Bartłomiej Derski

Biogazownie rolnicze na Dolnym Śląsku:

Ekonomiczne, prawne i społeczne uwarunkowania powstawania

i funkcjonowania biogazownie rolniczych na Dolnym Śląsku

Praca dyplomowa

Promotor

dr hab. Stanisław Czaja, prof. UE

Katedra Ekonomii Ekologicznej

Wrocław 2010

Spis tresci

Wstep ........................................................................................................................................ 3

1. Wprowadzenie do technologii wytwarzania biogazu rolniczego i analiza potencjału

jego produkcji na Dolnym Śląsku ..................................................................................... 4

1.1. Technologia wytwarzania i wykorzystania biogazu rolniczego .......... ....................... 7

1.2. Potencjał i rozmieszczenie substratów dla biogazowni rolniczych ............................11

1.2.1. Wprowadzenie .................................................................................................. 11

1.2.2. Mo5liwosci wykorzystania roślin ..................................................................... 11

• Kukurydza jako wsad do fermentatora ............................................................ 15

• Rejony o najlepszych możliwościach pozyskania wsadów roślinnych

na Dolnym Śląsku ........................................................................................... 20

1.2.3. Mo5liwosci wykorzystania odpadów z chowu zwierząt ................................... 23

• Bydło ................................................................................................................ 25

• Trzoda chlewna ................................................................................................ 26

• Drób ................................................................................................................. 27

2. Uwarunkowania prawne i społeczne powstawania i funkcjonowania biogazowni

rolniczych na Dolnym Śląsku.............................................................................................. 29

2.1. Uwarunkowania prawne ............................................................................................ 30

2.1.1. Ramy prawne stwarzane przez Unie Europejska ............................................. 30

2.1.2. Ramy stwarzane przez plany i akty prawne na szczeblu krajowym ................ 31

2.1.3. Ramy stwarzane przez plany i akty prawne na szczeblu regionalnym

w województwie dolnośląskim .................................................................................. 35

2.1.4. Ramy stwarzane przez plany i akty prawne na szczeblu lokalnym ................. 38

2.2. Uwarunkowania społeczne ........................................................................................ 42

2.2.1. Analiza nastawienia władz lokalnych do inwestycji w biogazownie rolnicze42

2.2.2. Plany inwestycyjne samorządów gminnych .................................................... 43

2.2.3. Analiza nastawienia społeczności lokalnych do inwestycji w biogazownie

rolnicze ....................................................................................................................... 45

2.2.4. Wyniki badania nastawienia mieszkańców dolnośląskiej gminy Żórawina

do planowanej budowy biogazowni rolniczej w okolicy ........................................... 47

3. Ramowa analiza ekonomiczna inwestycji w biogazownie rolnicze na Dolnym

Śląsku na przykładzie modelu planowanej biogazowni w 8ernikach Wielkich .......... 51

3.1. Przychody ...................................................................................................................... 53

3.1.1. Wprowadzenie ..................................................................................................... 53

3.1.2. Przychody ze sprzeda5y energii elektrycznej, ciepła i gazu ................................ 54

• Sprzeda5 energii elektrycznej ............................................................................. 54

• Sprzeda5 ciepła ................................................................................................... 55

• Sprzeda5 gazu ..................................................................................................... 57

3.1.3. Przychody ze sprzeda5y tzw. :kolorowych certyfikatów” ....................................59

• Sprzeda5 „zielonych certyfikatów” .................................................................... 59

• Sprzeda5 „5ółtych certyfikatów” ........................................................................ 60

• Sprzeda5 „brazowych” i „fioletowych certyfikatów” ........................................ 61

3.1.4. Przychody ze sprzeda5y pulpy pofermentacyjnej ................................................ 61

3.1.5. Łaczne przychody ............................................................................................... .61

3.2. Nakłady inwestycyjne ....................................................................................................61

3.3. Koszty działalnosci operacyjnej .....................................................................................67

3.3.1. Koszty surowców ..................................................................................................67

3.3.2. Inne koszty ............................................................................................................68

3.3.3. Koszty finansowe – pozyskanie kapitału ..............................................................69

3.4. Analiza efektywnosci ekonomicznej inwestycji ............................................................70

3.4.1. Rachunek zysków i strat w wariancie porównawczym .........................................70

3.4.2. Wskazniki decyzyjne projektu ..............................................................................72

3.4.3. Ocena efektywnosci ekonomicznej .......................................................................73

Wnioski koncowe ................................................................................................................... 74

Wyniki analizy przestrzennej mo5liwosci lokalizowania inwestycji w biogazownie

rolnicze na Dolnym Slasku ............................................................................................... 75

Podsumowanie wpływu czynników prawnych, społecznych i ekonomicznych na

inwestycje biogazowe na Dolnym Slasku .........................................................................78

Podsumowanie ................................................................................................................. .79

Objasnienia ............................................................................................................................ 80

Wykazy ................................................................................................................................... 81

Bibliografia ............................................................................................................................ 83

Wstęp

Wyznaczone przez konferencje w Kioto z 1997 r., następnie promowane przez Unie

Europejska, a w końcu takie przez polskie ustawodawstwo i programy rządowe wsparcie

odnawialnych źródeł energii (OZE) zaowocowało na początku tej dekady znacznym

wzrostem zainteresowania inwestorów energia wiatrowa. Stworzone wówczas ramy prawne i

wsparcie ekonomiczne, jak również promocja, przyniosły po kilku latach znaczny wzrost

mocy produkcyjnych polskich wiatraków. U progu kolejnej dekady przed taka sama droga

stoi rolnicza energetyka biogazowa.

Polska zobowiązała się na arenie Unii Europejskiej, 5e do 2020 r. udział OZE w końcowym

zu5yciu energii brutto kraju wzrośnie do 15%. Z tego według planów rządu biogaz zapewnić

ma 12,8% zapotrzebowania na energie elektryczna i 8% zapotrzebowania na ciepło z OZE.

Największe nadzieje pokłada się w biogazie produkowanym z substratów pochodzenia

rolniczego lub przetwórstwa rolno-spo5ywczego. Rządowy projekt programu Kierunki

rozwoju biogazowni rolniczych w Polsce zakłada powstanie średnio jednej takiej instalacji w

gminie. Mając na względzie, że w Polsce jest 2 478 gmin a do tej pory powstało 7 biogazowni

rolniczych, rząd wyznaczył bardzo ambitny plan. Swój udział w realizacji tego planu mieć

będzie też Dolny Śląsk, posługując się medialnym hasłem „biogazownia w każdej gminie”

skonstatować można z przymrużeniem oka, że udział ten wynosić powinien 169 biogazowni

rolniczych. Obecnie w województwie nie funkcjonuje jeszcze żadna tego typu instalacja.

Niniejsza praca ukazać miała realne możliwości budowy biogazowni rolniczych w

województwie dolnośląskim a nadto wskazując które gminy dysponują największym realnym

potencjałem dla jego produkcji (rozdział 1). W efekcie powstała mapa warunków dla

funkcjonowania biogazowni rolniczych, ujmująca syntetycznie wiele determinant

lokalizacyjnych (zob. rozdz. Wnioski końcowe). Celem pracy było także nakreślenie ram

prawnych dla tego typu przedsięwzięć ze szczególnym uwzględnieniem regionalnych i

lokalnych planów, strategii i programów dolnośląskich samorządów. Naświetlony w niej

został lokalny „klimat” dla biogazowych projektów. Jako jeden z wa5nych czynników

inwestycji potraktowany został stosunek lokalnej społeczności do projektu. Dolnoślązaków w

tym względzie reprezentowali mieszkańcy gminy Żórawina w powiecie wrocławskim, którzy

jako pierwsi doczekać się mogą biogazowni rolniczej w swoim sąsiedztwie (rozdział 2). W

końcu praca odpowiedzieć miała na pytanie czy takie inwestycje sa ekonomicznie opłacalne.

Ze względu na objętość pracy opłacalność potraktowana została w wąskim, finansowym

ujęciu (rozdział 3). W pracy posłużono się analiza danych statystycznych, uzupełniając je

informacjami zebranymi od osób i organizacji zajmujących się zawodowo lub naukowo

dolnośląskim rolnictwem

(rozdział 1). Istotne ograniczenie stanowił brak aktualnych danych na temat pogłowia

zwierząt gospodarskich oraz upraw w podziale na mniejsze jednostki terytorialne ni5

województwa. Takimi informacjami Główny Urząd Statystyczny dysponować będzie dopiero

po tegorocznym Powszechnym Spisie Rolnym. W kolejnej części posłużono się analiza badan

ankietowych zebranych podczas trzech różnych sondaży, w tym także badania ankietowego

przeprowadzonego na potrzeby pracy z mieszkańcami gminy Żórawina (rozdział 2). W

ostatniej części posłużono się studium przypadku planowanej inwestycji we wsi Żerniki

Wielkie, dla której nakreślono efektywność ekonomiczna. Wykorzystano tu założenia ujęte w

dokumentacji projektu dostępnego w urzędzie gminy Żórawina oraz wywiad bezpośredni z

szefem zaopatrzenia zakładu w Żernikach. Dla obliczenia kosztów posłużono się zebranymi

informacjami o funkcjonowaniu działających i planowanych biogazowni w Polsce (rozdział

3).

Ze względu na wskazany wy5ej wzrost zainteresowania biogazowniami rolniczymi sięgający

najwy5ej kilku lat, nie ma zbyt wielu publikacji z tego zakresu. Podwaliny pod polskie

badania nad wykorzystaniem biometanu położyły doświadczenia Instytutu Budownictwa,

Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa, które zaowocowały wydaniem publikacji autorstwa

M. Steppy „Biogazownie rolnicze” w 1988 r. Kolejna istotna publikacja, tak5e wydana przez

IBMER, ukazała się dopiero w 2003 r. Jej autorzy A. Oniszk-Popławska i G. Wisniewski sa

w tej chwili jednymi z najbardziej uznanych krajowych autorytetów w tej dziedzinie. Wiele

publikacji autorstwa lub współautorstwa Anny Oniszk-Popławskiej zostało wykorzystanych

podczas tworzenia niniejszej pracy. Na wymienienie wśród autorytetów zasługują także prof.

T. Michalski z Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu (który okazał swoja pomoc

autorowi pracy przy jej tworzeniu) oraz wrocławski naukowiec – prof. J. Szlachta z

Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Ze względu na zdecydowanie większe

niemieckie i austriackie doświadczenia w zakresie wykorzystania energetycznego biometanu,

pomocne w tworzeniu pracy okazały sie wydane w tych krajach publikacje.

1. Wprowadzenie do technologii wytwarzania biogazu rolniczego i

analiza potencjału jego produkcji na Dolnym Śląsku.

1.1. Technologia wytwarzania i wykorzystania biogazu rolniczego

Biogaz jest mieszanina gazów powstała w wyniku rozkładania materii organicznej przez

bakterie w warunkach beztlenowych. Wytwarzany w tym procesie gaz charakteryzuje się

przedstawionym w tabeli 1 składem:

Co najistotniejsze, zawiera on zwykle ok. 55-65% metanu. Zawartość tego gazu umo5liwia

wykorzystanie biogazu jako nośnika energii. Pomimo dużej zawartości dwutlenku węgla,

biogaz uznawany jest za ekologiczny gdyż powstający podczas fermentacji CO2 został

wcześniej zaabsorbowany z powietrza przez rośliny i po jego emisji do atmosfery ponownie

zostanie on wykorzystany w fotosyntezie. W ten sposób w całym procesie bilans emisji

dwutlenku węgla jest zerowy. Biogaz pozyskiwać można właściwie z każdej materii

organicznej. Ze względu na jej pochodzenie oraz technologie pozyskiwania gazu wyróżnia

się:

1) biogaz wysypiskowy - pozyskiwany ze składowisk odpadów komunalnych,

2) biogaz pozyskiwany z osadników oczyszczalni ścieków, gł. większych oczyszczalni

komunalnych,

3) biogaz rolniczy – pozyskiwany z resztek roślinnych i odchodów zwierzęcych oraz

upraw celowych, a także z odpadów przetwórstwa rolno-spo5ywczego: odpadów z

ubojni, gorzelni, tłoczni olei itp.¹

W niniejszej pracy rozpatrywane będą jedynie możliwości wykorzystania ostatniego z tej

grupy – biogazu rolniczego. W związku z tym, ilekroć pojawi się dalej określenie biogaz lub

biogazownia, bez bliższej konkretyzacji, oznaczać to będzie odpowiednio biogaz rolniczy i

¹Podobna definicja wprowadzona została do ustawy – Prawo energetyczne ustawa z dnia 8 stycznia 2010 r. o
zmianie ustawy - Prawo energetyczne oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 21, poz. 104) i zaczęła
obowiązywać od 11 marca 2010 r.

biogazownie rolniczą. Proces uzyskiwania biogazu z substratów rolniczych oraz możliwosci

jego dalszego wykorzystania przedstawia poniższy schemat:

1) Początkiem procesu jest pozyskanie i dostarczenie do biogazowni odpowiedniej ilości

substratów. Do fermentacji metanowej wykorzystane mogą być niemal kazde substancje

pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, jednak że aby był to proces efektywny, ważne jest

odpowiednie ich dobranie. W praktyce wykorzystuje się najczęściej:

1. odchody zwierzęce,

2. kiszonki, zwłaszcza kukurydzy i traw,

3. słomę,

4. odpady poubojowe,

5. odpady z gorzelni i tłoczni olei.

Substraty wykorzystywane w procesie odgrywają istotna role, gdyż od ilości biogazu

jaka można z nich pozyskać, zależy ekonomiczna opłacalność budowy i eksploatacji

instalacji. Przykładowo z odchodów zwierzęcych można pozyskać ok. 40-90 m3

biogazu na tonę substratu, ze zbóż 170-220 m³/t a z odpadów z ubojni 250-480 m³/t.²

2) Logistyka na wejściu obejmuje przede wszystkim dostarczenie substratów do

biogazowni, a następnie ich zmagazynowanie w celu dostarczenia do komory

fermentacyjnej. W praktyce biogazownie powstają w bezpośrednim sąsiedztwie dużych

hodowli zwierząt i gospodarstw rolnych o dużym areale upraw. Jednak, że przy

dostatecznie dużej ilości substratów opłacalne może być ich przemieszczanie na większe

odległosci.³

3) Fermentacje metanowa porównać można do wielkiego żołądka. Trafiające do niego

substancje są trawione przez bakterie. Przy okazji tego „posiłku” wytwarza się gaz z

odpowiednio dużą zawartością metanu. Podobnie jak przy posiłku, należy zadbać o

odpowiednie zestawienie „pokarmu”. Dla niezakłóconej produkcji biogazu ogromne

znaczenie mają miedzy innymi takie czynniki jak: temperatura (najczęściej w

moezofilijnym: 30-40°C lub termofilijnym:50-70°C przedziale), odczyn pH (w

okolicach obojętnego, tj. pH 7,0), stosunek węgla do azotu (C/N nie większy ni5 100/3)

czy potencjał redox (ok. 250 mV).

4

Przykładowo, w zależności od tego jaka część

kukurydzy zostanie dodana do fermentatora stosunek C/N może zmieniać się bardzo

istotnie (w liściach wynosi on 38:1, łodygach 76:1 a osadkach kolbowych a5 100:1).5

Według austriackich badan najlepsze efekty uzyskuje się poprzez kofermentacje wielu

różnych substratów, zarówno pochodzenia zwierzęcego jak i roslinnego.

6

4) Wytworzony podczas fermentacji gaz mo5e być, po uzdatnieniu do jakości gazu

ziemnego (wysoki poziom metanu) wtłaczany bezpośrednio do publicznej sieci

gazowej. Istnieje także możliwość jego dalszej obróbki i wykorzystania, np. w postaci

CNG, do zasilania pojazdów mechanicznych. W Polsce takie rozwiązania nie są jeszcze

nawet analizowane,

2

Uzasadnienie do sprawozdania w sprawie zrównowa_onego rolnictwa i biogazu z 7 lutego 2008 (Dz. Urz. UE z

C 66 z 12.03.2008)

3

Przykładowo firma Aufwind Schmack przygotowała w województwie kujawsko-pomorskim inwestycje w

biogazownie rolnicza o mocy 1,6 MWel, której podstawowym substratem ma być gnojowica kurza dostarczana
do niej za pomoca rurociagu o długosci 2,5 km. (zob.: decyzja Nr 01/2009 wójta gminy Je5ewo z dnia 9 marca
2009 r. o środowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizacje przedsięwziecia)

4

Steppa M., Biogazownie rolnicze, Instytut Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa, Warszawa

1988, s. 8-9

5

Kowalik I., Uprawa pola po zbiorze kukurydzy, „Kukurydza. Informacje” Nr 51 pazdziernik 2008,

http://www.kukurydza.home.pl/serwisy_informacyjne/inf_kukur_pazdziernik_2008.pdf [dostep: 2010-03-18]

6

Hopfner-Sixt K., Amon T., Monitoring of agricultural biogas plants in Austria – mixing technology and

specific values of essential process parameters, University of Natural Resources and Applied Life Sciences,
Vienna 2007

jednakże np. w Szwecji do napędzania samochodów więcej sprzedaje się metanu

wytwarzanego w biogazowniach (każdego rodzaju) niż wydobywanego z ziemi.

7

Blisko 42% sztokholmskiego transportu publicznego napędzane jest właśnie

biometanem.

8

5)

Najczęściej wytworzony biom etan znajduje zastosowanie w silnikach spalinowych.

W ostatnich latach montuje się przede wszystkim układy kogeneracyjne wytwarzające w

skojarzeniu energie elektryczna oraz ciepło.

6)

Pozostałości po „strawionej” już wstępnie substancji musza być zwykle magazynowane.

Obowiązujące przepisy dopuszczają nawożenie pól jedynie w określonych okresach.

9

W tym czasie możliwe jest pozyskanie resztkowego gazu wydobywającego się jeszcze z

pozostałości „obiadu”.

7)

Pulpa pofermentacyjna może być sprzedawana jako nawóz cechujący się wysokimi

parametrami. Chociaż podczas fermentacji traci on niektóre składniki odżywcze, to

jednak jest mniej „ostry” dla gleby i pozbawiony szkodliwych grzybów i bakterii.

10

W Niemczech jest to jeden z najważniejszych powodów stosowania fermentacji. W

przeprowadzonych w tym kraju badaniach, aż 81% rolników potwierdziło wzrost

plonów na polach nawożonych przefermentowana gnojowica.

11

8)

Wytworzony prąd jest częściowo pożytkowany na potrzeby procesu technologicznego,

reszta zaś jest sprzedawana i trafia do sieci przesyłowych. Oprócz ceny uzyskanej za

sprzedaż energii, wiele Państw Unii Europejskiej wspomaga wytwarzanie prądu z tanu

poprzez dopłaty (jak np. Niemcy) czy narzędzia rynkowe (jak Polska).

9)

Ciepło może zostać zagospodarowane do ogrzania fermentatora oraz pobliskiego

gospodarstwa rolnego. W przypadku większej jego produkcji można je przesyłać

odbiorcom indywidualnym, Wymaga to jednak nakładów na infrastrukturę sieci

ciepłowniczych i w realiach polskich wsi może się okazać nieopłacalne.

7

“EurObserv'ER Biogas Barometer” Nr 196, lipiec 2008, s. 54

8

Produkcja i wykorzystanie biogazu rolniczego, „Nowa energia” Nr 10 lipiec 2009,

http://nowaenergia.com.pl/index.php/2009/07/10/ [dostep: 2010-02-06]

9

Zob. ustawa z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawo5eniu (Dz. U. Nr 147, poz. 1033)

10

Wiecej: Kujawski O., Kujawski J., Przeglad technologii produkcji biogazu, cz. 3, „Czysta Energia” nr 2/2010

(102)

11

Oniszk-Popławska A., Zowsik M., Wisniewski G., Produkcja i wykorzystanie biogazu rolniczego, EC

BREC/IBMER, Gdansk-Warszawa 2003, s. 48

1.2. Potencjał i rozmieszczenie substratów dla biogazowni rolniczych

1.2.1. Wprowadzenie

Baza surowcowa substratów niezbędnych do zasilania biogazowni jest jednym z

najważniejszych czynników lokalizacyjnych dla tego typu instalacji. Źródła substancji

przeznaczonych do fermentacji powinny być zlokalizowane na tyle blisko, by opłacalne było

ich dowożenie, a także w wystarczającej ilości dla nieprzerwanego zasilania procesu. Ciągłe

dostarczanie surowców jest istotne, gdyż zbyt długie magazynowanie wpływa negatywnie na

ich wartość energetyczna.

12

Aby określić potencjał Dolnego Śląska jako regionu

odpowiedniego do inwestycji w biogazowni rolnicze, należy przeanalizować dane na temat

potencjalnych źródeł zasilania biogazowni. Są nimi przede wszystkim odpady z produkcji

roślinnej i chowu zwierząt oraz rośliny z upraw celowych. Przy czym najlepsze efekty

uzyskuje się dzięki skojarzeniu w zbiornikach fermentacyjnych substratów pochodzenia

roślinnego (substancji organicznej) z substratami pochodzenia zwierzęcego (zasobnymi w

wysokokaloryczne tłuszcze).

13

1.2.2. Możliwości wykorzystania roślin

Odpady roślinne są najpowszechniej dostępnym źródłem zasilania procesu fermentacji w

biogazowniach rolniczych. W Niemczech (gdzie rynek produkcji biogazu rolniczego jest

najlepiej rozwinięty w Europie) kiszonka roślinna stanowi podstawowe źródło biogazu, zaś w

Austrii (drugi pod względem wielkości rynek biogazowni rolniczych na Starym Kontynencie)

najczęściej (w 65,5% biogazowni) stosowana jest kombinacja roślin (63% wsadu) i odchodów

zwierzęcych (31%) oraz odpadów organicznych (6%).14 Dlatego te5 mo5liwosc

wykorzystania odpadów z uprawy roślin ma duże znaczenie dla potencjalnych inwestorów

biogazowni rolniczych.

Dolny Śląsk nie jest regionem rolniczym, jak sąsiednia Wielkopolska czy Mazowsze. Z 964,5

tys. ha powierzchni u5ytków rolnych i ich udziałem wynoszacym 48,9% powierzchni

województwa plasuje się ono poni5ej średniej krajowej (powierzchnia u5ytków rolnych

wynosi w Polsce 51,7%).15 Obrazuje to rys. 2. Uwzględniając ilość gmin wiejskich i

miejsko-wiejskich w ogóle gmin województwa, Dolnośląskie jest obok Śląskiego najmniej

zruralizowanym

12

Steppa M., Biogazownie rolnicze…, s. 11

13

Księżak J., Surowce do biogazowni rolniczych, „Wieś Jutra” 8-9 (133/134) 2009, s. 26

14

Wisniewski G., Oniszk-Popławska A., Sulima P., Kierunki rozwoju technologii biogazu rolniczego w UE i

Polsce, EC BREC – IEO, Warszawa 2008, s. 15

15

Ważniejsze dane o województwach NTS 2, Rocznik statystyczny województw 2009, Główny Urząd

Statystyczny, Warszawa 2010, tabela 12

obszarem Polski (wskaźnik ten wynosi jedynie 70%, przy wskaźniku dla Polski wynoszącym

prawie 88%).

Pomimo powyższych, niekorzystnych z punktu widzenia producenta biogazu, wielkości,

województwo dolnośląskie cechują pozytywne wskaźniki jakościowe w uprawie roślin.

Udział gruntów ornych w użytkach rolnych wynosi 80% (4. miejsce w kraju, przy średniej dla

Polski nieprzekraczającej 75%).16 Natomiast plony zbóż niż, po województwie opolskim,

najwyższe w kraju (41,5 dt/ha, przy średniej w Polsce wynoszącej 32,2 dt/ha). Biorąc pod

uwagę zbiory podstawowych zbóż, Dolnośląskie z wielkością 1,76 mln t zajmuje piąte

miejsce wśród polskich województw.

17

Pozytywnym aspektem jest także wielkość

dolnośląskich gospodarstw rolnych (por. rys. 3). Średnia ich wielkość wynosi 15,5 ha.

Chociaż w Warminsko-Mazurskiem jest ona aż dwukrotnie większa, to jednak w najbardziej

rozdrobnionej rolniczo Małopolsce wskaźnik ten wynosi zaledwie 3,8 ha (średnia kraju

wynosi 10,1 ha).

18

Ponadto udział powierzchni użytków rolnych gospodarstw

przekraczających 10 ha w użytkach rolnych ogółem wynosi na Dolnym Śląsku 71,9%

(podczas gdy najmniej w Małopolsce– 16,2%, a najwięcej w Warminsko-Mazurskiem –

88,7%, przy średniej 61,1%).

19