Idea�ł cz�łowieka i obywatela w literaturze staropolskiej



Stosunek cz�łowieka do œwiata zmienia�ł siê na przestrzeni wieków. Na kszta�łtowanie siê ludzkich pogl�ądów mia�ły ( i nadal maj�ą ) wp�ływ wiele czynników. Poszczególne epoki oraz literatura i sztuka tworzona w czasie ich trwania odwzorowuj�ą ró�żne œwiatopogl�ądy. To w�łaœnie one kszta�łtowa�ły charaktery ludzkie, tworzy�ły wzorce do naœladowania. Poszczególne epoki budowa�ły swoje ideologie na zasadzie przeciwie�ąstwa do poprzedniej epoki, czêsto bazuj�ąc na epoce wczeœniejszej ni�ż poprzedzaj�ąca.

�ł R E D N I O W I E C Z E

Cech�ą charakterystyczn�ą œredniowiecza by�ł teocentryzm, który oznacza umieszczenie w centrum kultury, literatury, sztuki i filozofii Boga, by�ł On najwy�ższ�ą wartoœci�ą. Wszystkie dziedziny �życia znajdowa�ły siê pod wp�ływem œwiatopogl�ądu religijnego, wiêc motywy rozwijane w sztuce najczêœciej nawi�ązywa�ły do Biblii lub dzia�łalnoœci koœcielnej. Utwory te bezpoœrednio wp�ływa�ły na czytelnika, przedstawiaj�ąc, wrêcz podstawiaj�ąc mu postacie godne naœladowania, b�ądŸ te�ż potêpienia, wskazywa�ły konkretne wzorce i idea�ły prowadz�ące do œwiêtoœci.

Najwiêkszym idea�łem w œredniowieczu by�ł œwiêty, a w pierwszych wiekach œredniowiecza najlepiej by�ło jak by�ł to œwiêty - asceta. Bardzo popularna by�ła filozofia œwiêtego Augustyna, który propagowa�ł prymat wiary nad rozumem. Filozofia ta umieszcza�ła cz�łowieka na granicy bytów miêdzy anio�łami i zwierzêtami. Osoba ludzka jest wewnêtrznie rozdarta, poniewa�ż istnieje w niej konflikt miêdzy dobrem i z�łem, miêdzy dusz�ą a cia�łem. Augustyn szczêœcie widzia�ł w medytacji, w poznaniu Boga i w�łasnej duszy.

Nieco inna jest filozofia œwiêtego Tomasza z Akwinu. Pod wp�ływem tej filozofii w XIII wieku nast�ąpi�ł prze�łom w œwiatopogl�ądzie ludzi œredniowiecza, ich stylu �życia. G�łosi�ł harmoniê, rozumny �ład œwiata, strukturê stworzon�ą przez Boga, w której ka�żdy element ma swoje miejsce ( pojêcie drabiny bytów ). Najwa�żniejsze w tej filozofii jest przezwyciê�żenie, prze�łamanie dualizmu cia�ła i duszy.

Inn�ą filozofiê stworzy�ł œw. Franciszek, a jej g�łónymi za�ło�żeniami by�ły mi�łoœ�Ś, radoœ�Ś i ubóstwo. Mi�łoœ�Ś jest podstaw�ą wiary, jest to mi�łoœ�Ś do ka�żdej �żywej istoty jako do brata i siostry. Twierdzi�ł, �że cz�łowiek tylko wtedy jest wolny i szczêœliwy, gdy posiada tylko tyle ile jest mu potrzebne do �życia. Ktoœ kto ma maj�ątek martwi siê o niego, jest jego niewolnikiem. �Życie œw. Franciszka i jego towarzyszy poznano na podstawie anonimowego dzie�ła pt. : Kwiatki œw. Franciszka.

W literaturze ze œwiêtym spotykamy siê na przyk�ład w Legendzie o œwiêtym Aleksym. Bohater po o�żenieniu siê, ska�łada œluby czystoœci, rozdaje swój maj�ątek biednym i opuszcza dom. Przez 17 lat �żyje skromnie, w ascezie, na odosobnieniu, po czym powraca w rodzinne strony, ale nie zostaje rozpoznany. Przed œmierci�ą pisze list wyjaœniaj�ący kim by�ł, a jego cia�ło po œmierci ma cudowne, lecznicze w�łaœciwoœci.

Najwczeœniejsze utwory hagiograficzne w Polsce dotycz�ą postaci œwiêtych - meczenników, jak np. œw. Wojciecha, zakonnika pochodzenia czeskiego, który zgin�ą�ł w czasie wyprawy misyjnej do Prus. W XIII stuleciu pojawi�ły siê utwory o Stanis�ławie Szczepa�ąskim, biskupie krakowskim, zabitym z rozkazu króla Boles�ława �łmia�łego w 1079 r.

�łwieckim wzorem bohatera by�ł rycerz, cz�łowiek obdarzony niezwyk�łymi przymiotami wojennymi, a przy tym jako lennik oddany swemu w�ładcy. Idea�ł rycerza nie by�ł oderwany od ogólnego teocentryzmu. Tutaj na pierwszy plan wysuwa siê jednak pojêcie honoru zespolonego oczywiœcie z bezwzglêdn�ą wiernoœci�ą wobec Boga. Tyu�łowy bohater Pieœni o Rolandzie ginie w bohaterskiej walce z niewiernymi Saracenami. Roland do ostatnich swoich chwil jest wierny Bogu i w�ładcy.

Do œwieckich utworów zalicza siê tak�że dzie�ło S�łoty o charakterze moralizatorskim O zachowaniu siê przy stole. Autor dworskie obyczaje Zachodu i chcia�ł je wprowadzi�Ś w Polsce. Krytykuje "siadanie jak wó�ł", brudne rêce, szybkie jedzenie. Szlachta powinna dba�Ś, aby zachowywa�Ś siê kulturalnie przy stole, przede wszystkim, gdy znajduj�ą siê w obecnoœci kobiet.

Jednym z wiod�ących pr�ądów renesansu by�ł humanizm, uznaj�ący cz�łowieka za nadrzêdn�ą wartoœ�Ś. Wiod�ąc�ą ide�ą tej epoki by�ł ju�ż nie teocentryzm, lecz wprost przeciwnie - antropocentryzm. Zdolnoœci poznawcze cz�łowieka , jego postêpowanie i szczêœcie sta�ły siê podstaw�ą wszelkich systemów ideowych. W pocz�ątkowej fazie g�łosi�ł takie has�ła jak carpe diem czy homo sum - humani nil a me alienum esse puto. Idea�łami by�ły piêkno, harmonia i zgoda. Artyœci dbali o s�ławê doczesn�ą i poœmiertn�ą, d�ą�żyli do prze�łamania bezimiennoœci. Afirmowali �życie, byli przeœwiadczeni i�ż pe�łniê �życia mo�żna osi�ągn�ą�Ś w �życiu doczesnym ( Mi�ło szale�Ś, kiedy czas po temu ) .

Publicystyka renesansowa ma ró�żne oblicza, prezentuje ró�żne modele myœlenia, ró�żne polityczne przekonania. Ich wspólnym mianownikiem jest to, �że wszystkim zale�ży na dobru pa�ąstwa i szczêœciu jego obywateli.

Wieœ i �życie ziemianina na wsi jako temat poezji - to symptomy nowych czasów. Poezja œredniowieczna i œredniowieczne pismiennictwo gloryfikowa�ły czyn œwiêtego i czyn rycerza. Tak przedstawia�ł siê te�ż ówczesny system wartoœci i hierarchia wa�żnoœci: s�łu�żba bo�ża i s�łuzba rycerska. Od po�łowy wieku XV wszystko to zaczyna siê w sposób zasadniczy zmienia�Ś. Najpierw w ekonomice, potem w polityce i kulturze. Rycerz przekszta�łci�ł siê w zieminina. Ziemianin sta�ł siê nowym cz�łowiekiem, najpierw nowym zawodem, rych�ło jednak i now�ą wartoœci�ą: spo�łeczn�ą, ideow�ą, kulturow�ą, wreszcie moraln�ą. Literatura szlachecka XVI wieku towarzyszy tym wszystkim przemianom, jest ich swiadectwem, obrazem.

Modelowi dobrego ziemianina patronowa�ł Miko�łaj Rej. Pochwa�łê poczciwego �życia na wsi stanowi �Żywot cz�łowieka poczciwego, pierwsza czêœ�Ś Zwierciad�ła... . Zdaniem Reja �życie ludzkie przebiega zgodnie z biologicznymi cyklami przyrody: wiosna - to dzieci�ąstwo, lato - wiek m�łodzie�ączy, jesie�ą - dojrza�łoœ�Ś i nastêpnie staroœ�Ś - zima, smier�Ś. Ka�żdej porze roku odpowiadaja okreœlone zajêcia na roli i w gospodarstwie. Poczciwy cz�łowiek powinien je wype�łnia�Ś najlepiej jak tylko potrafi, przy czym Rej nie zakazuje pe�łnego korzystania z dóbr natury i wsi, namawia do czerpania rozrywek, ukazuje jak wielka przyjemnoœci�ą jest �życie zapobiegliwego, gospodarnego, cz�łowieka poczciwego.

Rej nie ogranicza siê tylko do przedstawienia pozytywnych cech szlachty, ta warstwa spo�łeczna krytykowana jest w Krótkiej rozprawie miêdzy trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem. Obwinia szlachtê o hazard, zbytki, prywatê, rozrzutnoœ�Ś, obojêtnoœ�Ś wobec ojczyzny.

Kochanowski propagowa�ł �życie na �łonie natury czyli pochwala�ł �życie na wsi ( Pieœ�ą œwiêtoja�ąska o sobótce ). Przedk�łada�ł �życie wiejskie nad podró�żnicze i miejskie. Wieœ okreœlano jako miejsce spokoju, stabilizacji i kszta�łtowania siê wartoœci moralnych. Tylko tam osi�ągalne jest szczêœcie, wieœ umo�żliwia odnalezienie cz�łowiekowi szczêœcia.

Silanki w wiekszoœci idealizowa�ły swoich bohaterów i ich �życie, cho�Ś nie zawsze. Utwór �Że�ący Szymona Szymnonowica daje wcale niekonwencjonalny obraz wsi. Oluchna i Pietrucha ciê�żko pracuj�ą, a pilnuje ich okrutny starosta.

Inny wzorzec wykszta�łcony w renesansie by�ł zwi�ązany z �życiem dworskim. Pisa�ł o nim �Łukasz Górnicki w dziele zatytu�łowanym Dworzanin polski, skomponowanym w formie dialogów pomiêdzy historycznymi osobami. Znakomitoœci dworu polskiego rozprawiaj�ą o ideale dworzanina - o cz�łowieku rycerskim, sznuj�ącym swoje szlachectwo, wykszta�łcony, dba�ły o wytworne maniery i piekno mowy, a tak�że znaj�ący sztukê i muzykê. Nie szczêdz�ą jednak krytycznych uwag pod adresem tych Polaków, którzy �łatwo poddaj�ą siê obcym modom.

Dzie�łem polskiego renesansu jest tak�że utwór O poprawie Rzeczypospolitej, gdzie autor (Andrezj Frycz Modrzewski) przedstawia swoje refleksje nad stereotypami myœlenia Polaków, pojmowania sensu istnienia. Wystapi�ł tak�że w obronie praw ch�łopskich, krytykuj�ąc istniej�ące stosunki spo�łeczne w kraju. Domaga�ł siê równoœci spo�łecznej i prawnej wszystkich stanów, ale jego idee nie znalaz�ły w kraju poparcia. Modrzewski znalaz�ł swojego kontynuatora w Piotrze Skardze, który podobnie widzia�ł sprawy spo�łeczne, domaga�ł siê wiêkszych praw dla stanów innych ni�ż szlacheckie. Ukazuje szeœ�Ś chorób spo�łecznych i g�łosi wizjê upadku, nieszczêœcia politycznego, które grozi Polsce. Idee tych twórców od�ży�ły dopiero w wieku osiemnastym.

Innym utworem krytykuj�ącym ówczesn�ą rzeczywistoœ�Ś i panuj�ące stosunki jest wspomniana wczeœniej Krótka rozprawa... Autor krytykuje wyzysk ch�łopa przez Koœció�ł i przez w�ładze.

Jan Kochanowski pisze Pieœ�ą V o spustoszeniu Podola przez Tatarów. W ko�ącowej czêœci poeta mówi o obowi�ązku obywatela wzgledem pa�ąstwa. Nie powinien on za�łowa�Ś pieniêdzy na wojsko, powinien byc ofiarny, gdy ojczyzna jest w potrzebie. nawo�łuje:

Skujmy talerze na talary, skujmy,

A �żo�łnierzowi pieni�ądze gotujmy!

Kochanowski w Odprawie pos�łów greckich przedstawia przeciwstawne wzorce zachowa�ą. Antenor jest przyk�ładem pozytywnego obywatela - patrioty, dba�łego o losy pa�ąstwa. Ten wzór jest po�ż�ądany i godny propagowania i naœladowania. Postaci�ą negatywn�ą jest Aleksander, który kieruje sie w�łasnym, egoistycznym interesem. Z jego przyczyny dramat ko�ączy siê Ÿle, Troja upada, ta historia jest ostrze�żeniem dla Polski.

BAROK

W baroku nastêpuje powrót marnoœci nad marnoœciami - Vanitas vanitatum et omnia vanitas.

Daniel Naborowski w utworze Cnota grunt wszystkiemu pokazuje, �że niczym s�ą ró�żne ziemskie wartoœci, do których g�łupi cz�łowiek przyk�łada wagê - kosztowny pa�łac, jad�ło pyszne, uroda kobiet, bogactwo i metale szlachetne, popularnoœ�Ś, stanowisko - wszystko to jest przemijalne i nietrwa�łe, wszystko jest marnoœci�ą.

W baroku idea�łem by�ł szlachcic - sarmata. Konkretny przyk�ład z epoki baroku to sam Pasek - autor i bohater Pamiêtników. Sarmata kojarzy siê z postawnym szlachcicem, dumnym, walecznym, lecz k�łótliwym, sk�łonnym do bójek i do miodu, kultywuj�ący tradycjê.

Wzór szlachcica by�ł wzorem nie tylko œwieckim, prawdziwy Sarmata by�ł tak�że dobrym katolikiem. Idea�ły chrzeœcija�ąskie uleg�ły sp�łyceniu, prymitywizacji. Bohater Pamiêtników chodzi czêsto do koœcio�ła, bierze udzia�ł w pielgrzymkach, sk�łada ofiary, ale przy tym dokonuje zajzdów na cudze domy, pije, katuje poddanych.

O�łWIECENIE

Nie wida�Ś ida�łu

Chudy literat (Adama naruszewicza) to biedny uczony, wydawca i twórca ksi�ąg, który uzala sie swojemu rozmówcy, �że obra�ł trudne i niedochodowe rzemios�ło, gdyz ksi�ąg nikt nie chce ani czyta�Ś, ani kupowa�Ś. Nic dziwnego, �że król przyk�łada�ł szczególn�ą uwagê do nauki i kultury. Nie chc�ą czyta�Ś ani ksiê�ża, ani szlachta. Szlachta jest "wszystkowiedz�ąca", pyszna i dumna ze swojego rodowodu.

Posta�Ś Miko�łaja Doœwiaczy�ąskiego (Ignacego Krasickiego) po powrocie do kraju prezentuje idea�ł oœwieconego cz�łowieka. Jest m�ądry, �życie nauczylo go wiele, w�łasnym doœwiadczeniem pozna�ł wartoœ�Ś ludzkich postaw, filozofii. Sta�ł siê dobry, wra�żliwy na krzywdê ludzk�ą, czuje siê zobowi�ązany do dbania o tych, którzy s�ą od niego zale�żni.

W czasie II wojny œwiatowej Polska zosta�ła podzielona pomiêdzy dwa kraje wyznaj�ące ideologie totalitarne: faszystowsk�ą i stalinowsk�ą. Systemy totalitarne bazowa�ły na strachu, przemocy, podporz�ądkowaniu jednostki pa�ąstwu. Lata niewoli wyraŸnie odbi�ły siê na polskiej kulturze, kiedy to zniszczono olbrzymi�ą iloœ�Ś muzeów, szkó�ł, kin, zbiorów bibliotecznych. Nie wolno nam tak�że zapomnie�Ś o wyniszczeniu polskiej inteligencji. Totalitaryzm zapamiêtamy jednak przez dzia�łania typu eksterminacje, obozy koncentracyjne, �łagry opisywane najczêœciej przez ludzi, którzy przez nie przeszli, jak Borowski, czy Herling - Grudzi�ąski, lub przez ludzi którzy bezpoœrednio zajmowali siê tym tematem. Przyk�ładem mo�że by�Ś Zofia Na�łkowska, która by�ła cz�łonkiem G�łównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich.

Jak Niemcy traktowali ludzi g�łównie jako materia�ł, surowiec z którego wytwarzali myd�ła, p�łaszcze ( z w�łosów ) dla swoich �żo�łnierzy na froncie wschodnim, tak Rosjanie eksploatowali swoje ofiary pod wzglêdem potencja�łu roboczego. Wynika�ło to tak�że z tego, �że Niemcy mordowali ludzi z powodu swoich fanatycznych przekona�ą, a dla Rosjan ich ideologia by�ła przydatna g�łownie przy oskar�żeniach ludzi i przy "procesach" . Bohater "Innego œwiata" by�ł skazany za posiadanie butów oficerskich i nazwiska o brzmieniu niemieckim. W zwi�ązku z czym oskar�żono go jako " oficera polskiego na us�ługach niemieckiego wywiadu ". Innymi absurdalnymi oskar�żeniami by�ła niegospodarnoœ�Ś, utrzymywanie zagranicznej korespondencji. Wiele oskar�że�ą opiera�ło siê po prostu na donosach i na za�ło�żeniu prawa sowieckiego, �że nie ma ludzi niewinnych. Podczas œledztwa stosowano zarówno tortury fizyczne, jak i psychiczne, które mia�ły na celu wpojenie cz�łowiekowi jego zarzuty, w taki sposób aby w nie na prawdê uwierzy�ł. Z Jednego dnia Iwana Denisowicza dowiadujemy siê, �że najpierw stadardowym wyrokiem by�ło 10 lat, a póŸniej 25 lat ! i nie by�ło wypadku, �żeby sie w tym �łagrze komuœ wyrok sko�ączy�ł.

Fanatyczni faszyœci na ogó�ł nie potrzebowali zarzutów, donosów do mordowania ludzi. Wystarczy�ło, �że ktoœ by�ł po prostu �Żydem, Ukrai�ącem, Cyganem lub innym "podcz�łowiekiem" . Ofiar dostarcza�ły im �łapanki, likwidacje gett �żydowskich.

Takie iloœci ludzi, jakie Niemcy zabijali trzeba by�ło w jakiœ sposób szybko i sprawnie dowozi�Ś do obozów koncentracyjnych. Najta�ąszym i najpraktyczniejszym okaza�ł siê przewóz w wagonach towarowych, bydlêcych. Warunki w jakich "podró�żowali pasa�żerowie" opisane s�ą w "Medalionach" Na�łkowskiej i w opowiadaniach Borowskiego. Ten drugi poeta zwraca g�łownie uwagê na iloœci ludzi, których dostarcza�ły kolejne transporty kolejowe - " miêdzy jednym, a drugim kornerem zagazowano kilka tysiêcy ludzi " .

Nowoprzybyli musieli przejœ�Ś przez pewnego rodzaju przywitanie. W Oœwiêcimiu najpierw pozbywano ludzi wszelkich prywatnych rzeczy, kosztownoœci, a�ż do wszelkich ubra�ą jakie mieli na sobie. PóŸniej odzielano ludzi "przydatnych" od "bezu�żytecznych". Ci pierwsi, to znaczy najsilniejsi, z jakimiœ praktycznymi umiejêtnoœciami byli wpisywani na listê wiêŸniów, natomiast reszta by�ła kierowana do "�łaŸni".

Trochê inaczej wygl�ąda�ło to w �łagrach, poniewa�ż Rosjanie nie zmarnowaliby tak po prostu �żadnej si�ły roboczej. Selekcja polegaj�ąca na forowaniu silniejszych i bardziej wydajnych pracowników opiera�ła siê na wydawaniu odpowiedniej iloœci posi�łków, o czym póŸniej. Tak samo w �łagrach jak i w lagrach wiêŸniowie pozbywani byli swoich prywatnych rzeczy i posiadanie ich by�ło surowo karane. Kary by�ły bardzo ró�żne i wymyœlne, od izolatki, gdize okna nie by�ły oszklone, ani zabite deskami, stanie na mrozie, tortury, g�łód, czy "po prostu" œmier�Ś, ludzie gin�ą na wszytkie sposoby, wedle wszystkich kluczów (Jeden dzie�ą...)

W ca�łym systemie zbrodni g�łówn�ą rolê odgrywa�ła praca. W �łagrach ludzie pracowali przy temperaturze -30o i nawet jeszcze zimniejszej, przy czym nie mieli odpowiednich ubra�ą do takich mrozów. Do pracy musieli dochodzi�Ś po kilka kilometrów, pracowali po kilkanaœcie godzin w ekstremalnie trudnych warunkach. Od wykonanej normy uzale�żniona by�ła iloœ�Ś wydawanego danej za�łodze jedzenia. Dlatego w takiej sytuacji ludzie sami kontrolowali siê nawzajem czy ktoœ nie próbuje wymiga�Ś siê od pracy. W poprzednich epokach literackich, jeœli by�ła mowa o pracy to wyra�żano siê o niej jako o misterium wartoœci, by�ła potwierdzeniem cz�łowiecze�ąstwa, czynnoœci�ą, która uszlachetnia. Teraz praca sta�ła siê przekle�ąstwem cz�łowieka, czymœ co go upodla, poni�ża, w ko�ącu - zabija.

Ludzie marz�ą o dniu wolnym od pracy. Kombinuj�ą jak by tu przespa�Ś siê spokojnie przez kilka godzin wiêcej, ponad dozwolon�ą iloœ�Ś. Codziennie rano z nadziej�ą patrz�ą na termometr, czy przypadkiem temperatura nie jest poni�żej ustalonego poziomu, poniewa�ż w tym przypadku mogliby nie iœ�Ś do pracy. Marzeniem jest spêdzenie kilku dni w szpitalnym �łó�żku.

Opisuj�ąc realia obozowe trzeba jeszcze wspomnie�Ś o warunkach, w jakich "mieszkali" i spali wiêŸniowie. Jeœli Niemcy dbali o czystoœ�Ś w obozie ( Ordnung mu�źt sein ), to w �łagrach panowa�ł brud i robactwo. W zapluskwionych pryczach spa�ło co najmniej dwóch wiêŸniów, a baraki rzadko by�ły ogrzewane.

W utworze Aleksandra So�ł�żenicyna otrzymujemy zbiór rad, ca�ł�ą filozofiê jak prze�ży�Ś w obozie. Pocz�ąwszy od tego, �że trzeba jeœ�Ś jak najd�łu�żej, do sposobów w jaki sposób mo�żna sobie zapracowa�Ś " na lewo " na dodatkowy chleb. Bohater pilnuje, �żeby siê nie przemêcza�Ś, nie przeziêbi�Ś siê, �żeby po przyjœciu do pracy znaleŸ�Ś sobie odpowiednie, pod wieloma wzglêdami, miejsce. Konieczn�ą postaw�ą do prze�życia jest niewychylanie siê z t�łumu, nienara�żanie siê, niepyskowanie, a tak�że pamiê�Ś o zasadzie, �że " najgorszym wrogiem wiêŸnia jest inny wiêzie�ą ".

Jak ju�ż pisa�łem w zale�żnoœci od iloœci wykonanej pracy wiêŸniowie otrzymywali odpowiednie porcje �żywnoœciowe. W wyniku czego najwiêcej jedzenia dostawali najsilniejsi, najbardziej wartoœciowi, a im ktoœ by�ł bardziej wyko�ączony, chory tym dostawa�ł mniejsze porcje. Dlatego g�łównym prawem w obozie by�ło "kto ma �żarcie, ten ma si�łê". Lekarze mieli, w zwi�ązku z czym, mo�żliwoœ�Ś prowadzenia bada�ą nad g�łodem. Chorobami z niego wynikaj�ącymi by�ły kurza œlepota, szkorbut, bronchit, gruŸlica, a�ż do sytuacji, w której organizm "posila�ł" siê samym sob�ą. G�łodowe stawki �żywnoœciowe zmusi�ły ludzi do kombinowania, krêtactwa (Nie ma takiej rzeczy, której by cz�łowiek nie zrobi�ł z g�łodu i bólu), a jeœli to nie wystarcza�ło, doprowadza�ły do zachowa�ą, które nigdy nie mia�łyby miejsca w normalnym �życiu. Zofia Na�łkowska przedstawia historiê, w której g�łód doprowadzi�ł ludzi do kanibalstwa, do jedzenia zw�łok.

Zarówno z lagrów jak i z �łagrów wydostawa�ło siê niewielu ludzi. Najczêœciej by�ły to przypadki ucieczek, które rzadko uwie�ączone by�ły sukcesem. Na Syberii dodatkowym "murem" czêsto nie do przejœcia by�ły odleg�łoœci, które do przemierzenia w g�łêbokim œniegu. Tak jak Rosjanie g�łównie wyka�ączali ludzi poprzez pracê, tak Niemcy wymyœlili ca�ły proces usuwania niezliczonych mas ludzi. Pocz�ąwszy od zagazowania, na paleniu cia�ł sko�ączywszy. Natomiast, gdy nie potrafili poradzi�Ś sobie ze zbyt du�ż�ą iloœci�ą ludzi, prowadzili swoje ofiary na skraj rowu, gdzie dokonywano szybkiej i zbiorowej egzekucji.

W obozach by�ł podzia�ł na wiêŸniów, którzy dawali sobie radê i na tych którzy sobie nie naradzili. Zgodnie z prawem obozowym - prawem d�żungli - ci pierwsi �żyj�ą kosztem drugich. Wszystkie pragnienia tych ludzi sprowadza�ły siê do zdobycia jedzenia, poniewa�ż prze�żywali prawdziwy g�łód, a " prawdziwy g�łód jest wtedy, jak siê patrzy na drugiego cz�łowieka jako na obiekt do zjedzenia ".

�Łagry doprowadza�ły ludzi do stanu, w którym " uczucia i myœli obluzowuj�ą siê", a " pomiêdzy skojarzeniami powstaj�ą luki ". �Łagier to by�ł zupe�łnie inny œwiat, ze swoimi prawami, z machin�ą nastawion�ą na totalne wyeksploatowanie cz�łowieka w niewolniczej pracy. Postêpowanie ludzi zlagrowanych i z�łagrowanych pozbawione by�ło podstawowych zasad moralnych, mam tu na myœli dopuszczanie siê donosów, gwa�łtów, bezkarnych kradzie�ży (czego sam nie weŸmiesz, tego nie wyprosisz).

Dlatego nie bez podstaw podmiot w wierszu Ró�żewicza " Lament " mówi o sobie " jestem morderc�ą ". Jest to cz�łowiek, który prze�ży�ł doœwiadczenie wojenne, z którego wyszed�ł zupe�łnie zmieniony, doros�ły, wrêcz stary, ale tylko psychicznie, poniewa�ż fizycznie jest m�łody. Ró�żewicz nie rozró�żnia�ł ofiar od katów. Uwa�ża�ł, �że wszyscy ci którzy prze�żyli s�ą winni, poniewa�ż prze�żyli kosztem innych. Podmiot straci�ł tak�że poczucie wartoœci, nie potrafi przyj�ą�Ś, naœladowa�Ś wzorców z przesz�łoœci, g�łosz�ących idee mi�łoœci, poœwiêcenia, czy bohaterstwa. Nast�ąpi�ł u niego kryzys moralnoœci, utrata wiary w prawdy chrzeœcija�ąskie.