ROZDZIAŁ 6

KAPITALIZM NA ZIEMIACH POLSKICH

6.1.

Sytuacja polityczna w trzech zaborach

6.1.1.

Zabór rosyjski

• po upadku powst. styczniowego rozpoczął się proces znoszenia odrębności admin. i pełnej integracji Król. Pol. z cesarstwem. Polegało to na likwidacji centralnych organów wł. w Król., wprowadzeniu instytucji ros. połączonych z wymianą pol. urzędników na ors.

• po powst. styczniowym polit. wewn. Król. prowadziła biurokracja ros.

• od 1864 rozpoczęto rusyfikację szkolnictwa. Warszawską Szkołę Główną przekształcono w Cesarski Uni. W-wski z ros. jęz. wykładowym

• stopniowo całkowicie zrusyfikowano szkolnictwo średnie. Do 1869 wprowadzono w nim jęz. ros. Nawet jęz. pol. uczono po ros.

• w lata 70. zakończono rozpoczęty w końcu lat 30. proces likwidacji Kościoła greckokatolickiego, uciekając się nawet do stosowania bezpośredniego przymusu relig.

• nazwę Król. Pol. zastąpiono nazwą Kraj Nadwiślański

• w ramach represji popowstaniowych przeprowadzono konfiskaty majątków należących do uczestników powst., a osobom podejrzanym polit., mimo braku dowodów i wyroków sądowych, nakazano sprzedawać dobra Rosjanom

• nastąpiła pełna rusyfikacja życia publ.

• zmiana syt. w zaborze ros. na pocz. XX konsekwencja niepowodzeń ros. w wojnie z Japonia w 1904

• na pocz. 1905 wybuchła w Ros. rewolucja

• pierwsze ustępstwa caratu polegały na dopuszczeniu jęz. pol. obok ros. do admin. i pewnej tolerancji relig.

• Król. uzyskało w sumie niewielkie swobody polit. i nar.

• rewolucja i przegrana wojna z Japonią zmusiły Mikołaja II do ogłoszenia w Ros. konst. i stąd od 1095, przynajmniej formalnie, Ros. stała się monarchią konst. W 1906 odbyły się pierwsze w hist. Ros. wybory do parlamentu zwanego Dumą

• przed I w.ś. najpoważniejsze wpływy w społ. pol. miała Narodowa Demokracja, której przewodził Dmowski

6.1.2.

Zabór pruski

• po wygranej wojnie z Fr. w 1871 pod hegemonią Prus nastąpiło zjednoczenie Niem. Rzesza składała się z wielu krajów, które zachowały daleko idącą autonomię

• Niem. były monarchią konst., w której ciałem ustawodawczym był ogólnoniem. parlament - Reichstag

• od 1876 zaczęła nasilać się germanizacja

• jęz. niem. stał się wyłącznym jęz. używanym w admin., sądach, na poczcie i na kolei

• polit. kanclerza Otto Bismarcka skierowana była przeciw Kościołowi katolickiemu. Stanowisko w Kościele mógł zająć duchowny po zdaniu specjalnego „egzaminu z kult.” polit. Bismarcka nazywano „kulturkampf”

• zrodziła się tożsamość Polak - katolik

• w 1894 powstał Zw. dla Popierania Niemczyzny na kresach wsch., który nazwano „hakatą”. Hakata wykorzystywała środki finansowe Komisji Kolonizacyjnej, powołanej w 1866, której celem było odebranie Polakom własności ziemi i warsztatów pracy

• w 1904 ukazała się ustawa zakazująca tworzenia nowych siedlisk wiejskich bez pozwolenia wł. admin. (wóz Drzymały)

• 1918 - zwycięskie powst. wielkopolskie

6.1.3.

Zabór austriacki

• syt. wewn. w Austro-Węgrach była od 1848 (Wiosna Ludów) niepomyślna

• od 1866 możemy mówić o rosnącej autonomii Galicji

6.2.

Społeczeństwo

6.2.1

Liczba ludności i ruch naturalny

• podwojenie liczby ludności, jakie dokonało się w ciągu 40 lat (1870-1911) wynikało z rewolucji demograficznej. Charakteryzowała ja wysoka stopa urodzeń (powyżej 40‰) i obniżająca się stopa zgonów

• przyrost nat. wzrósł w ciągu tych 40 lat następująco:

• w Król. Pol. z 13,5 ‰ do 17,5 ‰,

• w Galicji z 7,5‰ do 15,5 ‰,

• w zaborze pruskim z 15‰ do 18,9 ‰.

• na pocz. XX były to wskaźniki wyższe niż w większości krajów eur. Czynnikiem obniżającym wzrost liczby ludności był ujemny bilans migracji (więcej wyjeżdżało niż przyjeżdżało)

• zjawiska rewolucji demograficznej, emigracji i procesu urbanizacji związane były z rewolucja przem., agrarna i ogólnie rzecz biorąc - z przemianami, jakie przyniósł kapitalizm

6.2.2.

Struktura zawodowa i społeczna

• pomimo rewolucji przemysłowej prowincje polskie na przełomie XIX i XX nadal miały char. rolniczy. Udział ludności rolniczej wynosił:

• w Galicji ok. 75 %,

• w zach. guberniach cesarstwa ros. ok.. 75 %,

• w Królestwie Polskim ok. 55 %,

• w Wlk. Ks. Poznańskim ok. 55 %,

• na Pomorzu Gdańskim ok. 50 %,

• na Górnym Śląsku ok. 30 %.

• z przem. i rzemiosła utrzymywało się:

• 8 % mieszkańców Galicji,

• 17 % mieszkańców Król. Pol.

• 24 % mieszkańców zaboru pruskiego.

• pozostałe gr. ludności utrzymywały się z innych źródeł (admin., wolne zawody, służba domowa, itp.)

• w nowo powstających aglomeracjach przem. zaczęła się formować nowa struktura społ. Jej najliczniejszą gr. byli robotnicy wywodzący się gł. ze wsi

• oprócz migracji wewn. ze wsi do miast, występowały i zewn.

• płace były dość silnie zróżnicowane

• w 1833 odbył się pierwszy strajk robotników w Żyrardowie, w którym uczestniczyło ok. 6 tys. osób. W strajku powszechnym w Łodzi w 1892 (bunt łódzki) uczestniczyło już kilkadziesiąt tys. osób. Ustawodawstwo obowiązujące w Król. zakazywało strajków, toteż kończyły się one interwencją wojska i policji

• robotnicy domagali się skrócenia czasu pracy do 8 h. (w 1866 dzień pracy skrócono z czasu nieograniczonego 11-14 h. do 11,5 h.), podwyżki płac, poprawy warunków pracy, zwłaszcza kobiet (wykonywały one ciężkie prace fiz. do końca ciąży i po porodzie)

• pierwsze zw. zawodowe powstawały legalnie w zaborze pruskim i austriackim w latach 1889-99, a w Król. Pol. po rewolucji 1905

• ruch robotniczy w Król. przyjął odmienne formy działania niż w zaborze pruskim i austriackim. Różnica polegała na tym, że w Królestwie partie socjalistyczne działały w warunkach nielegalnych - konspiracyjnych, gdy w dwóch pozostałych zaborach uczestniczyły w normalnej działalności parlamentarnej

• rewolucja przem. i kapitalizm stworzyły nową warstwę społ. - burżuazję. Rekrutowała się ona spośród wielkich i średniozamożnych kupców, których największe skupiska były w W-wie, Krakowie, Poznaniu i Łodzi, właścicieli domów i kantorów bankowych, manufakturzystów i majstrów cechowych, niekiedy inteligentów i ziemian

• geneza burżuazji pol. była różnorodna zarówno pod względem etnicznym, jak i społ. Można sądzić, że pod koniec XIX dokonał się proces jej konsolidacji jako klasy (upper-class)

• nową warstwą społ. zw. z rozwojem gosp. kapitalistycznej była inteligencja. W Król. Pol. i Galicji rekrutowała się ona w dużej mierze ze zubożałej szlachty, w Wielkopolsce przeważnie z klas średnich. Poważna cz. ziemian, pozbawionych egzystencji na skutek uwłaszczenia i ros. konfiskat, weszła do szeregów inteligencji, przenosząc szlacheckie wzory zachowań

• trad. warstwą wywodzącą się z cywilizacji i kult. miejskiej okresu przedindustrialnego było drobnomieszczaństwo. Wchodzili w jego skład sklepikarze, rzemieślnicy, przewoźnicy i podobni im właściciele niewielkich warsztatów pracy

• struktura społ.-zawodowa:

• chłopi i robotnicy rolni - 58 %,

• robotnicy poza rolnictwem - 19 %,

• burżuazja i drobnomieszczaństwo - 16 %,

• ziemianie, oficjaliści i szlachta zagrodowa - 4 %,

• pracownicy umysłowi i wolne zawody - 3 %.

6.2.3

Skład etniczny i kwestie narodowe

• od lat 80. coraz wyraźniejsze odrodzenie nar. Litwinów i Ukraińców

• rusyfikacja ludności białoruskiej i ukraińskiej ros. słowianofile usprawiedliwiali rusyfikację głosząc, że Białorusini i Ukraińcy stanowią cz. nar. ros., a ich jęz. są dialektami lokalnymi, zanieczyszczonymi polonizmami

2