Geneza i początki kapitalizmu poza rolnictwem na ziemiach PL (XVI-XVIII)
Rewolucje burżuazyjne w Anglii i Niderlandach
Prześladowania reformacji => powstanie arystokr. i mieszczan => oderwanie w 1581 Niderlandów płn. (Holandia) => niepodl. Hol w 1648 po wojnie 30-letniej z Hiszp. => nowe państwo w duchu antyfeudalnym (rządy bogatej burżuazji).
W latach 1640-1660 obalono rządy absolutne w Anglii, w 1688 usunięto dynastię Stuartów. Rewolucja ang. XVII (Oliver Cromwell) szlachty oraz mieszcz. => burż. nie zdobyła władzy polit., ale uzyskała liczne korzyści ekon. oraz prawne
Merkantylizm
Dążenie państw eur. do zbudowania potęgi ekon. znlazło podbudowę w myśli ekonomicznej merkantylizmu (wł. mercante - kupiec). Kierunek ten rozwinął się przede wszystkim w XVII, do przedstawicieli należeli FRA: Jean Bodin, Berthelemy de Laffemas (generalny kontroler handlu za Henryka IV), Jean Colbert czy Ang.: Thomas Mun (dyr. Komp. Wschodnioind.), Thomas Gresham.
Podstawowym zał. merkantylistów było przekonanie, że o bogactwie kraju decydują zasoby kruszców. Trzeba więc wszelkimi sposobami powiększać ich zasoby. Najwcześniejszy sposób to praktykowany przez Hiszpanów bulionizm, ale nie zdał egzaminu, bo kruszce wyciekały z kraju.
Później uznano, że celem państwa powinno być uzyskanie dodatniego bilansu w handlu zagr. za pomocą:
protekcjonizmu celnego w celu ochrony własnych producentów
popierania produkcji krajowej (zwolnienia podatkowe, subwencje)
dązenia do samowystarczalności w prod. surowców strat. (armia, flota) oraz w roln.
popierania polit. kolonialnej (surowce, towary, niewolnicy)
popieranie wzrostu liczby ludności, pełne wykorzystanie SR, zakaz emigracji fachowców
aktywne kształtowanie gustów i przyzwyczajeń konsumpcyjnych ludności (walka z biżuterią)
W nowoczesnych państwach znoszono wewn. komory celne, wprowadzano jednolite miary i wagi, ujednolicano system podatkowy.
W okresie od XVI do pł. XVIII występuje w EZ zjawisko szybkiego nagromadzenia kapitałów, ze źródeł:
dochody z ziemi (renta gruntowa)
procesy koncentracji ziemi w rękach wlk. właścicieli kosztem ch-ów lub Kośc. kat.
eksploatacja kruszców w Ameryce
handel kolonialny (kompanie handlowe, niewolnictwo, handel przymusowy)
spekulacje (akcje, papiery wartościowe)
pożyczanie państwu pieniędzy na procent (dług publiczny)
ograniczanie konsumpcji i oszczędność
Kompanie handlowe
W 1602 bogaci kupcy (przeważnie amsterdamscy) założyli Kompanię Wschodnioindyjską, która prowadziła niezależną politykę kolonialną. W 1621 założono Kompanię Zach-ind. (do handlu z Ameryka i zach. Afryką). Od 1621-1654 władała ona wybrzeżami Brazylii, opanowała Surinam a w 1624 wykupiła od Indian Manhattan i zał. Nowy Amsterdam. Po przegranych wojnach Holendrzy oddali prymat Anglikom. Anglicy powołali kompanie handlowe: Moskiewską (1554) do handlu z Ros., Wschodnią (1579) z PL, Skand. i Inflantami, Lewantyńską (1581) z Turcją i Kanadyjską (1628). Narastająca akumulacja kapitałów doprowadziła do powstania Banku Angielskiego w 1694. Był to pierwszy nowocz. bank, przyjmował depozyty, prowadził r-ki bieżące oraz handel kruszcami. Kwity tego banku (banknoty) stały się powszechnie uznawanym środkiem płat.
1202 (feud.) - Florencja, powstaje cech wekslarzy; w średniowieczu rozwijała się instytucja lombardu (pożyczki) weksle łatwiej było przewozić niż pieniądze (obawa przed złodziejami)
kupcy mieli pieniądze, kapitał kupiecki przekształcał się w kapitał lichwiarski; Templariusze - potężny i bogaty zakon, powstały w XIIw. (Palestyna) do walki z wyznawcami islamu
Templariusze też byli lichwiarzami (zaufanie papieża, ukrywanie lichwy); we Francji i Anglii pełnili funkcje dzisiejszych ministrów finansów; Król FRA Filip Piękny zlikwidował zakon, skonfiskował jego majątek.
Rewolucja techn. XVIII
przełom techn. w prod. przem. (przejście od pracy ręcznej do maszyn)
przełom ekonomiczny w org. produkcji (kalkulacja ekon.)
zmiany w strukt. społ. (społ. wiejskie => społ. przemysłowe), nowe klasy społ. (kapitaliści i proletariat)
W pł. XVIII Anglia była zaawansowana ekon. ale przemysł miała na tym samym poziomie co reszta Eur. Dominowała praca ręczna, a w zakresie organizacji - nakład (forma dominująca) i manufaktura.
Przyczyny i czynniki umożliwiające rew. techn.
tradycje rzemiosła, manufaktury liczące kilka wieków (duża liczba rzemieślników, którzy mieli skłonności do innowacji)
znaczne kapitały nagromadzone w wyniku pierwotnej akumulacji kapitału
postęp rewolucji agrarnej (dużo zbędnych na wsi ludzi szło do miast => SR)
rynek zbytu na tow. przemysłowe (dużo ludzi, wysoka konsumpcja)
rozwój nauki i techniki, ochrona wynalazczości (biura patentowe)
zasoby surowców (węgiel kamienny, ruda żelaza) oraz z kolonii (bawełna)
stabilny ustrój polit., system bankowy i ubezp.
sieć dróg lądowych i kanałów, flota handlowa
Zasadnicze kierunki przemian:
mechanizacja przemysłu włókienniczego (czółenko latające Johna Kaya 1733 => brak przędzy, bo szybciej tkano=> przędzarka mech. James Hargreaves 1764=> teraz tkano za wolno => mech. warsztat tkacki Edmunda Cartwrighta 1787)
zwiększenie produkcji żelaza i zmiany w jego obróbce (wielkie piece XV-XVIII=> węgiel kamienny zamiast drzewnego => 1735 Abraham Darby koks => walce mech. Henry Cort 1784 => 1798 Henry Maudslay obrabiarki)
nowe źródła energii (Thomas Newcomen 1712 maszyna ogniowa - pompa w kopalniach => James Watt ulepszył w 1769, napęd obrotowy 1781 => kopalnie, włókiennictwo, metalurgia)
transport (szyny były od dawna, maszyna parowa => lokomotywa 1814 George Stephenson)
Skutki:
Anglia stała się fabryką świata (tanie surowce, drogie produkty). Ludn. Anglii wzrosła w 1750-1871 z 6 do 22,7M przy dużej emigracji. Powstawały nowe miasta przemysłowe (L'pool, ManU,AV) z ludnością robotniczą i kapitalistami. Przemysł przyjmował dużo ludzi, ale bankrutowali rzemieślnicy (luddyzm - niszczenie maszyn).
Manufaktury na ziemiach PL do końca XVIII
Manufaktura - wczesnokapit. przedsięb. przemysłowe, w którym stosowano podział pracy przy prod. ręcznej
Początki kształtowania się ukł. kapital. związane są gł. z tworzeniem m-f. W PL w XVIII w większości należały one do wlk. wł. ziemskiej. Również na G. Śl. kapitał ziemiański odegrał gł. rolę w tworzeniu przemysłu. Na Zach. najczęściej przedsiębiorcami byli kupcy i bankierzy.
Na ziemiach PL gł. źródłem zasilaj. system m-f było rolnictwo. Środki finansowe przeznaczane na inwestycje były niewielkie.
W 2.pł. XVIII nasilił się proces oczynszowania, który objął gł. wielką wł. kośc., niektóre królewszczyzny i dobra magnackie. Od 1765r. Andrzej Zamoyski podjął akcję oczynszowania w dobrach bieżuńskich. W latach 1769-1791 Paweł Brzostowski zamieniał pańszcz. na czynsz w majątku Merecz (woj. wileńskie). W 2.pł. XVIIIw. w całym kraju oczynszowano blisko 20% chłopów - w królewszcz. woj. krakowsk. ~22%, w Wlkp. ~30%. Największy postęp w zastępowaniu pańszczyzny czynszem nastąpił w Wielkopolsce i na Pomorzu. Pionierzy kapitalizmu jak A. Zamoyski i P. Brzostowski znaczną cześć środków uzyskanych z roln. lokowali w przemyśle.
Wł. ziemscy przeprowadzali inwestycje przem. gł. opierając się na własnych zasobach materialnych (bazie surowcowej, transporcie, niewykw. SR). I tak Karol Radziwiłł przywoził wełnę z Ukrainy (hodowla owiec w dobrach ukr.) aż do m-fy sukiennej w Nieświeżu. Prot Potocki miał hodowlę owiec w Lubelskiem, a m-fę sukienną w Machówce. Transport taki powodował duże straty pracy zespołowej, ale z punktu widzenia właściciela kalkulacja była racjonalna. Na G. Śl. były złoża rud i węgla oraz zasoby drewna.
Kapitał kupiecki i bankowy, manufaktury
Pierwsze kapitały powstawały w miastach i były gromadzone przez kupców. Mieszczanie dorabiali się na przemyśle, handlu i bankowości (pożyczki dla państwa). W 2.pł. XVIII kapitał handlowy i lichwiarski przenikał do przemysłu. W Wlkp. zbytem i zaopatrz. m-fr włók. zajmowali się kupcy m-fowi (80). W nielicznych wypadkach organizatorami m-fr byli bogaci majstrowie. W porównaniu z EZ rola kapitału kupieckiego była w PL niewielka. Duży wpływ miała na to słabość państwa i brak konsekwentnej polit. gosp. W XVIII na ziemiach PL podejmowały aktywną działalność różne instytucje kredytowe. Coraz częściej udzielano pożyczek na cele przemysłowe. Upadek państwa polskiego spowodował katastrofę bankierstwa. Aktywnością przemysłową wykazał się m.in. Antoni Protazy Potocki, który w swych dobrach na Ukrainie zbudował manufaktury (sukienniczą, kapeluszy, kołder, mebli, powozów, perkali).
Praca pochodzi z serwisu www.e-sciagi.pl