Afryka i jej mieszkańcy jako temat literatury[1]

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Afryka i jej mieszkańcy jako temat literatury
i innych sztuk.
Rozważ problem, odwołując się do wybranych dzieł.

Bibliografia podmiotu

•

• Henryk Sienkiewicz,

Henryk Sienkiewicz,

W pustyni i w puszczy

•

• Ryszard Kapuściński,

Ryszard Kapuściński,

Heban

•

• Karen Blixen,

Karen Blixen,

Pożegnanie z Afryką

•

• Waris Dirie,

Waris Dirie,

Kwiat pustyni

•

• Juliusz Słowacki,

Juliusz Słowacki,

Ojciec zadżumionych

•

• Joseph Conrad,

Joseph Conrad,

Jądro ciemności

•

• Bolesław Prus,

Bolesław Prus,

Faraon

•

• Ernest Hemingway,

Ernest Hemingway,

Śniegi Kilimandżaro, Krótki szczę-
śliwy żywot Franciszka Macom-
bera, Zielone wzgórza Afryki

•

• Wiliam Smith,

Wiliam Smith,

Bóg Nilu

•

• Genowefa Czekała-Mucha,

Genowefa Czekała-Mucha,

W kręgu Pustego Półksiężyca

•

• Kornel Makuszyński,

Kornel Makuszyński,

Awantura o Basię

•

• Julian Tuwim,

Julian Tuwim,

Bambo

PREZENTACJA

Strategie wstępu

• Afryka – rzadki temat utworów przeznaczonych dla wiekowo bardzo różnych czytel-

ników – od Bambo do Hebanu czy Pożegnania z Afryką.

Strategie rozwinięcia

• Ciekawa i „literacka” historia starożytna Afryki: Prus, Faraon, Smith, Bóg Nilu, Wal-

tari, Egipcjanin Sinuhe (kultura starożytnego Egiptu – problemy państwa i władzy).

• Problem krajów afrykańskich w czasach kolonialnych i jego odbicie w literaturze –

budowanie linii kolejowych i początek metropolii kolonialnych. Obecność Europej-
czyków w Afryce, podbój kontynentu, problemy życia codziennego, praca przymuso-
wa, choroby związane ze strefą klimatyczną, warunkami bytowymi (Blixen Pożegna-
nie z Afryką, Kapuściński Heban).

• Ruchy narodowościowe i religijne a problem kolonializmu – W pustyni i w puszczy

(wrogi stosunek Mahdiego i Fatmy do Białych).

• Problem kobiet i ich miejsce w społeczeństwie nomadów (Kwiat pustyni, Dirie).

• Afryka – raj i ziemia przeklęta. Wspaniała, bujna przyroda, ale i męczący klimat,

zabójcze choroby
– malaria (Kapuściński, Heban).

• Lekarze, marynarze, misjonarze, podróżnicy i… królowie – ciekawi bohaterowie

literatury o Afryce (Knittel El Hakim, Kapuściński Heban).

• Egzotyka przyrody afrykańskiej jako źródło inspiracji dla twórców literatury i sztuki

(Sienkiewicz, W pustyni i w puszczy – kolejne ekranizacje, reportaże Czekały-Muchy
W kręgu Pustego Półksiężyca).

Strategie zakończenia

• Afryka jako specyficzny kontynent w dzisiejszym świecie – wielkie kontrasty: rozwój

i zacofanie, tropikalne choroby (Kapuściński, Heban).

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

Ukazanie kontrowersyjnych sądów na temat Afryki w różnych tekstach kultury

• Przedstawienie interesującego literackiego opisu krajobrazu Afryki po-

traktowanej jako swoista arkadia:
Oaza, ku której zdążamy, jest właśnie usytuowana na dnie tego wadi.
Oto piaski pustyni rozstępują się przed nami i na horyzoncie wyrasta gaj palm i drzew
tamaryszkowych. Zza drzew wyłaniają się parterowe zabudowania 20-tysięcznego
miasteczka Hawta, stolicy dawnego sułtanatu Lahedżu, który nazywa się dziś drugą
jemeńską prowincją. Z dna doliny Taban tryska woda ujęta w dziesiątki kanałów
systemu drenażowego, a studnie artezyjskie przekopane na tym terenie pozwoliły stwo-
rzyć rejon intensywnego rolnictwa, jeden z niewielu, jakie ma młoda republika.
Miasteczko przypomina podobne osady w Północnym Jemenie, tylko że tam pusty-
nia nie obejmuje suchym uściskiem łach piasku, urodzajnych poletek durry czy
prosa. Wzdłuż głównej ulicy miasteczka, gdzie bieleją kopuły meczetu, a wśród
różanych krzewów ogrodu pysznią się mury okazałego pałacu sułtańskiego – tłumy
ludzi w turbanach (…). Na rynku wielbłądzie zaprzęgi, wozy załadowane snopami
trawy, bawełny, wiązkami suchych gałęzi na opał oraz workami z ziarnem.

(Genowefa Czekała-Mucha, W kręgu Pustego Półksiężyca)

• Prezentacja fragmentu filmu odsłaniającego negatywne strony Afryki, jej

niebezpieczeństwa, tropikalne choroby, uciążliwy klimat oraz głód i nędzę
mieszkańców
Np. W pustyni i w puszczy – obóz Lindego (film w reż. Władysława Ślesickiego).

• Próba obalenia mitu o Afryce i ukazania prawdy na jej temat

Prezentacja fragmentu Hebanu Kapuścińskiego.
Nie jest to książka o Afryce, lecz o kilku ludziach stamtąd, o spotkaniach z nimi, czasie
wspólnie spędzonym. Ten kontynent jest zbyt duży, aby go opisać. To istny ocean, osob-
na planeta, różnorodny, przebogaty kosmos. Tylko w wielkim uproszczeniu, dla wygody
mówimy – Afryka. W rzeczywistości, poza nazwą geograficzną, Afryka nie istnieje.

• Przedstawienie wstrząsającego opowiadania bohatera literackiego o Afryce

(doktora Patela z Hebanu Kapuścińskiego)

Doktor zawsze znajdował dla mnie czas i chętnie rozmawiał, tym bardziej że jeszcze
kilka dni po ataku nie mogłem czytać, druk rozmazywał mi się, litery pływały, jakby
unosiły się i kołysały na niewidocznych falach. Kiedyś pyta mnie: – Widziałeś już dużo
słoni? – Och – odpowiadam – setki! – A wiesz – mówi – kiedy dawno temu pojawili się
tu Portugalczycy i zaczęli skupować kość słoniową, zwróciło ich uwagę, że Afrykanie
nie mają tej kości zbyt dużo, Dlaczego? Przecież kły są materiałem bardzo odpornym
i trwałym, więc skoro trudno im upolować żywego słonia – na ogół robili to, wpędzając
zwierzę do wykopanego wcześniej dołu – niechże zabiorą kły słoniom, które dawniej
padły, leżą nieżywe. Podsunęli tę ideę swoim afrykańskim pośrednikom. Ale w odpo-
wiedzi usłyszeli rzecz zdumiewającą: że martwych słoni nie ma, że nie ma ich cmenta-
rzy. To była zagadka, która zaczęła Portugalczyków intrygować. Jak giną słonie? Gdzie
leżą ich szczątki? Gdzie są ich cmentarzyska? Chodziło o kły, o kość słoniową, o wiel-
kie pieniądze, jakie za nią płacono. To, jak umierają słonie, było sekretem, którego
Afrykanie długo strzegli przed Białymi. Słoń jest zwierzęciem świętym i taka też jest
jego śmierć. A wszystko, co święte, otacza nieprzenikniona tajemnica. Największy po-
dziw budziło zawsze to, że w świecie zwierząt słoń nie ma wrogów. Nikt nie mógł go
pokonać. Mógł umrzeć (dawniej) tylko śmiercią naturalną. Następowała ona zwykle
o zmierzchu, kiedy słonie przychodziły do wodopoju. Stawały na brzegu jeziora lub
rzeki, każdy daleko zapuszczał trąbę i pił. Ale przychodził czas, że stary, zmęczony słoń
nie mógł już unieść trąby i żeby napić się, musiał coraz dalej wchodzić do jeziora. Jego
nogi grzęzły w mule głębiej i głębiej. Jezioro wciągało go do swojego przepastnego wnę-
trza. Jakiś czas bronił się, szamotał, próbował wydostać się z mułu i cofnąć na brzeg, ale
jego własna masa była zbyt wielka, a ssąca siła dna tak paraliżująca, że zwierzę w koń-
cu traciło równowagę, padało i znikało pod wodą na zawsze.
– Otóż tam właśnie – kończył doktor Patel – na dnie naszych jezior, są odwieczne
cmentarzyska słoni.

Bibliografia przedmiotu

• Tomasz Miłkowski, Janusz Ter-

mer Leksykon lektur szkolnych

• Dominique Szenes, Najsłynniej-

sze powieści literatury światowej
– leksykon

• Leszek Kamiński i inni, Leksy-

kon postaci literackich

• Jan Tomkowski Literatura po-

wszechna

• Toret Zetterholm, Ilustrowany

przewodnik literatur świata

• Ryszard Kapuściński, Z Afryki

(album fotografii)

Inne niż literatura teksty kultury

wykorzystane w prezentacji

Film

• Śniegi Kilimandżaro w reż. Hen-

ry’ego Kinga

• W pustyni i w puszczy w reż.

Gavina Hooda

• Jądro ciemności w reż. Nicola-

sa Roega

• Krzyczeć na diabła w reż. Petera

Hunta

• Faraon w reż. Jerzego Kawalero-

wicza

• Pożegnanie z Afryką w reż. Syd-

neya Pollacka

• Awantura o Basię w reż. Kazi-

mierza Tarnasa

Malarstwo

• Eugène Delacroix, Kobiety algier-

skie

Prezentacje maturalne

Ucz się z

O co może zapytać komisja?

Wskaż utwory dotyczące Afryki, które oceniasz kry-
tycznie, i uzasadnij swój sąd.

Proponowana odpowiedź

Trudno jest oceniać surowo utwory poruszające temat,
którym się pasjonujemy. Jeśli już damy się uwieść egzo-
tyce Afryki, czytamy niemalże bezkrytycznie beletrysty-
kę i reportaże pozbawione ambicji literackich, ogląda-
my seriale, filmy fabularne i dokumentalne. Kryterium
wyboru jest nie wartość artystyczna, lecz obecność tema-
tyki afrykańskiej, nawet potraktowanej marginalnie, bo
każda nowa wiadomość to odkrycie kolekcjonera, to nie-
cierpliwie oczekiwana przygoda. I dlatego powieści o bła-
hej fabule, z nie najlepiej skonstruowanymi bohaterami
wydają się nam zaledwie trochę mniej ciekawe niż inne,
ale zawsze warte lektury. Podobnie trudno osobie zainte-
resowanej tematem skrytykować kasowy melodramat,
którego akcja rozgrywa się na Czarnym Lądzie, gdyż naj-
ważniejsze okaże się dla widza pasjonata miejsce akcji,
a nie banalnie ujęty wątek filmowych kochanków. Jest
jednak element, który wydaje się istotny podczas lektury,
a także pobytu w kinie. Przyjemność zgłębiania intere-
sującego nas tematu może nam zepsuć język utworu, zbyt
pretensjonalny, zawiły, patetyczny i egzaltowany lub zgoła
niepoprawny.

Najwięcej zastrzeżeń budzą książki przekładane

z obcych języków. Niestety, nie każdy tłumacz ma wy-
czucie językowe, wielu po prostu odtwarza informacje
w rodzimym potocznym języku lub – co powoduje jesz-
cze bardziej przykre efekty – podejmuje próbę ama-
torskiej stylizacji, np. archaizacji, często dziwacznej
i zbędnej. Nie najlepsze doświadczenia językowe wy-
nieść można z tłumaczonej na język polski powieści
Smitha. Oto kilka przykładów zdań, które oceniam kry-
tycznie: „Oczy Rasfera przewróciły się szaleńczo
w oczodołach”. „Ufałem ci przez całe życie, a ty plwa-
łeś na mnie”. Taka przesada męczy czytelnika i skła-
nia do krytycznej oceny. Jednak utwór Smitha uznać
należy za interesujący, a nawet wartościowy, chociażby
ze względu na tło historyczne i obyczajowe, które tłu-
macz prawdopodobnie poprzez swoistą stylizację (ar-
chaizację?) chciał podkreślić.

Z Afryką i jej mieszkańcami kojarzą się pewne związ-
ki frazeologiczne. Przytocz te, które pamiętasz, i wy-
jaśnij ich znaczenie, ewentualnie etymologię.

Proponowana odpowiedź

Związki frazeologiczne, które kojarzyć się mogą
z Afryką i jej mieszkańcami to: „Czarny Ląd”–

Afryka; „czarny człowiek”– Murzyn; „czarny towar”
– niewolnicy afrykańscy wystawieni na sprzedaż;
„opalić się na murzyna” – na ciemny, brązowy kolor;
„murzyn zrobił swoje, murzyn może odejść” – wyko-
rzystać kogoś lub jego pracę; „pracować jak murzyn”
– pracować ciężko, niewspółmiernie do korzyści fi-
nansowych i efektów.

Uzasadnij, dlaczego wybrałeś ten temat.

Proponowana odpowiedź

Wybrany temat wiąże się z zainteresowaniami Afry-
ką. Wykraczają one poza literaturę i sztukę, obejmu-
ją także geografię, biologię, historię, a również poli-
tykę. Czarny Ląd jest szczególnie wdzięcznym
tematem dla literatury i naprawdę trudno jest oprzeć
się wrażeniu, że nie ma nieciekawych książek zwią-
zanych tematycznie z Afryką. Niezwykła dla Europej-
czyka przyroda tego kontynentu sprawia, że nawet
opisy krajobrazu nie nużą czytelnika, lecz wydają się
ciekawą przygodą. Krajobrazy są przecież tak zróżni-
cowane: palmy, baobaby, liany, nieprzebyta dżungla
lub pustynia albo pokryte śniegiem szczyty gór, jak
ten znany z opowiadania Hemingwaya – Kilimandża-
ro. Czytelnika interesować mogą też obyczaje miesz-
kańców czarnego Lądu, rytuały, tańce, egzotyczne stro-
je. Dlatego też reportaże z Afryki, zwłaszcza filmowe,
zyskują wielu zwolenników. Nabierają one charakte-
ru historii o żywej fabule. Relacje z życia mieszkań-
ców Afryki zaskakują niezwykłością, której nie wy-
myśliłby niejeden pisarz, scenarzysta czy reżyser.
Takie zjawisko wiąże się z odmienną od europejskiej
mentalnością i kulturą. Do szczególnie ciekawych re-
portaży należą filmy, które nakręcił nieżyjący już, nie-
stety, Tony Halik. Na uwagę zasługują też książki o te-
matyce afrykańskiej napisane przez Czekałę-Muchę,
takie jak: Zmierzch czarownic, Fetysz na tronie, Naf-
ta, wino i marabuci oraz szczególnie ciekawe repor-
taże z Jemenu Północnego, Południowego, Zjedno-
czonych Emiratów Arabskich i Kuwejtu zatytułowane
W kręgu Pustego Półksiężyca. Jeśli więc do wspomnia-
nej już intrygującej, niezwykłej scenerii dołączona zo-
stanie wymyślona przez literata czy scenarzystę cie-
kawa historia bohaterów, to utwór, zarówno literacki,
jak filmowy, prawie na pewno zyska sympatię i zain-
teresowanie czytelników, a może nawet stanie się be-
stsellerem, jak to miało miejsce w przypadku Śnie-
gów Kilimandżaro, W pustyni i w puszczy, Egipcjanina
Sinuhe czy Hebanu.