rolę: jest zarówno programem budowy suwerennej państwowości, jak też ideologią legitymizującą istniejący porządek polityczny. Innymi słowy niekiedy nacjonalizm służy tworzeniu i konsolidacji państwa, kiedy indziej państwo tworzy ideologię nacjonalistyczną by zapewnić sobie legitymizację społeczną. W przypadku krajów Europy Wschodniej (wyjąwszy Rosję) nacjonalizm był przede wszystkim programem budowy niezależnego państwa. W Europie zachodniej (wyjąwszy Niemcy i Włochy) nacjonalizm był od początku ideologią głoszoną i realizowaną w praktyce przez państwo.
Chociaż wszystkie nacjonalizmy głoszą ideę narodu - grupy, którą łączy wspólna i odrębna kultura, to treści składające się na ową kulturę narodową bywają zróżnicowane i zależne od kontekstu. W krajach Europy zachodniej i w Stanach Zjednoczonych niezwykle istotnym spoiwem więzi narodowej oprócz języka były instytucje polityczne, prawa i wolności obywatelskie, tudzież dobre warunki rozwoju gospodarczego. W Europie wschodniej to takie elementy kultury jak język, religia, historia i dzieła literackie stanowiły podwaliny pod tworzenie wspólnej więzi narodowej. Z tych powodów nacjonalizm na Zachodzie był i jest bardziej ideologią wspólnoty politycznej i obywatelskiej, w mniejszym zaś ideologią wspólnoty etnicznej. Odpowiednio w pozostałej części Europy nacjonalizm w większym stopniu jest ideowym zapleczem wspólnoty etnicznej niż politycznej i obywatelskiej. Nie oznacza to oczywiście by nacjonalizm typu zachodniego pozbawiony był zupełnie motywu etnicznego a nacjonalizm wschodni abstrahował we wszystkich swych postaciach od idei obywatelskich i państwowych.
Na koniec warto postawić pytanie o związek łączący etniczność i narodowość. Najprościej stwierdzić, że narodowość to szczególny typ etniczności, tzn. etniczność zorganizowana instytucjonalnie. Trzeba bowiem pamiętać, że stopień zorganizowania społeczeństwa w oparciu o etniczność jest zmienny: niektóre spośród grup etnicznych są takimi zaledwie z nazwy, inne tworzą nieformalne sieci powiązań, jeszcze inne funkcjonują poprzez własne stowarzyszenia; bardziej złożony poziom organizacji osiąga grupa stająca się zinstytucjonalizowaną wspólnotą etniczną oraz organizacje państwowe oparte na takich wspólnotach.
Kluczowe terminy:
- etniczność
- naród
- grupa etniczna
- granice etniczne
- stereotypy etniczne
- segregacja
- asymilacja
- integracja
- rewitalizacja etniczna
- nacjonalizm
- wspólnota wyobrażona
- narodowość
Podsumowanie:
Ω Etniczność jest systemem relacji społecznych między grupami społecznymi, w oparciu o które grupy te uznają siebie nawzajem za odrębne kulturowo. Definicja ta wskazuje, że swoją etniczność uświadamiamy sobie dopiero, gdy stykamy się z ludźmi różniącymi się od nas pod względem kulturowym. Aby poczucie odrębności etnicznej mogło istnieć musi być podtrzymywana granica etniczna wskazująca różnie kulturowe między grupami społecznymi. Granice tego rodzaju powstają nawet między grupami, które mają wspólne cechy kulturowe.
Ω Wyróżniamy trzy typy relacji między mniejszością i większością etniczną: asymilacyjną, segregacyjną i integracyjną. Współcześnie wiele mniejszości etnicznych przechodzi okres tak zwanej rewitalizacji etnicznej, polegający na odbudowaniu poczucia dumy z własnej kultury i tradycji.
Ω Nacjonalizm jest ideologią polityczną wskazującą, że posiadanie przez grupę odrębnej kultury winną pociągać za sobą jej autonomię lub suwerenność polityczną. Nacjonalizm powołuje się na długie trwanie wspólnot narodowych ale rozwój i sukces ideologii nacjonalistycznych wiąże się z procesami unowocześnienia społecznego. Warunkiem wyłonienia się wspólnoty narodowej w imieniu której występują ideologowie nacjonalistyczni jest upowszechnienie idei przynależności do narodu. Dzieje się to za sprawą środków masowego komunikowania.
Ω Nacjonalizm przybiera różne formy w zależności od historycznego położenia grupy społecznej, której dotyczy. Inaczej rozwijał się nacjonalizm w zachodniej Europie, inaczej we wschodniej części kontynentu; jeszcze inaczej w społeczeństwach postkolonialnych.
Mini test
Etniczność rozumiemy jako:
składnik świadomości społecznej grupy X
nieuświadomiona przesłanka istnienia grupy
element świadomości fałszywej klasy społecznej
Poczucie odrębności etnicznej powstaje na skutek:
zmiany identyfikacji etnicznej pojedynczych ludzi
trwałego identyfikowania się ludzi z wartościami danej grupy
świadomością różnic kulturowych między grupami społecznymi X
Zjawisko rewitalizacji etnicznej polega na:
ciągłości i niezmienności kulturowej grupy etnicznej
tworzeniu poczucia godności i wartości własnej kultury X
asymilacji w obrębie większościowej grupy etnicznej
Warunkiem rozwoju ruchów nacjonalistycznych są:
procesy tworzenia podziału pracy
powstanie nierówności społecznych
procesy unowocześnienia społecznego X
W krajach Europy zachodniej czynnikiem szerzącym ideologią nacjonalizmu było
państwo X
duchowieństwo
chłopstwo
Literatura:
Barth, F. (2004), Grupy i granice etniczne, (w:) M. Kempny, E. Nowicka, (red.), Badanie kultury. Kontynuacje, Warszawa.
Eriksen, Hyllnad, T. (1993), Ethnicity and Nationalism. Anthropological Perspective, London.
Gellner, E. (1991), Narody i nacjonalizm, Warszawa.
5