ROZDZIAŁ 6
KAPITALIZM NA ZIEMIACH POLSKICH
6.1.
Sytuacja polityczna w trzech zaborach
6.1.1.
Zabór rosyjski
po upadku powst. styczniowego rozpoczął się proces znoszenia odrębności admin. i pełnej integracji Król. Pol. z cesarstwem. Polegało to na likwidacji centralnych organów wł. w Król., wprowadzeniu instytucji ros. połączonych z wymianą pol. urzędników na ors.
po powst. styczniowym polit. wewn. Król. prowadziła biurokracja ros.
od 1864 rozpoczęto rusyfikację szkolnictwa. Warszawską Szkołę Główną przekształcono w Cesarski Uni. W-wski z ros. jęz. wykładowym
stopniowo całkowicie zrusyfikowano szkolnictwo średnie. Do 1869 wprowadzono w nim jęz. ros. Nawet jęz. pol. uczono po ros.
w lata 70. zakończono rozpoczęty w końcu lat 30. proces likwidacji Kościoła greckokatolickiego, uciekając się nawet do stosowania bezpośredniego przymusu relig.
nazwę Król. Pol. zastąpiono nazwą Kraj Nadwiślański
w ramach represji popowstaniowych przeprowadzono konfiskaty majątków należących do uczestników powst., a osobom podejrzanym polit., mimo braku dowodów i wyroków sądowych, nakazano sprzedawać dobra Rosjanom
nastąpiła pełna rusyfikacja życia publ.
zmiana syt. w zaborze ros. na pocz. XX konsekwencja niepowodzeń ros. w wojnie z Japonia w 1904
na pocz. 1905 wybuchła w Ros. rewolucja
pierwsze ustępstwa caratu polegały na dopuszczeniu jęz. pol. obok ros. do admin. i pewnej tolerancji relig.
Król. uzyskało w sumie niewielkie swobody polit. i nar.
rewolucja i przegrana wojna z Japonią zmusiły Mikołaja II do ogłoszenia w Ros. konst. i stąd od 1095, przynajmniej formalnie, Ros. stała się monarchią konst. W 1906 odbyły się pierwsze w hist. Ros. wybory do parlamentu zwanego Dumą
przed I w.ś. najpoważniejsze wpływy w społ. pol. miała Narodowa Demokracja, której przewodził Dmowski
6.1.2.
Zabór pruski
po wygranej wojnie z Fr. w 1871 pod hegemonią Prus nastąpiło zjednoczenie Niem. Rzesza składała się z wielu krajów, które zachowały daleko idącą autonomię
Niem. były monarchią konst., w której ciałem ustawodawczym był ogólnoniem. parlament - Reichstag
od 1876 zaczęła nasilać się germanizacja
jęz. niem. stał się wyłącznym jęz. używanym w admin., sądach, na poczcie i na kolei
polit. kanclerza Otto Bismarcka skierowana była przeciw Kościołowi katolickiemu. Stanowisko w Kościele mógł zająć duchowny po zdaniu specjalnego „egzaminu z kult.” polit. Bismarcka nazywano „kulturkampf”
zrodziła się tożsamość Polak - katolik
w 1894 powstał Zw. dla Popierania Niemczyzny na kresach wsch., który nazwano „hakatą”. Hakata wykorzystywała środki finansowe Komisji Kolonizacyjnej, powołanej w 1866, której celem było odebranie Polakom własności ziemi i warsztatów pracy
w 1904 ukazała się ustawa zakazująca tworzenia nowych siedlisk wiejskich bez pozwolenia wł. admin. (wóz Drzymały)
1918 - zwycięskie powst. wielkopolskie
6.1.3.
Zabór austriacki
syt. wewn. w Austro-Węgrach była od 1848 (Wiosna Ludów) niepomyślna
od 1866 możemy mówić o rosnącej autonomii Galicji
6.2.
Społeczeństwo
6.2.1
Liczba ludności i ruch naturalny
podwojenie liczby ludności, jakie dokonało się w ciągu 40 lat (1870-1911) wynikało z rewolucji demograficznej. Charakteryzowała ja wysoka stopa urodzeń (powyżej 40‰) i obniżająca się stopa zgonów
przyrost nat. wzrósł w ciągu tych 40 lat następująco:
w Król. Pol. z 13,5 ‰ do 17,5 ‰,
w Galicji z 7,5‰ do 15,5 ‰,
w zaborze pruskim z 15‰ do 18,9 ‰.
na pocz. XX były to wskaźniki wyższe niż w większości krajów eur. Czynnikiem obniżającym wzrost liczby ludności był ujemny bilans migracji (więcej wyjeżdżało niż przyjeżdżało)
zjawiska rewolucji demograficznej, emigracji i procesu urbanizacji związane były z rewolucja przem., agrarna i ogólnie rzecz biorąc - z przemianami, jakie przyniósł kapitalizm
6.2.2.
Struktura zawodowa i społeczna
pomimo rewolucji przemysłowej prowincje polskie na przełomie XIX i XX nadal miały char. rolniczy. Udział ludności rolniczej wynosił:
w Galicji ok. 75 %,
w zach. guberniach cesarstwa ros. ok.. 75 %,
w Królestwie Polskim ok. 55 %,
w Wlk. Ks. Poznańskim ok. 55 %,
na Pomorzu Gdańskim ok. 50 %,
na Górnym Śląsku ok. 30 %.
z przem. i rzemiosła utrzymywało się:
8 % mieszkańców Galicji,
17 % mieszkańców Król. Pol.
24 % mieszkańców zaboru pruskiego.
pozostałe gr. ludności utrzymywały się z innych źródeł (admin., wolne zawody, służba domowa, itp.)
w nowo powstających aglomeracjach przem. zaczęła się formować nowa struktura społ. Jej najliczniejszą gr. byli robotnicy wywodzący się gł. ze wsi
oprócz migracji wewn. ze wsi do miast, występowały i zewn.
płace były dość silnie zróżnicowane
w 1833 odbył się pierwszy strajk robotników w Żyrardowie, w którym uczestniczyło ok. 6 tys. osób. W strajku powszechnym w Łodzi w 1892 (bunt łódzki) uczestniczyło już kilkadziesiąt tys. osób. Ustawodawstwo obowiązujące w Król. zakazywało strajków, toteż kończyły się one interwencją wojska i policji
robotnicy domagali się skrócenia czasu pracy do 8 h. (w 1866 dzień pracy skrócono z czasu nieograniczonego 11-14 h. do 11,5 h.), podwyżki płac, poprawy warunków pracy, zwłaszcza kobiet (wykonywały one ciężkie prace fiz. do końca ciąży i po porodzie)
pierwsze zw. zawodowe powstawały legalnie w zaborze pruskim i austriackim w latach 1889-99, a w Król. Pol. po rewolucji 1905
ruch robotniczy w Król. przyjął odmienne formy działania niż w zaborze pruskim i austriackim. Różnica polegała na tym, że w Królestwie partie socjalistyczne działały w warunkach nielegalnych - konspiracyjnych, gdy w dwóch pozostałych zaborach uczestniczyły w normalnej działalności parlamentarnej
rewolucja przem. i kapitalizm stworzyły nową warstwę społ. - burżuazję. Rekrutowała się ona spośród wielkich i średniozamożnych kupców, których największe skupiska były w W-wie, Krakowie, Poznaniu i Łodzi, właścicieli domów i kantorów bankowych, manufakturzystów i majstrów cechowych, niekiedy inteligentów i ziemian
geneza burżuazji pol. była różnorodna zarówno pod względem etnicznym, jak i społ. Można sądzić, że pod koniec XIX dokonał się proces jej konsolidacji jako klasy (upper-class)
nową warstwą społ. zw. z rozwojem gosp. kapitalistycznej była inteligencja. W Król. Pol. i Galicji rekrutowała się ona w dużej mierze ze zubożałej szlachty, w Wielkopolsce przeważnie z klas średnich. Poważna cz. ziemian, pozbawionych egzystencji na skutek uwłaszczenia i ros. konfiskat, weszła do szeregów inteligencji, przenosząc szlacheckie wzory zachowań
trad. warstwą wywodzącą się z cywilizacji i kult. miejskiej okresu przedindustrialnego było drobnomieszczaństwo. Wchodzili w jego skład sklepikarze, rzemieślnicy, przewoźnicy i podobni im właściciele niewielkich warsztatów pracy
struktura społ.-zawodowa:
chłopi i robotnicy rolni - 58 %,
robotnicy poza rolnictwem - 19 %,
burżuazja i drobnomieszczaństwo - 16 %,
ziemianie, oficjaliści i szlachta zagrodowa - 4 %,
pracownicy umysłowi i wolne zawody - 3 %.
6.2.3
Skład etniczny i kwestie narodowe
od lat 80. coraz wyraźniejsze odrodzenie nar. Litwinów i Ukraińców
rusyfikacja ludności białoruskiej i ukraińskiej ros. słowianofile usprawiedliwiali rusyfikację głosząc, że Białorusini i Ukraińcy stanowią cz. nar. ros., a ich jęz. są dialektami lokalnymi, zanieczyszczonymi polonizmami
2