Historia architektury doc

Historia

architektury

Historia architektury to nauka opisująca estetyczny i techniczny rozwój architektury a także
budownictwa od początków ludzkiej działalności budowlanej do chwili obecnej. Historia architektury
zajmuje się także związkami architektury z rozwojem techniki, czynnikami klimatycznymi,
ekonomicznymi, socjologicznymi oraz polityczno-ideologicznymi i religijnymi.
Najczęstszym ujęciem historii architektury związanej z europejskim kręgiem kulturowym aż do wieku
XIX jest periodyzacja posługująca się podziałem na epoki stylistyczne. Według takiego podziału cała
działalność budowlana danego okresu i terytorium może być scharakteryzowana i opisana przy
pomocy skodyfikowanych cech stylistycznych.
Historykami architektury są zwykle osoby z wykształceniem z dziedziny architektury lub historii
sztuki.

Architektura starożytna

Architektura klasyczna to style architektoniczne starożytnej Grecji i starożytnego Rzymu. Rozwijała
się w okresie od VI wieku p.n.e. do co najmniej II wieku n.e. (włącznie). Charakteryzowała się
szerokim zastosowaniem symetrii i kolumn.
Podstawowe porządki architektury klasycznej:

dorycki

joński

koryncki

toskański

kompozytowy

W okresie Odrodzenia architektura klasyczna została opisana w licznych rozprawach i stanowiła wzór
dla wielu innych stylów architektonicznych aż do XX wieku.

Architektura Starożytnej Grecji

Sztuka starożytnej Grecji powstała i rozwijała się po upadku kultury mykeńskiej, spowodowanym
w głównym stopniu najazdem Dorów. Za czas jej trwania przyjmuje się okres od ok. 1200 p.n.e. do
I w. p.n.e., czyli do czasu podboju starożytnej Grecji przez Rzymian. Jednak wraz z podbojem
rzymskim, nie skończył się definitywnie okres sztuki greckiej. Artyści nadal tworzyli, ale przede
wszystkim na potrzeby kolekcjonerów rzymskich. Najczęściej ich dzieła były kopiami znanych
wcześniej dzieł greckich. Dzięki tej działalności znamy wygląd wielu rzeźb, których oryginały
zaginęły lub zostały zniszczone. Sztuka grecka (m.in. właśnie dzięki kopiom) wywarła przeogromny
wpływ na rozwój sztuki rzymskiej. Jednak wraz ze zmianami politycznymi skończyła się jej
samodzielność.

Czas trwania sztuki greckiej dzielony jest na następujące okresy rozwoju:

Okres archaiczny

Okres klasyczny

W sztuce starożytnej Grecji to drugi z etapów, na które zazwyczaj dzieli się czas trwania i rozwoju
sztuki na terenach zamieszkanych przez ludy greckie, czyli na obszarach należących głównie do
basenu Morza Egejskiego. Jako wydarzenie rozpoczynające ten okres przyjmowana jest data bitwy
pod Salaminą (480 p.n.e.) a wydarzenia kończące go wiązane są z datą śmierci Aleksandra
Macedońskiego w 323 p.n.e., po której nastąpił stopniowy podział jego imperium.
Podczas odbudowy zniszczonych miast stosowano prostokątną siatkę ulic. Trzymano się zasady
rozdziału dzielnic mieszkalnych, handlowych, reprezentacyjnych. Domy mieszkalne budowano na
planie prostokąta, wpisując je w wydzieloną działkę. Najważniejszym miejscem, wokół którego
koncentrowała się zabudowa była agora. Oprócz agory w centrum miasta planowano agorę handlową.
W okresie wczesnego klasycyzmu (do 445 p.n.e.), w sztuce greckiej, udoskonalono dwa podstawowe
porządki: dorycki i joński. Do najlepiej zachowanych zabytków z V wieku p.n.e. należy dorycka
ś

wiątynia Ateny w Syrakuzach (zbudowana w 480 p.n.e.), świątynia Zeusa w Akragas (Agrygent) na

Sycylii, zbudowana w latach 460 – 450 p.n.e., skarbiec Ateńczyków w Delfach zbudowany w formie
templum in antis (ufundowany dla uczczenia zwycięstwa nad Persami).

Do ważnych zabytków tego okresu należy także świątynia Zeusa w Olimpii. Została zbudowana
w latach 468 – 456 p.n.e. Jest to najstarszy znany przykład przełamania dotychczasowej zasady
symetrii i frontalizmu w dekoracji tympanonów. Na przyczółku wschodnim, w scenie przygotowania
do wyścigów rydwanów, postać Zeusa ustawiona była frontalnie, w centrum kompozycji. Pozostałe
postacie rozmieszczono symetrycznie. Dekoracja przyczółka zachodniego już nie przestrzegała tych
zasad. W przedstawionej na tympanonie scenie walki Lapitów z centaurami, centralna postać Apolla
została pokazana frontalnie, ale głowa postaci była obrócona. Bóg spoglądał i wskazywał ręką na

prawą część kompozycji. Pozostałe postacie rozmieszczone były symetrycznie. Jednak ich pozy
i gesty wynikały z ukazanej akcji. Indywidualizm w ukazaniu twarzy, gestów, mimiki, strojów,
realizm w przedstawieniu muskulatury ciała, podkreślenie ruchu układem szat odbiegały od dekoracji
okresu archaicznego. Nowością było także powiązanie tematyczne dekoracji z historią regionu. Zasada
przeciwstawienia spokojnej akcji na przyczółku wschodnim do dynamicznej sceny rozgrywanej na
przyczółku

zachodnim

została

przyjęta

przy

budowie

innych

wiątyń

greckich.

Podczas odbudowy Akropolu, oprócz stosowanego wcześniej porządku doryckiego, zastosowano
elementy porządku jońskiego. Po raz pierwszy na Akropolu, przy budowie Partenonu (447 – 432
p.n.e.) zastosowano cztery jońskie kolumny w pomieszczeniu zwanym opistodomos. Innym
elementem jońskim był fryz ciągły, tzw. procesja panatejska, dekorująca ściany wewnątrz celli.
Krzywizny pionowe i poziome korygowały zniekształcenia powstające przy oglądaniu budowli. Są to,
stosowane już w okresie archaicznym, wybrzuszenie stylobatu i belkowania, nachylenie ku środkowi
kolumn i zastosowanie entazis (lekkiego wybrzuszenia kolumn w dwóch piątych wysokości).

Podobne rozwiązania zastosowano w zbudowanej w latach (445 – 425 p.n.e.) świątyni poświęconej
Atenie i Hefajstosowi, zwanej Tezejonem (od dekoracji metop ukazującej czyny Tezeusza). Przy
budowie jońskiego Erechtejonu (421-406 p.n.e.) zastosowano w południowym portyku kariatydy
zamiast kolumn. Rozwiązanie tej świątyni, złożonej z trzech połączonych ze sobą obiektów,
rozplanowanych na terenie o zróżnicowanej wysokości, uważane jest za wzór doskonałości
zastosowania porządku jońskiego. W doryckich Propylejach (437-432 p.n.e.) przy budowie
wewnętrznej kolumnady zastosowano porządek joński.

Innym przykładem łączenia różnych porządków architektonicznych jest zbudowana przez Iktinosa,
w 420 p.n.e. świątynia Apollina w Bassai. Architekt użył kolumn w porządku doryckim – do
kolumnady zewnętrznej, wewnątrz celli zastosował półkolumny jońskie wydzielające wnęki (zamiast
tradycyjnie stosowanych naw bocznych) i jednej kolumny korynckiej oddzielającej adyton od
pomieszczenia celli. Jest to najstarszy znany przykład zastosowania porządku korynckiego
w architekturze starożytnej Grecji. Całości dopełnia fryz ciągły z przedstawieniami walk centaurów
i Amazonek.

W tym czasie powstał pierwszy kamienny teatr zwany teatrem Dionizosa.

Architekci w budowlach wznoszonych porządku doryckim odchodzili od przestrzegania już
niezrozumiałej dla nich zasady tryglifów, proporcje świątyń były smuklejsze a wnętrza bardziej
dekoracyjne. Częstym elementem były półkolumny i kolumny o korynckich głowicach. Porządek
joński przeżywał swój renesans. Pod wpływem architektury Wschodu zaznaczyła się tendencja
wznoszenia budowli o gigantycznych rozmiarach, której przykładami były świątynia Artemidy
w Efezie, odbudowana w 323 p.n.e. na miejscu spalonego w 356 p.n.e. Artemizjonu oraz świątynia
Apollina w Didim.

Upowszechnił się rzadko wcześniej stosowany typ budowli – tolos, wznoszony na planie koła
w porządku doryckim lub jońskim otoczony zewnętrzną, zazwyczaj wykonaną w porządku
korynckim, kolumnadą. Oprócz budowli sakralnych, na terenach Azji Mniejszej wznoszono
monumentalne grobowce. Najbardziej znanym przykładem tego typu budowli był grobowiec władcy
Karii Mauzolosa w Halikarnasie (Mauzoleum w Halikarnasie), zaliczony do siedmiu cudów świata.

Rozpowszechniono także poza terenami Jonii budowle świeckie pełniące funkcję propagandową, tzw.
pomniki honoracyjne. Jedyny, zachowany na miejscu zbudowania, pomnik Lizykratesa w Atenach, to
budowla w kształcie tolosu. Została ustawiona na 10-metrowym podium, otoczona półkolumnami
w porządku korynckim i zwieńczona trójnogiem, trofeum w konkursie śpiewaczym. Lizokrates w ten
sposób uczcił zwycięstwo swojego chóru w zawodach. W budownictwie świeckim wznoszono
gmachy posiedzeń władz (np. Tersilion w Megalopolis), magazyny (np. Skeuoteka – arsenał floty
ateńskiej w Pireusie), rozbudowano też teatr Dionizosa (338-326 p.n.e.) i zbudowano monumentalne
teatry w Syrakuzach (ok. 400 p.n.e.) i w Epidauros (ok. 330 p.n.e.).

Okres hellenistyczny

Architektura tego okresu związana jest w dużej mierze z zakładaniem nowych miast
i przebudowywaniem istniejących ośrodków miejskich. Przy rozwiązywaniu układów urbanistycznych
przestrzegano zasad opracowanych już w V wieku p.n.e. przez Hippodamosa z Miletu. Jednym
z czołowych urbanistów okresu hellenistycznego był architekt macedoński Dejnokrates, projektant
Aleksandrii. Nowatorstwo rozwiązań wiązało się, między innymi, z planowaniem – biorącym pod
uwagę ukształtowanie terenu, warunki klimatyczne, odległość od szlaków komunikacyjnych oraz
możliwości zaopatrzenia w wodę.

Miasta zakładano na geometrycznym planie z wyraźnie zaznaczonymi granicami dzielnic
mieszkalnych, handlowych, reprezentacyjnych i terenów rekreacyjnych. Centralnym miejscem była
agora, a regularną siatkę ulic prowadzono w prostopadłych kierunkach. Miasta wyposażano
w urządzenia wodociągowe doprowadzające wodę do domów oraz w sieć kanalizacyjną.
Najważniejszymi budowlami miejskimi były: buleuterion (ratusz, miejsce posiedzeń rady miejskiej),
eklesiastreon (gmach posiedzeń zgromadzeń), stoa wznoszona jako budowla wolno stojąca
o zróżnicowanym przeznaczeniu użytkowym albo portyk otaczający agorę, kręgi świątynne czy
palestry.

Została wprowadzona także stoa piętrowa (pomysłodawcą takiego rozwiązania był Sostratos
z Knidos), w której parter projektowano najczęściej w porządku doryckim a piętro w jońskim. Tak
rozwiązano np. Stoę Antigonosa w Delos (ok. 245 p.n.e.) czy też Stoę Attalosa w Atenach (ok. 140
p.n.e.).

W tym czasie powstawały też duże obiekty sportowe – gimnazjony, gmachy bibliotek miejskich (np.
w Aleksandrii, i Pergamonie), w budowlach teatrów rozbudowywano proskeon, którego część
podziemną – hyposkeon wyposażano w portyk. O możliwościach technicznych rozwiązań ówczesnych
architektów świadczy wielopiętrowa budowla jaką była zaliczana do siedmiu cudów świata latarnia
morska w Faros. Zachodziły także zmiany w budownictwie rezydencji. Powstawały pełne przepychu
pałace, rozbudowane w planie piętrowe budynki o bogatym wystroju malarskim, marmurowych
wykładzinach, mozaikach zdobiących posadzki. W mniej bogatych willach okładziny marmurowe
zastępowano malarską imitacją.

W architekturze sakralnej nastąpiło ostateczne zerwanie z zasadą tryglifów. Porządek dorycki
występował tylko w małych obiektach sakralnych, jako dekoracja budynków świeckich lub
w fasadach grobowców. Nowe świątynie budowane były w porządku jońskim lub korynckim.
Dodatkowo wzbogacano go przez np. reliefową dekorację baz kolumn, dodatkową kolumnadę
(świątynia Apollina w Milecie, Olimpiejon w Atenach).

Oprócz świątyń na planie prostokąta wznoszono także budowle na planie koła (tzw. tolosy).
Monumentalną budowlą tego typu jest zbudowany około 270 p.n.e. Arsinejon na Samotrace, tolos
o średnicy 20 m z półkolumnami we wnętrzu budowli. Był to ośrodek kultu Kabirów. Inną budowlą
założoną na planie centralnym jest zbudowane około 40 p.n.e. w Atenach obserwatorium
astronomiczne (Wieża Wiatrów). Jest to budynek na planie ośmiokąta z umieszczonymi na ścianach
płaskorzeźbami uosabiającymi wiatry. Na dachu znajdował się ruchomy posąg trytona, wskazujący
kierunek wiatru. Zegary słoneczne ulokowane były na wszystkich ścianach, a we wnętrzu budowli
umieszczono zegar wodny.

Architektura starożytnego Rzymu

Architektura starożytnego Rzymu była początkowo związana tylko z Rzymem. Później, co było
efektem licznych podbojów, jej zasięg ogarnął prawie całą Europę Zachodnią, Bałkany, Grecję, Azję
Mniejszą, Syrię, Palestynę i Afrykę Północną. Okres, w którym trwał stopniowy jej rozwój, rozkwit
i okres schyłkowy to czas od VI w. p.n.e. do V w. Okres ten można podzielić na kilka etapów:

okres panowania królów (VI w. p.n.e. – V w. p.n.e.)

okres republiki (V w. p.n.e. – I w. p.n.e.), a dokładniej 30 rok p.n.e.

okres cesarstwa (od 30 p.n.e. – do połowy III w.)

okres późnego antyku (od połowy III do końca V w.)

Architektura rzymska ukształtowała się w znacznej mierze pod wpływem architektury hellenistycznej
oraz architektury etruskiej. Pierwsze rzymskie świątynie powstały podczas panowania etruskich
królów, to wtedy Rzymianie nauczyli się odlewać brąz, wypalać terakotę, poznali konstrukcje łukowe
i sklepienia. Wpływom greckim Rzymianie zawdzięczają zaś porządek koryncki, sami wykształcili
porządek kompozytowy. Wynalezienie cementu produkowanego z wapna i popiołów wulkanicznych,
wody i drobnych kamieni pozwoliło na opanowanie techniki wyrobu zapraw, tynków. Opanowana
w II w. p.n.e. umiejętność wypalania cegły przyczyniła się do przełomu w sztuce rzymskiej. W tym
czasie (przed okresem cesarstwa) zakładane miasta miały siatkę ulic przecinających się pod kątem
prostym, brukowane ulice, kanalizacje. Domy budowane były w oparciu o wzory greckie, posiadały
atrium i perystyl, budowane też wille, a w miastach powstawały kamienice czynszowe (tzw. insula)
mieszczące sklepy i warsztaty na parterze, mieszkania na wyższych kondygnacjach. Z tego okresu
zachowały się akwedukty i drogi rzymskie (np. via Appia i Aqua Appia), urządzenia kanalizacyjne
(Cloaca Maxima), mosty (Most Fabrycjusza w Rzymie), budowle użyteczności publicznej: kuria,
bazylika, termy, cyrki (np. rzymski Circus Maximus). Przykładem budownictwa sakralnego była
niezachowana świątynia Jowisza Najlepszego Największego, zbudowana w porządku toskańskim.

Okres republiki, to rozwój urbanistyki i architektury. Miasta otaczano murami obronnymi z bramami,
wieżami, rozbudowano akwedukty i system kanalizacyjny. Przebudowano Rzym (Pole Marsowe,
Forum Romanum. Wzdłuż dróg powstawały nekropolia. Powstały mauzolea, np. Mauzoleum
Hadriana, katakumby. Budowano okazałe pałace (Złoty Dom Nerona, pałac Flawiuszów).
Powszechniejsze stało się stosowanie kopuł – Panteon w Rzymie. Budowle powszechnego użytku też
przybrały monumentalne rozmiary, np. amfiteatr Koloseum (notabene amfiteatr był czysto rzymskim
wynalazkiem), teatry, termy Karakalli. Powstawały też łuki triumfalne. Na podbitych terenach
zakładano stałe obozy wojskowe (castrum romanum), które dały początek licznym miastom.

Architektura rzymska wywarła duży wpływ na rozwijającą się architekturę wczesnego chrześcijaństwa
i bizantyjską.

Budowle:

Circus Maximus

Koloseum

Panteon w Rzymie

termy

Forum Romanum

amfiteatry

Forum Trajana, Forum Cezara, Forum Augusta, Forum Wespazjana, Forum Nerwy

Domus Aurea (Złoty Dom Nerona), Pałac Domicjana na Palatynie, Willa Hadriana, Pałac
Dioklecjana w Spalato

Ara Pacis

mauzoleum, Mauzoleum Augusta, kolumbarium rodziny cesarzowej Liwii

akwedukt Pont-du-Gard

Łuk Tytusa,

Kolumna Trajana, Kolumna Marka Aureliusza, Kolumna Foksa

Architektura średniowiecza

Architektura wczesnochrześcijańska

Architektura wczesnochrześcijańska, związana z rozpowszechnianiem się chrześcijaństwa, miała
szansę rozwoju dopiero po ukazaniu się Edyktu mediolańskiego w 313 r.

W okresie wcześniejszym nie powstawały obiekty sakralne a obrzędy odbywały się
w przystosowanych do tego domach prywatnych oraz katakumbach, w których chowano zmarłych.
Najstarszy znany zabytek to odkryte w Dura Europos nad rzeką Eufrat, na granicy Syrii i Mezopotamii
ruiny budynku nazwanego Domem kościoła. Był to prywatny budynek przystosowany przed 232 r. do
spełniania funkcji sakralnych dla potrzeb rzymskich legionistów stacjonujących w tych okolicach.
W ruinach, wokół wewnętrznego dziedzińca, odkryto fragmenty baptysterium, sali zebrań z podium
dla biskupa, salę katechumenów. Ściany zdobiły malowidła ze scenami uzdrowienia paralityka,
przejścia św. Piotra po wodzie, postać Jezusa - Dobrego Pasterza, oceniane na starsze od
odnalezionych w katakumbach.

Po ukazaniu się Edyktu Mediolańskiego chrześcijaństwo znalazło się pod opieką cesarza Konstantyna
Wielkiego i jego matki św. Heleny. Jest to czas budowania licznych kościołów, często w miejscach
związanych z kultem męczenników oraz dostosowywania do potrzeb ceremoniałów religijnych
istniejących już budowli. W tym czasie ukształtowały się dwa typy budowli:

podłużne budynki o trzech lub pięciu nawach w typie bazyliki (z nawą środkową wyższą od
naw bocznych)

budynki na planie centralnym, planowane na rzucie koła, wieloboku (często ośmioboku) albo
w formie bardziej złożonej, np. wieloliścia z przekryciem dachem namiotowym lub kopułą.

W bazylikach poszczególne nawy rozdzielone były kolumnadą, z których środkową kończono apsydą.
W budowlach powstających we Wschodniej części imperium dodano po bokach absydy pastoforia
uzyskując trójdzielne zakończenie naw. Dach był rozwiązywany przy pomocy drewnianej, widocznej
z wnętrza więźby. Na Wschodzie, gdzie był to materiał bardziej deficytowy, stosowano kamienne
sklepienia kolebkowe.

Forma budynku na planie centralnym częściej spotykana jest w budowlach takich jak mauzolea
i baptysterium. Przykładami, przynajmniej częściowo zachowanych budowli tego typu są: Mauzoleum
Konstancji (Santa Constanza) w Rzymie, baptysterium San Giovani in Fonte na Lateranie, baptysteria
w Rawennie.

Dodatkowo, wokół budowli na planie centralnym i absyd w bazylikach pojawiają się ambity, czyli
obejścia pozwalające na wędrówkę wiernych wokół miejsc pochówku świętych, przejście
katechumenów podczas ceremonii chrztu itp. Kościoły poprzedzała poprzeczna nawa, tzw. narteks
służący jako przedsionek kościoła i pomieszczenie dla katechumenów mogących uczestniczyć tylko
w pierwszej części mszy św. Pierwsze transepty pojawiły się już w IV wieku. Ich umiejscowienie
jednak jest inne niż w kościołach powstających w okresie średniowiecza. Podobnie jak narteksy
przylegają bezpośrednio do naw a w osi nawy głównej dobudowana jest absyda kończąca nawę.
Rozwiązania te występują tylko w Zachodniej części imperium. Niektóre kościoły poprzedza
dziedziniec w formie dużego atrium otoczonego kolumnowym portykiem. Przykładem bazyliki
poprzedzonej atrium i zakończonej transeptem jest pierwsza, pięcionawowa bazylika św. Piotra na
Watykanie oraz rzymska bazylika św. Pawła za Murami. Narteks poprzedza kościół San Vitale
w Rawennie oraz mauzoleum Konstancji w Rzymie.

W V wieku pojawiły się kościoły budowane na planie krzyża greckiego oraz z oddzielonymi
obejściami od części centralnych przez zastosowanie eksedr. Rozwiązania tego typu stały się mocno

popularne w sztuce bizantyjskiej. Bazyliki poddane zostają uproszczeniom. Coraz częściej stosuje się
rozwiązania trójnawowe.

Wiele budowli z czasów pierwszych chrześcijan zostało przebudowanych już w okresie
ś

redniowiecza. Przetrwały jedynie fragmenty murów i zdobiących je mozaik a same budowle często

zatraciły swoją poprzednią formę. Odbicie niektórych znaleźć można w późniejszych świątyniach
powstałych często z inspiracji wiernych odbywających pielgrzymki np. do Jerozolimy, Rzymu (np.
XI-wieczne opactwo benedyktyńskie na Monte Cassino jest wzorowane na pierwszej bazylice św.
Piotra na Watykanie).

Architektura bizantyjska

Architektura bizantyjska cechuje się przejęciem tradycji rzymskich, wczesnochrześcijańskich oraz
hellenistycznych i orientalnych, zwłaszcza perskich. Rozwinęła się w końcowym okresie cesarstwa
rzymskiego i pod panowaniem cesarzy bizantyjskich. Objęła tereny dzisiejszej Grecji, Macedonii,
Bułgarii i Serbii. Wraz z ekspansją terytorialną Cesarstwa Bizantyjskiego obszar jej oddziaływania
poszerzył się na Italię, północną Afrykę i Turcję. Jej wpływy są zauważalne w architekturze Armenii,
Gruzji i Rusi, a nawet w Polsce. W jej historii wyróżnia się zazwyczaj trzy okresy:

Okres pierwszy od założenia Konstantynopola do upadku ikonoklazmu w 843 r. nazywany
jest często okresem wczesnobizantyjskim

Okres drugi (867-1204), renesans architektury, ogólniej sztuki bizantyjskiej, kończy zajęciem
Konstantynopola przez krzyżowców w 1204; nazywany jest też okresem średniobizantyjskim

Okres trzeci, związany z restauracją cesarstwa 1261-1453, kończy zdobycie Konstantynopola
przez Turków, nazywany jest także okresem późnobizantyjskim.

Architektura bizantyjska, podobnie jak inne dziedziny sztuki bizantyjskiej narodziła się w 330 r. wraz
z przeniesieniem przez Konstantyna Wielkiego stolicy cesarstwa rzymskiego do Bizancjum,
niewielkiej kolonii greckiej nad Bosforem. Cesarz postanowił zbudować Nowy Rzym. W centralnej
części miasta, wokół Augusteionu, powstały najważniejsze budowle: gmach senatu, hipodrom, kościół
Hagia Sophia oraz pałac cesarski. Jedynym zachowanym elementem tej zabudowy jest obelisk
ustawiony w 390 r. budynku cyrku, w którym rozgrywano wyścigi rydwanów. Sprowadzony z Egiptu
przez Teodozjusza stanął na cokole ozdobionym marmurowymi płytami. Płaskorzeźby cokołu cechuje
symetryczna kompozycja z ustawioną w centrum postacią cesarza. Poniżej, widzowie, tancerze
i muzykanci zostali przedstawieni w równych rzędach. To skostnienie obrazu jest wynikiem coraz
silniejszych wpływów Bliskiego Wschodu na ceremoniał dworski cesarstwa wschodniorzymskiego.
Kościół Hagia Sophia przetrwał w formie nadanej mu podczas rządów Justyniana.

Z pierwszego okresu rozwoju miasta zachowały się ziemne cysterny. Konstantynopol nie miał źródeł
słodkiej wody, którą sprowadzano do miasta akweduktami. Na wypadek oblężenia budowano
podziemne zbiorniki podzielone rzędami kolumnami na nawy. Kwadratowe pola przekryte były
sklepieniami żaglastymi lub krzyżowymi. Aby zwiększyć pojemność zbiorników, stosowano
podwyższenie pomieszczenia ustawiając kolumny jedna na drugiej. Większość głowic pozbawiona
jest ozdób. Pojawia się nowy element architektoniczny w formie odwróconej piramidy – nasadnik,
usytuowany pomiędzy łękiem sklepiennym a głowicą kolumny.

Już w okresie panowania Teodozjusza II widoczne jest w architekturze stopniowe przekształcanie
budowli na planie bazyliki. Nawy są krótsze, rozbudowana zostaje absyda i transept. Zmiana proporcji
i przekrycie nawy środkowej kopułą to cechy bazyliki ukształtowane w architekturze bizantyjskiej.
Tak powstała forma kościoła na planie krzyża greckiego z kopułą nad przecięciem się jego ramion,
tzw. kościół krzyżowo-kopułowy. Część centralną od południa i północy otaczają nawy boczne
z emporami, od zachodu usytuowany był narteks z emporą a od wschodu umieszczano płytkie
prezbiterium z absydą.

Inaczej kształtowano detale architektoniczne. Liście akantu zdobiące głowice są bardziej płaskie
i zaostrzone niż w Rzymie czy w architekturze hellenistycznej. Dodatkowo są mocno odgięte.
W wielu przypadkach płaskorzeźba wykonywana jest za pomocą świdra. Ciemne tło tworzy negatyw
wzoru dając iluzję głębi i ruchu. Kolejną cechą bizantyjskich kapiteli jest wspomniane już
zastosowanie imposty. Powstaje w ten sposób podwójna głowica zwana nasadnikową lub impostową.
Po połączeniu głowicy z nasadnikiem utworzono nowy typ głowic. Nazywano go głowicą
koszyczkową lub głowicą trapezoidalną. Oprócz liści akantu, motywem dekoracyjnym stosowanym do
zdobienia kapiteli są różne formy plecionek oraz motywy figuralne w postaci ptaków i zwierząt.

W okresie panowania Justyniana I ukształtował się typ kopuły zwanej kopułą bizantyjską.
Charakteryzuje się zmianami wprowadzonymi do sposobu podparcia konstrukcji. Pierścień wsparty na
masywnych ścianach zostaje zastąpiony czterema pendentywami przenoszącymi obciążenia z czaszy
kopuły na cztery filary ustawione w narożach kwadratu. Odciążenie ścian pozwoliło na doświetlenie
wnętrza budowli szeregiem okien wykonanych w ścianach pomiędzy żagielkami.

Zastosowanie cegieł oraz dekoracji z kolorowych płyt kamiennych i mozaiki pokrywającej wszystkie
powierzchnie budynku to także cechy charakterystyczne dla architektury bizantyjskiej. We wnętrzach
budowli wznoszonych w VI wieku pojawia się ikonostas oddzielający nawę główną od sanktuarium.

Rok 726 rozpoczyna okres obrazoburstwa, czyli ikonoklazm. Sam ruch istniał już wcześniej. Ale
dopiero polecenie Leona III nakazujące usunięcie wizerunku Chrystusa znad wejścia do pałacu
w Konstantynopolu spowodowało liczne rozruchy. W 730 został wydany edykt cesarski zabraniający
kultu obrazów. Zapoczątkował masowe niszczenie ikon, niszczenia lub zamalowywania fresków
i mozaik. Tylko nieliczne dzieła sztuki ocalały. Na początku IX wieku miały miejsce nieskuteczne
próby przywrócenia kultu obrazów. Okres ikonoklazmu kończą ostre wystąpienia społeczeństwa, czas
buntów i zamieszek.

Przykłady architektury wczesnobizantyjskiej:
1. Konstantynopol (obecny Stambuł):

kościół Hagia Sofia

kościół św. Jana Chrzciciela w klasztorze Studios – ufundowany w 463 r. przez
senatora Studiusa. Zbudowany na planie bazyliki o skróconych nawach. Nad nawami
bocznymi posiadał wykonstruowane empory otwarte w kierunku nawy głównej.
Zachowany jako ruina.

kościół Hagia Eirene (kościół Bożego Pokoju) – zbudowany został na miejscu
pierwszej katedry Konstantynopola. Budowę rozpoczęto w 532 r., po pożarze, który
zniszczył wcześniejszą świątynię. Kolejne naprawy i przebudowy miały miejsce
w 564 (po następnym pożarze) i 738 po zniszczeniach spowodowanych trzęsieniem
ziemi. Zbudowany jako bazylika kopułowa. Szeroka nawa główna podzielona jest na
dwie części arkadą. Każda z części nawy przesklepiona została kopułą opartą na
pendentywach. Kopułą wschodnia, skonstruowana na planie koła, opiera się na
wysokim bębnie oświetlającym wnętrze bazyliki szeregiem okien. Nad zachodnią
częścią zbudowano kopułę na planie owalu. Od zewnątrz częściowo zasłonięta
ś

cianami bębna, jest znacznie niższa od kulistej kopuły wschodniej. Nawę główną

kończy przesklepiona absyda. Elewację od strony absydy flankują dwie klatki
schodowe umożliwiające wejście na empory zbudowane powyżej naw bocznych.
Empory są przykryte sklepieniami kolebkowymi a nawy boczne sklepieniami
krzyżowymi.

kościół św. Apostołów – początkowo zbudowany na planie krzyża jako mauzoleum
Konstantyna Wielkiego. Na przecięciu się ramion ustawiono sarkofag cesarza.
Justynian, w latach 536-550 rozbudował budowlę wydłużając nawę wejściową. Nad
nawami skonstruowano cztery mniejsze kopuły a nad przecięciem się ramion krzyża
piątą najwyższą, wspartą na bębnie z oknami oświetlającymi wnętrze kościoła.
Kościół nie dotrwał do naszych czasów. W XVIII wieku w miejscu, gdzie stał kościół

w. Apostołów zbudowany został meczet. Na planie tego kościoła wzorowano

bazylikę św. Marka w Wenecji.

podziemne cysterny na wodę: Cysterna bazyliki, Cysterna Filoksenosa, Cysterna
Teodozjusza

fragmenty murów obronnych

Saloniki – kościół św. Demetriusza – zbudowany w V wieku jako pięcionawowa bazylika
z transeptem. Nawę główną kończy przesklepiona absyda. Dach bazyliki został
skonstruowany w postaci odkrytej więźby dachowej. Fasadę zamykają dwie wieże obejmujące
narteks. W VII wieku została przebudowana, lecz nie znany jest zakres wprowadzonych
wówczas zmian. Ściany wykonane zostały z cegły łączonej z blokami kamiennymi. Okna od
góry zamykają ceglane arkady. Kościół został zrekonstruowany po pożarze z 1917 r., który
zniszczył połowę bazyliki.

Rawenna

Bazylika Sant'Apollinare Nuovo

kościół San Vitale

baptysteria Ortodoksów i Arian

Po przejęciu władzy przez dynastię macedońską rozpoczął się ponowny rozkwit sztuki bizantyjskiej.
Budowano wiele nowych kościołów. W okresie średniobizantyjskim największą popularność zdobyło
zastosowanie innego rozwiązania bazylik budowanych na planie krzyża greckiego, tzw. quincunx,
czyli kościół na planie krzyża wpisanego. Powstał przez wydłużenie ramion i umieszczenie pomiędzy
nimi niewielkich, narożnych przęseł na planie kwadratu. W ten sposób w planie kościoła można
wyróżnić dziewięć naw. Największa, na przecięciu ramion krzyża, przykrywana jest dużą kopułą.
Nawy na ramionach krzyża otrzymują zazwyczaj sklepienia kolebkowe, a nawy narożne sklepienia
krzyżowe albo kopuły o mniejszych rozmiarach niż kopuła centralna. Za najstarszy kościół
zbudowany na tym planie uważa się kościół Nea w Konstantynopolu, konsekrowany w 881 r. Kształt
kopuł ulega też modyfikacji. Są mniejsze, budowane są coraz częściej na bębnach z zachowaniem
pendentywów przy przejściu do podpierających je filarów.

Pałac cesarski w Konstantynopolu był zbudowany przy forum – Augustionie już przez Konstantyna
Wielkiego. Wielokrotnie przebudowywany przez jego następców, w X-XI wieku został znacznie
rozbudowany. Forma zabudowań bardziej przypominała pałace Syrii i Persji niż siedziby dworu
w Rzymie. Na powierzchni ok. 400 00 m² rozmieszczono na tarasach pojedyncze budowle połączone
dziedzińcami lub galeriami. W sumie zbudowano 8 dziedzińców, 7 westybuli, 23 budynki sakralne,
sale tronowe, prywatne apartamenty cesarskie, bibliotekę, łaźnię, hipodrom, pałac służący jako
przystań morska i wiele innych sal i pomieszczeń rozmieszczonych wśród ogrodów. Do forum
przylegał dostępny dla mieszkańców, kilkukondygnacyjny Chalke. Pałac pełniący rolę westybulu.
Mieściły się w nim pomieszczenia gwardii cesarskiej i kościół św. Apostołów. Z Chalke połączony
był kolejny pałac Dafne, przeznaczony na audiencje i załatwianie spraw administracyjnych. Składał
się wielu reprezentacyjnych sal i dziedzińców otoczonych portykami. Sale tronowe znajdowały się
w kolejnych kompleksach pałacowych: Trikonchos i Chrysotriklinos (mieszczący Złotą Salę
Tronową) i graniczący z prywatnymi apartamentami rodziny cesarskiej. Sala tronowa zbudowana
przez Konstantyna mieściła się w budynku zwanym Magnaura. Zgodnie z zachowanymi opisami, była
to trójnawowa bazylika zakończona absydą, w której, na podwyższeniu znajdował się tron cesarza.
Wzdłuż stopni prowadzących w kierunku tronu ustawiono 6 posągów złoconych lwów. Jeszcze
wystawniejsza była dekoracja Złotej Sali Tronowej. Budynek na planie ośmioboku z przylegającymi
do niego absydami przesklepiony był kopułą. W jednej z absyd, na podwyższeniu stał tron cesarza. Za
nim ustawiono wykonany ze złota platan, na którego gałęziach umieszczono złote ptaki. Przed tronem
stały złote posągi lwów. Podczas ceremonii, dekoracja wprawiana była w ruch, któremu towarzyszyły
dźwięki organów, ryk lwów i śpiew ptaków. Unoszący się tron spowijał dym kadzideł. Zachowały się
opisy przepychu urządzenia wnętrz, wystawności ceremoniału i życia dworskiego. Do budowy pałacu
użyto wielu drogich materiałów. Sklepienia podtrzymywały kolumny z kolorowych marmurów,
onyksu. Posadzki, płaszczyzny ścian i sufitów zdobiły reliefy i mozaiki, w które wbudowano wiele
drogich kamieni. Ich tematyka opisywała zdarzenia historyczne z udziałem cesarza i sceny rodzajowe.
Wielki Pałac został opuszczony w XII wieku. Cesarz przeniósł się w pobliże Złotego Rogu, do pałacu

zwanego blacherskim. Z Wielkiego Pałacu oraz z pałacu blacherskiego zachowały się tylko nieliczne
fragmenty. W najlepszym stanie przetrwał fragment ruin pałacu Porfirogenetów, na którym widnieją
znaki dynastii Paleologów. Niektóre detale architektoniczne zostały wykorzystane przy budowie
bazyliki św. Marka w Wenecji (m.in. kapitele, balustrady) oraz Bazyliki Eufrazjana w Poreču na Istrii.

Domy mieszkalne w Bizancjum miały układ podobny do budynków mieszkalnych budowanych
w Syrii. Poprzedzały je wychodzące na ulicę portyki, za którymi znajdował się dziedziniec
poprzedzający pomieszczenia mieszkalne (w Rzymie pomieszczenia otaczały atrium). Lepiej niż
domy bizantyjskie, zachowały się weneckie pałace naśladujące ten typ zabudowy (posiadają one
parterowe portyki albo arkadowe galerie na piętrze).

Przykłady budowli powstałych w okresie średnio i późnobizantyjskim:

Konstantynopol (obecny Stambuł):

rozbudowa pałacu cesarskiego

Kościół św. Teodora, zbudowany na przełomie XI-XII wieku na planie krzyża
wpisanego, powiększony o dodatkowy narteks zewnętrzny przykryty trzema kopułami
w XIV wieku. Po zajęciu Konstantynopola zamieniony na meczet, dobudowano
minaret.

Kościół Nea Ekklesia, wybudowany w 880 roku za panowania cesarza Bazylego I.

Klasztor Peribleptu, wybudowany około roku 1030 za panowania cesarza Romana III.

kościół Zbawiciela na Chorze. Zbudowany w XII wieku na miejscu wcześniejszego
kościoła z IV wieku. Budowla na planie krzyża greckiego z kopułą na skrzyżowaniu
ramion (istniejąca kopuła pochodzi z czasów tureckich). Do absydy przylegają dwie
niewielkie nawy na planie kwadratu przesklepione małymi kopułami. Poprzedza do
narteks wewnętrzny z dwoma kopułami nad skrajnymi przęsłami. Kościół został
powiększony na początku XIV wieku o zewnętrzny narteks i kaplicę grobową
(Pareklezjon) Teodora Metochitesa, urzędnika dworu cesarskiego. Z tego okresu
pochodzą też mozaiki ze scenami z życia Chrystusa i Marii w kopułach narteksu.

Ateny – kościół św. Apostołów (ok. 1000 r.) i Kapnikarea (1060-1070), zbudowane na planie
krzyża wpisanego z jedną, ośmioboczną kopułą nad skrzyżowaniem naw. Ośmioboczny bęben
przecinają wąskie okna obramowane arkadami z półkolumienkami w narożach na połączeniu
ś

cian. Elementem dekoracyjnym ścian są pasy cegieł pomiędzy ciosami kamiennymi tworzące

zróżnicowanie kolorystyczne.

Saloniki – kościół Hagia Sophia, zbudowany w VIII wieku, na planie krzyża wpisanego.
Nawa środkowa i nawy narożna przekryte zastały kopułami, nawy w ramionach krzyża
sklepieniami kolebkowymi. Kościół poprzedzał narteks.

Obszar Cesarstwa Bizantyjskiego dość szybko zmniejszył się przede wszystkim na skutek częstych
najazdów arabskich. Nie zawsze, wraz z utratą ziem, następował zanik oddziaływania sztuki
bizantyjskiej. Klasztor św. Katarzyny zbudowany w IV wieku u stóp góry Synaj przetrwał mimo nie
sprzyjających okoliczności. Prześladowania mnichów podczas ikonoklazmu przyczyniły się do ich
emigracji (np. na Athos, gdzie powstały liczne klasztory, np. Wielka Ławra), do południowej Italii,
Kapadocji). Wraz z nimi przeniesione zostały założenia sztuki bizantyjskiej. Pod jej wpływem była
także Rawenna i Wenecja. Republika wenecka, nawet po politycznym uniezależnieniu się od
Cesarstwa Bizantyjskiego, podtrzymywała kontakty z Konstantynopolem. Efektem tych związków jest
znana bazylika św. Marka. Mistrzowie bizantyjscy byli wielokrotnie zapraszani do udziału w budowie
italskich świątyń. Wraz z przejęciem chrztu z rąk biskupów kościoła wschodniego w Bułgarii na
terenach dzisiejszej Serbii, Macedonii i Bułgarii powstały liczne cerkwie i klasztory nawiązujące do
wzorów bizantyjskich (wpływy te były jeszcze silniejsze w XIII wieku, po zerwaniu kontaktów
z Rzymem). Ruś wraz z chrztem przejęła osiągnięcia Bizancjum, uznała je za własne i po asymilacji
z tradycjami rodzimego, drewnianego budownictwa, ukształtowała własną sztukę, w której przetrwały
elementy sztuki bizantyjskiej.

Zajęcie ziem należących wcześniej do Cesarstwa Bizantyjskiego przez wyznawców islamu wpłynęło
także na sztukę islamu.

Architektura islamu

Architektura islamu obejmuje wszelkie zjawiska architektoniczne będące wytworem islamu jako
zjawiska społecznego, kulturowego, politycznego i religijnego. Stąd obejemuje zarówno budynki
służące celom kultowym, jak i świeckim, historyczne jak i współczesne, a także twórczość ośrodków
będących pod wpływem islamu.

Charakterystyczne elementy architektury islamskiej:

kopuły oparte na kolistych murach, pendentywach lub trompach często złożonych z maleńkich
celek lub pionowo spiętrzonych stalaktytów; łuki kopuł i sklepień mają często przekrój
wydłużonych półelips, parabol.

występują łuki podkowiaste i wielolistne. Zwłaszcza na terenie Indii można spotkać łuki
zaczynające się w strefie zewnętrznej linią wybrzuszoną, która przechodzi w linie proste
stykające się w osi otworu pod kątem rozwartym.

meczety z minaretami

wielkie dziedzińce są często połączone z centralną salą modlitw

dekoracja za pomocą geometrycznych i powtarzalnych ornamentów (arabesek)

częste używanie dekoracyjnego kaligrafowanego pisma jako ornamentu

skierowanie uwagi raczej na przestrzeń wewnętrzną niż zewnętrzną budowli

rzadkie są przedstawienia figuralne (ludzi i zwierząt). Częstym motywem są - zazwyczaj
stylizowane i uproszczone - liście roślin. Wystrój wykonywany w formie malowideł lub
mozaiki z płytek fajansowych o jaskrawych, nasyconych barwach, spotykany jest zarówno na
płaszczyznach ścian jak i wewnętrznej powierzchni kopuł.

kolumny o głowicach w formie stalaktytów, spiętrzonych belek i rozłożystych wachlarzy

architektura islamu jest często nazywana "architekturą zasłony", gdyż jej piękno leży
w przestrzeniach wewnętrznych (dziedzińcach i pokojach), które nie są widoczne z zewnątrz.

użycie monumentalnych form, takich jak wielkie kopuły, wysokie minarety i duże dziedzińce,
ma sprawiać wrażenie siły i potęgi.

Charakterystyczny dla islamu styl rozwinął się wkrótce po śmierci proroka Mahometa w 632 r. Od
początku korzystała ona z dorobku architektury starożytnego Rzymu, Egiptu, a także architektury
perskiej i bizantyjskiej. Wczesnym przykładem takiego może być meczet Kopuły Skały w Jerozolimie
ze sklepionymi przestrzeniami wewnątrz, okrągłą kopułą i użyciem powtarzalnych elementów
dekoracyjnych.

Wielki Meczet w Samarze w Iraku, ukończony w 847, składa się z hipostylowej sali z rzędami
kolumn, na której wspiera się wielki spiralny minaret.

Nie do końca wyjaśniony jest wpływ architektury islamu na rozwój gotyku w Europie.

Specyficzne formy architektury islamskiej powstały na terenach Hiszpanii i Północnej Afryki wraz
z podbojem tych terenów przez Arabów w VIII w. Były to obszary wzajemnych wpływów islamu
i kultury zachodniej Europy. Na rok 785 datuje się budowę Wielkiego Meczetu w Kordowie.
Najwybitniejszym osiągnięciem architektury mauretańskiej jest wspaniały obronny pałac Alhambra
w Grenadzie. Architektura chrześcijańska powstała na terenach objętych władzą muzułmanów
nazywana jest architekturą mozarabską.

Architektura romańska

Architektura romańska rozwijała się w X-XIII wieku w nowo powstających, samodzielnych krajach
Europy. Termin "romańska" został wprowadzony dopiero w XIX wieku, naprzód w filologii dla
określenia grupy języków wywodzących się z łaciny, później dla sztuki i architektury powstałej po
ponownym zainteresowaniu się sztuką starożytnego Rzymu. Okres trwania architektury romańskiej
jest umowny i przyjmowany różnie w poszczególnych państwach. Najtrudniej jest określić moment

przejścia od architektury wczesnego chrześcijaństwa do romańskiej we Włoszech. Przyjmuje się, że
pod tym względem Francja i Niemcy wyprzedziły Włochy. Tak samo mało precyzyjnie określa się
moment zakończenia epoki romańskiej. Najwcześniej, bo już w połowie XII wieku, od tego stylu
odeszli budowniczowie we Francji, w innych krajach Europy okres romański trwał jeszcze przez
prawie cały wiek.

Po przekroczeniu 1000 roku, który wydawał się ludziom żyjącym w na przełomie wieków momentem
szczególnym, rozpoczęto na szeroką skalę wznoszenie nowych kościołów. Właśnie budownictwo
sakralne odegrało największą rolę w kształtowaniu się nowego stylu architektonicznego, nazwanego
stylem romańskim. Kościoły pełniły w tym okresie podwójną rolę: były ośrodkami kultu oraz często
spełniały funkcję obronną, dając schronienie podczas oblężeń. Użycie kamienia, jako najczęściej
stosowanego budulca i obronny charakter budowli, miały duży wpływ na kompozycję bryły budowli.
Kościół romański to budynek złożony z prostych brył (prostopadłościanów, walców, ostrosłupów)
o surowym, ciężkim i monumentalnym charakterze. Grube mury i wąskie otwory okienne i drzwiowe,
masywne wieże, podkreślają obronność założeń. Rzeźba i malarstwo są podporządkowane
architekturze. Ponowne zainteresowanie się architekturą klasyczną i znaczny rozwój sztuki
budowlanej, pozwoliły na powstanie wielu monumentalnych dzieł. Nie powielano jednak wzorów
antycznych. Na kształtowanie się architektury romańskiej, oprócz architektury starożytnego Rzymu
znaczny wpływ wywarła architektura wczesnego chrześcijaństwa i architektura przedromańska,
a zwłaszcza dziedzictwo okresu karolińskiego. Zasięg architektury romańskiej przekroczył granice
Cesarstwa Zachodniego, obejmując także Europę Środkowo-Wschodnią i Skandynawię. Jej wzorce
wraz z krucjatami dotarły także do Syrii i Palestyny. W okresie romańskim po raz pierwszy od czasów
starożytnych ukształtował się w miarę jednolity styl, obejmujący swoim wpływem tak duży obszar.

Ogólne cechy charakteryzujące architekturę romańską

Podstawowymi cechami wyróżniającymi architekturę romańską od stylów wcześniejszych
i późniejszych to addycyjność brył i separatyzm wnętrz. Pierwszy termin oznacza, że budynek
romański składa się z prostych brył geometrycznych (prostopadłościanów, walców i półwalców)
zestawionych ze sobą z wyraźnym wyróżnieniem każdej z nich (bez płynnego ciągłego przechodzenia
jednej w drugą), nakrytych osobnymi dachami. We wnętrzu odzwierciedla to druga z powyższych
cech - poszczególne części przestrzeni (nawy, kruchty, chóry, absydy) mieszczące się w widocznych
od zewnątrz osobnych bryłach, są wyraźnie oddzielone od siebie różnicami wysokości, nadprożami,
łukami, rzędami kolumn itp.

Plan budynku romańskiego często jest oparty na siatce powielanych kwadratów, a proporcje brył
i wnętrz budowli romańskich są oparte na prostych zależnościach arytmetycznych - np. nawa główna
zwykle jest dwukrotnie szersza niż nawy boczne, długość nawy bocznej jest wielokrotnością (np.
pięciokrotnością) jej szerokości, wysokość naw bocznych jest zwykle połową wysokości budynku,
itp.) Niektórzy przypuszczają, że zależności takie są wynikiem teologicznej interpretacji fragmentów
Pisma Świętego, głoszącego, że Bóg urządził świat "według liczby i miary".

W budowlach romańskich występuje szereg zdobniczych elementów wystroju charakterystycznych dla
tego stylu (gzymsy arkadowe, biforia i triforia, typowe głowice i bazy kolumn i inne).

Budownictwo sakralne

Kościoły romańskie planowane były na rzucie prostokąta lub krzyża łacińskiego z prezbiterium
zakończonym półkolistą absydą. Zazwyczaj orientowano je wzdłuż osi wschód-zachód. Były to
kościoły bazylikowe lub halowe. Mniejsze budowle czasem rozwiązywano też na planie centralnym
– krzyża greckiego lub rotundy. Wnętrze kościoła dzielono rzędami kolumn lub filarów najczęściej na
trzy nawy. Nad skrzyżowaniem transeptu z nawą główną często umieszczano wieże, przez które
doświetlano wnętrza. (kopuły występowały tylko sporadycznie). Wieże występowały także na
zakończeniach naw poprzecznych, po bokach prezbiterium lub fasady. Spotykane są także kościoły
dwuchórowe (posiadające absydy z przodu i z tyłu kościoła). W kościołach pielgrzymkowych

zazwyczaj wokół prezbiterium budowano ambit z wieńcem kaplic. Spotykane są także kościoły
o obejściach zaplanowanych po obwodzie całej budowli: nawami bocznymi i wzdłuż transeptu
podzielonego na nawy. Dach rozwiązywano jako więźbę dachową widoczną z wnętrza kościoła albo
zasłoniętą płaskim, drewnianym stropem. Najczęściej jednak były to sklepienia kolebkowe nad
nawami głównymi oraz krzyżowe nad nawami bocznymi. (Zastosowanie sklepień poprawiało
akustykę pomieszczeń, co było istotne przy śpiewach chóralnych w kościołach zakonnych oraz
zwiększało bezpieczeństwo budowli w przypadku pożaru). Sklepienia kolebkowe opierano na
stosowanych już znacznie wcześniej gurtach – żebrach wzmacniających sklepienie i pozwalających na
zmniejszenie jego ciężaru. Sklepienia naw bocznych, po zastosowaniu dodatkowych filarów
zagęszczających podział przęseł miały mniejszą rozpiętość. Taki układ konstrukcyjny, w którym na
dwa przęsła sklepienia naw bocznych przypada jedno przęsło nawy głównej, nazywany jest systemem
wiązanym. Sklepienia opierają się na ścianach i kolumnach lub filarach. Kapitele występujące
w okresie romańskim mają kształt kostki z zaokrąglonymi dolnymi krawędziami, kielicha lub
odwróconego ostrosłupa. Są pozbawione ozdób lub dekorowane płaskorzeźbą w formie
stylizowanych, wywodzących się z korynckich liści akantu, longobardzkich lub iryjskich plecionek
oraz motywów inspirowanych postaciami zwierząt (lwów, pawi, gryfów) i scenami figuralnymi
nawiązującymi do Nowego i Starego Testamentu. Bazy kolumn złożone z kilku wałków opierających
się na płaskim elemencie w kształcie kostki są ozdobione płaskorzeźbą w formie stylizowanych
listków lub małych zwierząt na narożach kostki (tzw. szpony lub żabki). Trzony kolumn wykonywano
z kilku ciosów kamiennych (w starożytności zazwyczaj były wykonywane z jednego kamienia).
W budowlach romańskich zazwyczaj powyżej głowic zamiast architrawu umieszczano gzymsy lub
imposty. W budowlach ze sklepieniami krzyżowymi forma podpór staje się bardziej skomplikowana.
ś

ebra i łęki podpierają przylegające do trzonu kolumny cieńsze elementy tzw. służki. Przystawione do

ciany mogą schodzić do poziomu posadzki i podpierać się na bazie, albo zakończone znacznie

wcześniej zostają osadzone na wsporniku.

W kościołach pielgrzymkowych nad nawami bocznymi budowano empory, które często służyły także
jako miejsce odpoczynku dla grup pielgrzymów. Posadzki z płyt kamiennych lub ceramicznych
układano w różne wzory, ściany zdobiono freskami. Wąskie okna i drzwi umieszczone w grubych
murach poszerzano na zewnątrz przez zastosowanie glifów, tak aby umożliwić łatwiejszy dopływ
ś

wiatła. Okna w wieżach dzielono małymi kolumienkami na dwie (biforium) lub trzy części

(triforium). Spotykany był także podział na cztery części tzw. quadriaforium. Wnętrza oświetlały okna
umieszczone w kościołach bazylikowych w ścianach naw bocznych i nawy głównej, ponad dachem
przykrywającym nawy boczne; w kościołach halowych i z wbudowanymi emporami – pośrednio przez
okna umieszczone w ścianach naw bocznych. Doświetlały je rozety umieszczone w fasadzie oraz okna
w wieżach nad skrzyżowaniem nawy głównej z transeptem. Drzwi wejściowe umieszczano
w ozdobnym portalu zwieńczonym półkolistym tympanonem ozdobionym płaskorzeźbą. Uskoki
ś

ciany zamykały otwór drzwiowy archiwoltą. Powierzchnię ścian zewnętrznych urozmaicały lizeny

i fryzy arkadkowe (układ lombardzki) oraz skarpy umieszczane w miejscach umieszczenia gurtów
wewnątrz kościoła.

Klasztory

Licznie powstające w okresie średniowiecza klasztory budowano powielając wzory wcześniej
powstałych obiektów. Układ poszczególnych pomieszczeń i rozwiązanie kościoła wiązało się
z obowiązującą zakonników regułą. Benedyktyni zazwyczaj wzorowali się na opactwie w Cluny,
zakony cysterskie o znacznie surowszej regule składały się z szeregu pomieszczeń na planie
prostokąta o bardzo surowych wnętrzach. Mimo wielu różnic z czasem utrwalił się schemat, w którym
do dłuższej ściany kościoła przylegał wirydarz otoczony z trzech stron krużgankami. Po zewnętrznej
stronie krużganków umieszczano poszczególne pomieszczenia: najbliżej prezbiterium zazwyczaj
znajdowała się zakrystia i kapitularz. Oprócz nich w różnej kolejności znajdowały się: pomieszczenia
opata, refektarz, dormitorium i inne sale przeznaczone do pracy. Kuchnia często znajdowała się
w osobnym budynku, poza główną częścią obiektu. Oprócz pomieszczeń przeznaczonych dla
zakonników budowano także pomieszczenia gospodarcze (stajnie, spichlerze, stodoły) oraz budynki

przeznaczone dla osób świeckich goszczących w klasztorze np. podczas podróży, pielgrzymek itp.
Całość otaczano murem lub palisadą i fosą.

Budownictwo świeckie

W okresie romańskim budowano feudalne zamki, których najważniejszym elementem był potężny
donżon. W nim mieściły się duże pomieszczenia mieszkalne, rozmieszczone na kilku kondygnacjach.
Najniżej zazwyczaj umieszczano zbrojownię i spiżarnię. Wyżej, w głównej komnacie, znajdowało się
pomieszczenie służące jako jadalnia i sypialnia właściciela zamku, a nad nim pokoje służby. Czasem
do wieży dobudowywano niewielką wieżę z schodami. Wieżę otaczała wewnętrzna fosa, za którą
umieszczano pozostałe budynki warowni. Całość chronił mur obronny, zazwyczaj wieńczony
hurdycjami albo blankami i fosą zewnętrzna.

Zabudowa miejska związana była z ukształtowaniem terenu, przebiegiem szlaków komunikacyjnych,
dostępem do wody oraz istniejącą już wcześniej zabudową. Nowo zakładane miasta planowano
najczęściej na krzyżowo-szachownicowej zabudowie. Centralne miejsce zajmował najczęściej
prostokątny plac, od którego, na przedłużeniu jego boków, odchodziły główne ulice. Powstałe w ten
sposób pola dzielono na mniejsze kwartały przy pomocy ulic o drugorzędnym znaczeniu,
usytuowanych równolegle lub prostopadle do głównych arterii. Powstałe kwartały przeznaczano pod
zabudowę. Od frontu powstawał najczęściej warsztat, a mieszkanie budowano w głębi działki lub na
piętrze. Część parceli zajmowały także pomieszczenia gospodarcze związane z warsztatem (magazyn)
oraz domem (pralnie, łaźnie, kuchnie) i stajnie dla koni z pomieszczeniami na słomę, siano, wozownie
itp. Do budowy domów na terenach o dużych zasobach tego materiału używano kamienia, w innych
przypadkach zazwyczaj było to drewno z ewentualnym wypełnieniem cegłą, gliną, kamieniem
polnym.

W niektórych miastach, zwłaszcza we Włoszech, zazwyczaj planowano trzy place: ratuszowy,
katedralny i targowy. W innych krajach plac kościelny budowano w pobliżu lub na przedłużeniu placu
targowego. Przy placu targowym powstawały kramy, w których odbywała się sprzedaż towarów
spożywczych i miejscowych wyrobów. Handel mięsem miał miejsce w osobnym budynku, tzw.
jatkach. Oprócz nich w miastach budowano także tzw. domy kupców, służące jako składy towarów
i miejsca handlu dla przyjezdnych dostawców. Ratusze, poza miastami włoskimi z uwagi na odmienną
organizację, zaczęły powstawać dopiero na początku gotyku. Wokół miast budowano umocnienia w
formie murów obronnych lub wału o konstrukcji drewniano-ziemnej i palisady. We wnętrzu wału
umieszczano konstrukcję z przeplecionych pni (konstrukcja hakowa) zwieńczoną izbicami. Większe
grody otaczały podwójne lub potrójne pierścienie umocnień, zwłaszcza od strony spodziewanego
ataku.

Szczególne miejsce w historii zajmuje najsłynniejszy most zbudowany w okresie romańskim na wzór
budowli rzymskich – most w Awinion na Rodanie.

Rozwiązania materiałowe

Najczęściej używanym materiałem budowlanym w okresie romańskim był kamień, zwykle miejscowy
(z uwagi na wysoki koszt transportu) – piaskowiec, wapień, granit i in., głazy narzutowe. Do budowy
cokołów, naroży budynków, obramowań otworów okiennych i drzwiowych oraz gzymsów używano
starannie obrobionych ciosów. Kostki używano także do budowy lica ścian, jednak wewnętrzną część
murów często wypełniano kamieniem łupanym lub polnym i łożyskowym. Cegły używano przede
wszystkim w Lombardii, na południu Francji oraz na terenach północnych Niemiec, Polski, Danii
i Niderlandach. Jako materiał budowlany została ponownie rozpowszechniona dopiero pod koniec
XII wieku. Do łączenia kamieni i cegieł używano zaprawy wapiennej. W Skandynawii, Polsce i na
Rusi często wznoszono świątynie, budynki mieszkalne i całe fortyfikacje przy wykorzystaniu drewna
jako podstawowego budulca.

Architektura gotycka

Termin architektura gotycka odnosi się do stylu w architekturze europejskiej okresu późnego
ś

redniowiecza, od około połowy XII do początku XVI wieku. Za wzorcowy przykład budynku

gotyckiego uważa się gotycką katedrę, choć w rzeczywistości był to również okres rozwoju
architektury świeckiej (mieszczańskiej i rezydencjonalnej). Architektura gotycka w zamierzeniu jej
twórców miała w doskonały sposób odzwierciedlać boską naturę i wielbić Boga. Strzelista i ogromna
bryła kościoła stała się symbolem czasów, w których religijność łączyła w sobie wyprawy krzyżowe
i pragnienie wzniesienia się ku Bogu. W bryle dominują kierunki pionowe. Ich powtarzalność
w bliskim sąsiedztwie, rozczłonkowanie bryły, delikatna dekoracja tworzą budowle ekspresyjne
i lekkie. Barwne światło przenikające do wnętrza przez wysokie witraże stwarza wrażenie
uduchowienia, a powtarzające się we wnętrzu wertykalne linie i znaczna odległość do sklepienia
kieruje wzrok ku górze.

Nazwa "gotyk", "gotycki" została użyta po raz pierwszy w połowie XV wieku przez L.B. Albertiego.
Było to pejoratywne określenie opisujące wytwory kultury uważanej za prymitywną i barbarzyńską.
Negatywną ocenę stylu gotyckiego potwierdził Giorgio Vasari w XVI w. Dla ludności italskiej
gotyckie formy architektoniczne były równie obce i niezrozumiałe, jak poprzedzający go romanizm.
Zatem architektura i styl gotycki nie mają żadnego historycznego związku z plemieniem Gotów.

Styl gotycki był nazywany także stylem ostrołukowym. Jednak i to określenie nie jest właściwe. Ostry
łuk występował nie tylko w architekturze gotyku. Występował już (i to wcześniej) w stylu romańskim
oraz w architekturze islamu.

Budownictwo sakralne

W okresie gotyku najczęściej budowano kościoły na planie trójnawowej bazyliki, chociaż zachowało
się także wiele przykładów zastosowania rozwiązań halowych. Bazyliki i hale mają znacznie
wydłużony kształt i zakończone są podłużnymi prezbiteriami. Układ wzbogacają obejścia i wieńce
kaplic. Fasadę zamyka jedna lub (częściej) dwie wieże. Czasem spotykane są także rozwiązania,
w których zastosowano dwie wieże na zakończeniach transeptu albo obok niego. W Anglii powtarzane
jest rozwiązanie znane z okresu romańskiego – wieża na skrzyżowaniu nawy głównej i poprzecznej.
Wznoszone kościoły często odznaczały się ogromnymi rozmiarami. Wysokość wież często przekracza
100,0 m (np. kościół w Salisbury – 123,0 m, w Ulm – 161,5 m) a sklepienia nawy głównej wznoszą
się średnio 20-30 m nad poziomem posadzki. Rozmach wiąże się nie tylko z rozwojem sztuki
budowlanej, ale także z rosnącą pozycją mieszczaństwa, które w wielu przypadkach było fundatorem
budowli stawianych w poszczególnych miastach. Skromniejsze kościoły powstawały przy ośrodkach
zakonnych hołdujących regule ubóstwa. Cechą najbardziej charakterystyczną dla gotyckich kościołów
jest ich ogrom i strzelistość. Gotyckie kościoły były budowane niejednokrotnie przez dziesiątki lat.
Zmieniająca się niekiedy sytuacja materialna fundatorów powodowała przerywanie budowy
niedokończonych wież (stąd w wielu gotyckich kościołach wieże mają różną wysokość) i wystroju
elewacji. Dzieła kończono czasem po latach, w innej epoce i w innym stylu.

Gotyk podkreśla wertykalizm budynku i cechuje się szkieletową budową. Zastosowanie łuków
przyporowych, ostrych łuków w elementach konstrukcyjnych i sklepień krzyżowo-żebrowych
pozwoliło na prawie całkowite wyeliminowanie ściany, zastąpionej przez okna wypełnione witrażami.
Masywne filary stosowane w romanizmie zmieniły się w gotyku w pęki służek, których
przedłużeniami stały się żebra sklepienne. Część obciążeń przenoszonych przez żebra sklepienne
przerzucono powyżej dachów na dobudowane z zewnątrz wieże sił zwieńczone ostro zakończonymi
sterczynami. W budowlach halowych siły te przejmowały skarpy. Podparcie sklepień na żebrach
pozwoliło na wprowadzenie sklepień żebrowych przekrywających pola o dowolnym kształcie.
Udoskonalenie techniki pozwoliło na bardziej racjonalne wykorzystanie przekrojów żeber. Trójkątne
pola sklepień krzyżowo-żebrowych dzieli się na mniejsze trójkąty i tak pojawia się sklepienie
gwiaździste, ukośnie przecinające się żebra układają się w sklepienie sieciowe (siatkowe), ułożenie

wysklepek pod różnymi kątami tworzy sklepienie kryształowe. Różny, często zawiły układ żeber,
prowadzi do konstrukcji wielu odmian sklepień żebrowych o fantazyjnym rysunku. Całości wrażenia
dopełniała dekoracja rzeźbiarska, pokrywająca kapitele kolumn i służek, zworniki (klucze) w miejscu
przecięcia się żeber, konsole podpierające służki, a także fasady zewnętrzne, w szczególności
koncentrująca się na portalach zwieńczonych trójkątną wimpergą i w galerii królewskiej. Krzywizny
zdobią czołganki (żabki), szczyty wieńczą kwiatony, w portalach miejsce półkolumn często zajmują
rzeźby królów i proroków (tzw. portal królewski). Wśród ornamentów rzeźbiarskich pojawiają się
motywy roślinne i zwierzęce. Artyści chętnie sięgają do rodzimych wzorów, wykorzystując
powszechnie znane kształty np. winorośli, bluszczu, liści koniczyny, dębu czy najzwyklejszych
polnych kwiatów. Motywy roślinne przeplatają się z wizerunkami ptaków i innych zwierząt. Nie obce
są fantazyjne stwory w postawie wyprostowanej, albo skulone (maszkarony), niekiedy pełniące rolę
rzygaczy. Rzeźbę cechuje realizm i coraz wyraźniejsza ekspresja. Obróbka detali rzeźbiarskich jest
niezwykle staranna, nie ma znaczenia, czy element architektoniczny będzie mógł być podziwiany
przez widza, czy też umieszczony wysoko ponad ziemią pozostanie niewidoczny w swoich
szczegółach. Artysta tworzył na chwałę Boga. Szczyt zdobią niewielkie wnęki zwane blendami,
których wnętrze często pokrywane jest tynkiem, a czasem urozmaicane podziałem przy pomocy
laskowania. Ściany dodatkowo zdobią wielobarwne freski. Najważniejszym elementem wnętrza są
rozbudowane ołtarze szafiaste, a całość wzbogaca wielobarwne światło wpadające do wnętrza przez
kolorowe witraże wbudowane w okna podzielone na mniejsze pola maswerkami, których układ stawał
się coraz bogatszy i bardziej skomplikowany. Pod koniec gotyku (XV w.) rozbudowano go do stylu
zwanego flamboyant (gotyk płomienisty).

Specyficzna odmiana gotyku, tzw. gotyk redukcyjny, rozwinęła się na terenach, na których
przeważało budownictwo ceglane (północne Niemcy, Polska i kraje bałtyckie). Przykładami budowli
reprezentujących tę odmianę mogą być kościoły Mariackie w Stralsundzie i w Gdańsku.

Budownictwo świeckie

Rozbudowa miast i siedzib władców to przede wszystkim doskonalenie ich funkcji obronnych, które
musiały zabezpieczyć ich mieszkańców przed coraz to doskonalszymi technikami oblężniczymi.
Okres gotyku to nie tylko udoskonalenie machin oblężniczych, ale i w jego schyłkowym okresie
pojawienie się artylerii. Mury obronne wieńczy krenelaż, a obronę ułatwiają hurdycje, zastąpione
w XIV wieku machikułami. Nad poszerzonymi fosami buduje się najczęściej mosty zwodzone,
podnoszone w całości lub w części przy murach. Po podniesieniu stanowią dodatkową osłonę bram.
Przedpole chronią budowane barbakany połączone szyją z bramami w murach obronnych. Na
znaczeniu tracą donżony. W drugiej połowie XV wieku, w dolnej partii murów pojawiają się otwory
strzelnicze dla ustawionej po jej wewnętrznej stronie dział artyleryjskich.

Coraz większe znaczenie w zabudowie miast mają ratusze, siedziby władzy miejskiej. W budowlach
wznoszonych po północnej stronie Alp przeważa układ, w którym na parterze lokowane są hale
targowe, a piętro zajmują biura i pomieszczenia obrad rajców. Wraz z rozwojem pełnionych funkcji
budowle są rozbudowywane. W podziemiach coraz częściej lokowane są więzienia i izby tortur,
a w nadziemnych częściach budowli sale sądownicze. Miejskie zbrojownie początkowo lokowano
także w pomieszczeniach ratusza. Z czasem przeniesiono je do osobnych budowli zwanych
arsenałami, a amunicję do prochowni. W miastach leżących w pobliżu szlaków handlowych
pomieszczenia handlowe w ratuszach szybko stają się zbyt małe. Stąd często pojawiają się osobne
budowle pełniące tę funkcję. Ponadto bogate cechy rzemieślnicze budują swoje własne hale
mieszczące również biura, sale zebrań i pokoje gościnne.

Na obrzeżach miast powstają szpitale, budowane najczęściej przez bractwo Św. Ducha (rzadziej
zajmują się tym inne zakony). W szpitalach oprócz jednej czy też dwóch izb dla chorych mieści się
kaplica, sale dla zakonników i pomieszczenia gospodarcze.

Domy bogatszych mieszczan w końcowej fazie gotyku to budowle złożone z dwóch części
połączonych niewielkim dziedzińcem. Część frontowa mieści na parterze pomieszczenia przeznaczone

dla klientów, a na piętrze izby mieszkalne właściciela. Za podwórkiem, w części tylnej, lokowane są
zazwyczaj na parterze składy, stajnie, wozownie. Piętro zajmują pomieszczenia dla służby.
Początkowo były to budynki drewniane w całości lub budowane z kamienia albo cegły, w części
dolnej z piętrem w konstrukcji drewnianej. Powtarzające się pożary zmusiły do zastąpienia drewna
materiałami niepalnymi.

Rozwiązania materiałowe

Nadal istotną rolę w budownictwie odgrywał kamień. Zwłaszcza elementy konstrukcyjne przenoszące
znaczne naprężenia ściskające musiały cechować się dużą wytrzymałością oraz odpornością na
działanie czynników atmosferycznych. śebra łęków i filarów systemu przyporowego umieszczone po
zewnętrznej stronie budowli były narażone na opady deszczu i mróz. Zwłaszcza w tych miejscach
lepiej sprawdzał się ściśle dopasowany kamień. Stosowana w tych miejscach cegła była nie tylko
mniej odporna, ale także podczas wznoszenia budowli wymagała więcej czasu i cierpliwości z uwagi
na zastosowanie do jej łączenia wolno twardniejącej zaprawy wapiennej. Jej mniejsza wytrzymałość
powodowała z kolei zwiększenie przekrojów, a wrażliwość – konieczność jej zabezpieczenia
okładzinami z płyt kamiennych. Zachowały się także budowle, w których przy pogrubionych filarach
międzynawowych i zmniejszonej smukłości nawy głównej, ukrywano łęki oporowe pod zadaszeniem.
Na terenach uboższych w kamień znacznie częściej sięgano do cegły jako głównego materiału,
a budowle stawiano w układzie halowym. Cegła zdobiona jest różnobarwną polewą (stalowoczarną,
brunatną, zieloną lub czerwoną). Układa się ją w wielobarwne wzory zdobiące obramowania np.
portali lub płaszczyzny ścian. Od tego tła często odcinają się tynkowane blendy urozmaicające szczyty
budowli.

Gotyk w Polsce

Za najwcześniejszą budowlę w stylu gotyckim w Polsce uważa się kaplicę św. Jadwigi w Trzebnicy
(1268–1269). Dużo gotyckich zabytków znajduje się w Krakowie, Wrocławiu, Toruniu, Chełmnie,
Gdańsku, Malborku i Poznaniu.

Bazylika Mariacka Wniebowzięcia NMP w Gdańsku

kościół NMP na Piasku we Wrocławiu

kościół NMP i katedra na Wawelu w Krakowie

zamek krzyżacki w Malborku

Najważniejsze budowle w stylu gotyckim:

klasyczne katedry francuskie w Chartres, Amiens, Paryżu, Reims, Bourges, czy Rouen,
a także w Beauvais

katedry angielskie w Salisbury, Ely, York, Wells, Lichfield

Sainte Chapelle w Paryżu

zamek papieski w Awinionie

kościoły w Lubece i Stralsundzie

katedra w Kolonii (ukończona w XIX w.)

kościół św. Sebalda w Norymberdze

kościół NMP w Trewirze

katedra św. Wita w Pradze

katedry włoskie: katedra w Sienie, Orvieto, Florencji, Mediolanie

ratusz w Leuven

kościół św. Anny w Wilnie

Kościół Mariacki w Krakowie

Architektura nowożytna

Renesans

Renesans w architekturze stanowił odzwierciedlenie poglądów filozoficznych odrodzenia,
poszukujących wzorców w świecie antycznym. Renesans otworzył erę nowożytną w sztuce i trwał od
schyłku średniowiecza do początków baroku. Ponieważ różnice czasowe rozkwitu renesansu
w różnych krajach są ogromne (np. między Włochami i Europą Północną), nie jest możliwe ustalenie
jednolitych dat, w których panował, na ogół przyjmuje się, że rozwijał się on w danym kraju od końca
epoki średniowiecznej.

Określenie wywodzi się z fr. renaissance - odrodzenie - i nawiązuje do ponownego wprowadzenia
elementów starożytnej sztuki budowlanej. Zostało wprowadzone prawdopodobnie przez francuskiego
historyka Micheleta w 1855 i spopularyzowane w 1860 przez Jacoba Burckhardta. Początkowo tym
terminem określano całość architektury nowożytnej aż po XVIII wiek, szybko wyodrębniono jednak
barok, a z czasem także manieryzm.

Historia

Architektura renesansu narodziła się we Włoszech, na co początkowo miało wpływ głównie narodowe
odrodzenie i przywołanie dziedzictwa cesarstwa. Mimo upadku XIV-wiecznej idei politycznej prąd
intelektualny odrodzenia rozwijał się, a architektura zaczęła być powszechnie uznawana jako
działalność twórcza indywidualnego architekta, nie zaś usługowa, pomyślana głównie na potrzeby
Kościoła.

O ile sztuka i architektura epoki gotyku (tak jak i średniowieczna filozofia) negowały świat doczesny
i dążyła do wyzwolenia się od niego, poprzez wzniesienie ku niebu, tak w renesansie starano się
ukazywać doskonałość świata ziemskiego. Stąd pochodziło zamiłowanie do form absolutnych
i idealnych, przede wszystkim zaś budowli centralnej. Przywołanie starożytnych detali i elementów
budynku szło w parze z ponownym odkryciem dzieła Witruwiusza, wedle którego posiadały one
analogię do (uważanej za doskonałą) postaci ludzkiej, nie było ono jednak nigdy tak dosłowne, jak
w późniejszym klasycyzmie. Renesansowa architektura nawiązywała do form antycznych nie tylko
w zastosowaniu detalu i zdobień (porządek, belkowanie), przywoływała też starożytną teorię
komponowania przestrzeni i trwała też w nieustannym poszukiwaniu nowych proporcji i środków
wyrazu. Architekci dążyli do statycznego, tektonicznego i łatwo pojmowanego kształtowania
konstrukcji i artykulacji.

Za twórcę, który zapoczątkował architekturę renesansu uważa się Filippo Brunelleschiego, zaś za
pierwsze dzieło nowej sztuki - kopułę (a właściwie sklepienie na planie ośmioboku) katedry we
Florencji. Realizacja skomplikowanego dzieła inżynierskiego stanowiła odrodzenie starożytnych
umiejętności budowlanych i upodobań estetycznych. Poszukiwania twórcze Brunelleschiego,
szczególnie widoczne w kaplicy Pazzich przy kościele Santa Croce (św. Krzyża) we Florencji,
oscylowały wokół operowania modułem przestrzennym. Wkrótce inni twórcy, jak Michelozzo i Leon
Battista Alberti przejęli zasady nowego stylu, stopniowo coraz bardziej świadomie nawiązując do
antyku. Palazzo Rucellai przejmuje wielki porządek z rzymskiego Koloseum. Jednocześnie zdawano
sobie sprawę ze sprzeczności między starożytną logiką artykulacji a współczesną strukturą budynku.

Podczas gdy w XV stuleciu we Włoszech architektura renesansu szeroko się rozpowszechniła, na
północ od Alp panował nadal styl gotycki. Dopiero w pierwszych latach XVI wieku dzięki
mecenatowi władców takich jak Franciszkowi I we Francji i Zygmuntowi I w Polsce włoscy architekci
przybyli do krajów Europy Zachodniej i Środkowej. Dzieła nowej architektury obejmowały jednak
przede wszystkim detale i niewielkie budowle, orientujące się głównie na architekturę Lombardii
i Wenecji.

W latach 20. XVI wieku we Włoszech nastąpiło odejście od harmonijnej statyczności w architekturze.
Detale architektoniczne stały się bardziej plastyczne, pojawiające się na gzymsach i balustradach
statuy dały stanowiły obcy wcześniejszej fazie renesansu element wertykalnie akcentujący fasady,
budynki sprawiały wrażenie lżejszych. Jednocześnie pojawił się jednak przeciwny prąd - manieryzm,
który kierował się raczej ku formom ciężkim i patetycznym.

Charakterystyka stylu

Wraz z szerzeniem się idei humanizmu i przesunięciem się ciężaru zainteresowania człowieka na to co
ś

wieckie wyraźnie wzrasta zapotrzebowanie na budownictwo świeckie. Mimo budowanej nadal

znacznej liczby nowych kościołów powstaje coraz więcej budynków służących zaspokojeniu potrzeb
człowieka na ziemi. Szybko wzrasta ilość budowanych pałaców, podmiejskich rezydencji, budynków
użyteczności publicznej.

Budynki cechuje zwartość planu, prostota, czytelność i harmonia bryły wyraźnie opartej na ziemi
(budynki przestają sprawiać wrażenie odrywania się i wznoszenia ku górze). To związanie budowli
z ziemią podkreśla kompozycja, w której przeważają linie poziome. Rytm płaszczyźnie nadają linie
schodów, gzymsów, balustrad, które (oglądane z większej odległości) sprawiają wrażenie lekko
wygiętych łuków. Dekoracja płaszczyzn zostaje podporządkowana układom konstrukcyjnym. Powrót
do detali oraz form stosowanych w architekturze klasycznej nie był jej ślepym naśladowaniem.
Architekci korzystali także z osiągnięć swoich poprzedników jakimi byli budowniczowie
ś

redniowiecza. Odchodzi się od ostro zarysowanych, gotyckich łuków, które zastępuje się formami

półkolistymi. Tak zarysowane łuki odnajdziemy w sklepieniach, arkadach, portykach, a nawet,
w początkowej fazie renesansu w obramowaniach okien. Strzeliste wieże kościołów zastępują kopuły,
a mury obronne nowy i nieco niższy rodzaj umocnień w formie nasypów ziemnych. Architekci dużo
uwagi poświęcają kompozycji swoich dzieł i ich współgraniu z otoczeniem.

Budownictwo sakralne

Ulubioną formą architektów tego okresu był kościół na planie centralnym, chociaż oczywiście nie
brakuje dzieł budowanych w układach podłużnych (na planie prostokąta z nawą poprzeczną). Wśród
założeń centralnych popularne są rozwiązania opierające się o plan krzyża greckiego, kwadratu, koła
lub wieloboku. Ta zamknięta, zwarta i symetryczna forma najlepiej odzwierciedla poszukiwania
kształtów zbliżonych do doskonałości. Budowle kryte są zazwyczaj kopułami wspartymi na bębnach
albo pendentywach lub konstruowane na planie kwadratu i ścięte po bokach ścianami, czyli sklepienia
ż

aglaste i żaglowe. Pojawiają się rozwiązywane na planie ośmioboku sklepienia klasztorne. Nad tymi

formami budowane są latarnie z oknami doświetlającymi wnętrza. Podobnie rozwiązywane jest
przekrycie nad skrzyżowaniem naw, chociaż w tym miejscu można spotkać także sklepienie krzyżowe
gładkie, bez widocznych żeber. Nad nawami powracają sklepienia kolebkowe, w których konstruuje
się lunety pozwalające na oświetlenie pomieszczeń dużymi, prostokątnymi, zamkniętymi półkolem
lub kolistymi, pozbawionymi witraży oknami. W połowie XV wieku, Leon Battista Alberti, kierując
przebudową gotyckiego kościoła Santa Maria Novella we Florencji wprowadził w rozwiązaniu fasady
dwie duże woluty, które pozwoliły na łagodne połączenie ściany środkowej, wyższej nawy ze
znacznie niższymi ścianami naw bocznych. To nowe rozwiązanie, zwane "esownicami Albertiego",
było często stosowane przy budowie kościołów bazylikowych nie tylko w okresie renesansu ale
i baroku.

Przy kościołach budowane są kaplice grobowe. Często są to samodzielne budynki przylegające do
bryły świątyni. Kaplice projektowane są na planach centralnych z przekryciem w postaci kopuły na
bębnie. Wewnątrz umieszczano sarkofagi przyścienne zdobione rzeźbiarską dekoracją mówiącą
o życiu ziemskim zmarłego, o jego dokonaniach i sławie.

Budownictwo świeckie

Już w pierwszym okresie renesansu, we Florencji, zaczyna się kształtować nowa forma budownictwa
służącego najbogatszym mieszkańcom miast. Są to pałace budowane na planie prostokąta,
z wewnętrznym dziedzińcem, o zwartej i zamkniętej bryle. Początkowo, jeszcze o wyraźnie obronnym
charakterze, który podkreślają niewielkie okna umieszczane w najniższych kondygnacjach. Na
wyższych kondygnacjach, oparte na linii gzymsu międzykondygnacyjnego umieszczane są nieco
większe okna, zamknięte półkolistym nadprożem i podzielone niewielką kolumienką z głowicą
wzorowaną na kapitelach korynckich. Twórcze przetworzenie elementów wolut połączonych z liśćmi
akantu i wzbogaconych innymi motywami roślinnymi przynosi w efekcie rozwiązanie nazywane
głowicą florencką. Wraz z rozwojem renesansu zmienia się wygląd typowego okna. W późniejszej
fazie staje się większe i otrzymuje kształt prostokąta a nad poziomą linią nadproża o wyraźnie
zaznaczonym belkowaniu umieszczane jest niewielkie zwieńczenie w formie trójkątnego lub
półkolistego tympanonu. Boki otworu okiennego flankują dwie kolumienki lub pilastry. Pod oknem
umieszczany jest krótki podokiennik wsparty niejednokrotnie na postumentach lub balaskach.
Podokiennik jest niezależny od podziałów poprowadzonych pomiędzy poszczególnymi
kondygnacjami gzymsami wstęgowymi. Lico elewacji zdobi rustyka, forma dekoracji znana już
w starożytnym Rzymie. Boniowanie najsurowsze w dolnych partiach ("na dziko") wyżej przechodzi
przez łagodniejszą formę diamentów lub półdiamentów do najbardziej gładkich obróbek na
najwyższych kondygnacjach. Elewację wieńczył mocno rozbudowany gzyms koronujący. Wejścia do
pałaców, początkowo w formie pojedynczych bram o stosunkowo niewielkich rozmiarach
(łatwiejszych do obrony), z czasem uzyskują formę ozdobnych portali naśladujących w szczytowym
okresie rozwoju renesansu architekturę łuków triumfalnych a wewnętrzny dziedziniec staje się
dostępny z dwóch lub więcej stron. Piętrowe arkady otaczające dziedziniec zapewniają komunikację
pomiędzy poszczególnymi pomieszczeniami (nie stosowano jeszcze systemów korytarzy wewnątrz
budynku). Dziedzińce były miejscem, w którym koncentrowało się życie mieszkańców pałacu.
Obiegające dziedziniec loggie były zazwyczaj otwarte i chronione płaskimi dachami z wyraźnie
zaakcentowanym gzymsem wieńczącym. Komunikację pionową zapewniają schody, które w okresie
rozkwitu renesansu otrzymują często monumentalną formę (schody wewnętrzne projektowane są
zazwyczaj jako kręte lub wachlarzowe). Wnętrza pałacowe przykrywane są drewnianymi, belkowymi
stropami. Widoczne belki są zdobione rzeźbiarsko i malarsko, często poprzez wprowadzenie
dodatkowych belek otrzymują też formę kasetonów. Wykonywane są także konstrukcje z cienkich
desek przybitych do belek, które przykrywane są warstwą tynku na trzcinie. W pomieszczeniach
wykonywane są także sklepienia zwierciadlane i nieckowate (przypominające wydłużone sklepienie
klasztorne).

Duże płaszczyzny sklepień i sufitów pozwalają na wprowadzenie bogatej dekoracji malarskiej
wykonywanej techniką al fresco. Oprócz scen figuralnych wprowadzane są delikatne ornamenty
w postaci wici roślinnej splecionej z postaciami mitologicznymi, sylwetkami zwierząt i fantazyjnych
stworów. Groteska stała się ulubioną formą dekoracji malarskiej i rzeźbiarskiej. Oszczędnie stosowane
kompozycje podkreślają konstrukcję i urozmaicają płaszczyznę. Ściany pomieszczeń pałacowych
zdobią obrazy i znane już w średniowieczu gobeliny a ciepła dostarczają kominki i piece kaflowe.

Jeśli pozwalała na to lokalizacja, pałace łączono z ogrodem. Pomiędzy alejkami wytyczonymi wzdłuż
jednej lub kilku osi symetrii umieszczano pałacie trawników o geometrycznych kształtach. Ta sama
zasada porządkowania w sposób symetryczny i pełen harmonii obowiązywała w kompozycji
klombów, sadzonych drzew i krzewów, które dodatkowo przycinano nadając im kształt prostych brył.

Przedstawiciele bogatszych warstw społecznych budowali dla siebie również podmiejskie wille. I tu
obowiązywały zasady kompozycji horyzontalnej, uwzględniającej warunki otoczenia. Wille były
przeważnie jednopiętrowymi budynkami zaprojektowanymi na planie centralnym lub prostokątnym,
w otoczeniu ogrodów.

Nadal budowane są zamki obronne, ale ich forma zmienia się. Są to obiekty rozplanowane zazwyczaj
na planie wieloboku foremnego ufortyfikowanego murami z bastionami i fosą. W podobnym kierunku

zmierza plan idealnego miasta, który zostaje wykształcony w okresie dojrzałego renesansu. Obniżone
mury obronne zostaje obsypane ziemią a wieże zastąpione bastionami. Plan miasta zostaje
rozrysowany na planie wieloboku foremnego. Jego centralną częścią jest rynek, od którego,
promieniście rozchodzą się ulice. Jednak niewiele tak rozrysowanych planów znalazło swoje
urzeczywistnienie. Tak powstało miasto Palmanova w 1593 r. według projektu Vincenzo
Scamozziego Palmanova niedaleko Florencji, podobnie zbudowano w Polsce Zamość.

Architekci zwracają uwagę na kompozycję swoich dzieł troszcząc się o ich wygląd w kontekście
otaczającej je zabudowy. Istotną rolę odgrywa kompozycja placów a ich nieodłącznym elementem
stają się fontanny i pomniki. W miastach, na rynkach, budowane są nowe lub przebudowywane
ś

redniowieczne ratusze. Zwartą bryłę ożywiają arkady, dekoracje rzeźbiarskie, boniowanie. Nad

budynkiem górują wieże o smukłych proporcjach. Prototypem miejskich ratuszy był florencki Pałac
Vecchio.

Balustrady loggii i balkonów urozmaicających bryłę budynków są wykonywane w postaci niewielkich
słupków – tralek, w kształcie kolumienki lub dzbana, który występuje w formie pojedynczej (lalki) lub
dwóch elementów złączonych na pierścieniu podstawami. Archiwolty arkad we wczesnym renesansie
opierają się bezpośrednio na głowicach kolumn. W okresie późniejszym, wraz z wyraźnym odejściem
od pewnej swobody w podejściu do kształtowania detali architektonicznych powrócono do oparcia za
pośrednictwem impost. Ponad gzymsem koronującym budowane są wysokie, zasłaniające dach, attyki.
Górna ich część często bywa wycinana w zróżnicowane zęby a płaszczyzna podzielona pilastrami
zdobiona jest płaskorzeźbą. Popularną formą zdobienia staje się technika sgraffito.

Rozwiązania materiałowe

Renesans nie wprowadził nowych materiałów. Nadal używany jest kamień i cegła. Ściany murowane
są okładane płytami kamiennymi albo tynkowane. Jako materiał konstrukcyjny przy budowie stropów
stosowane są belki drewniane. Drewna i kamienia używa się przy konstrukcji loggii, balkonów
i schodów. Nowością są sufity wyprawiane zazwyczaj zaprawą gipsową.

Przedstawiciele:

Leon Battista Alberti

Michelangelo Buonarroti (Michał Anioł)

Donato Bramante

Filippo Brunelleschi

Philibert Delorme

Pierre Lescot

Pietro Lombardo

Andrea Palladio

Giuliano da Sangallo

Rafael Santi

Leonardo da Vinci

Przykłady budynków:

Katedra Santa Maria del Fiore - Filippo Brunelleschi - 1420 r. - Florencja

kościół San Pietro in Montorio - Rzym

pałac Medici-Riccardi - Florencja

pałac Rucellai - Florencja

Villa Rotonda - Andrea Palladio – Vicenza

Barok

Kolejny, po renesansie, styl w architekturze nowożytnej nazywany jest barokiem. Wyodrębniony
został w latach późniejszych, bowiem twórcy żyjący w tym okresie uważali się raczej za
kontynuatorów renesansu. Kierunek ukształtował się w Rzymie z odmiany późnego renesansu
nazywanej stylem dekoracyjnym (tzw. barok rzymski). Umowny czas trwania baroku to okres od
połowy XVI do połowy XVIII wieku

Styl barokowy w różnych krajach wygląda różnie. Barok w krajach, w których zwyciężyła
kontrreformacja, postrzegany jest jako wyraz triumfu katolicyzmu. Inaczej kształtowane są dzieła
w krajach protestanckich, w których, przynajmniej w początkowym okresie, było negowane wszystko
co rzymskie. Jednak zawsze jest to styl radosny. W państwach katolickich radość ta wyrażana jest
obfitością nagromadzonych form materialnych, a w protestanckich poprzez zwrócenie się ku wnętrzu,
wyciszenie i intymność życia. Mentalności północy bardziej odpowiadały spokojne, palladiańskie
formy.

Barok doczekał się wielu sprzecznych opinii. W XIX wieku historycy niemieccy i angielscy określili
go mianem zepsutego renesansu. Jednocześnie nie brak zwolenników tej epoki uznających powstałe
w tym czasie dzieła za najpiękniejsze. Do rehabilitacji baroku jako pierwsi przyczynili się historycy
sztuki żyjący na przełomie XIX i XX wieku: Cornelius Gurlitt oraz Heinrich Wölfflin. Barok może,
ale nie musi budzić zachwytu. Jest to styl pozostający w ścisłej zależności z mentalnością swoich
czasów.

Zachodzące na przełomie XVI i XVII wieku przemiany w architekturze ewoluowały w kierunku
powstania stylu cechującego się monumentalizmem i dynamiką, kontrastem zestawień form
pogłębionym efektami światłocienia i bogatą ornamentyką. Kierunek ten, podobnie jak cała epoka,
zostały nazwane barokiem. Geneza tego słowa nie została do końca wyjaśniona. W XVII wieku termin
ten oznaczał oryginalność, nieregularność i fantazyjność form, która pojawiła się w sztuce. Nazwa
często jest wywodzona z portugalskiego terminu barucca lub z włoskiego barocco określającego
nieregularną perłę.

Tło historyczne

Barok to okres rozwoju nauk, zarówno humanistycznych, jak i ścisłych. W tym czasie żyli: Galileusz,
Pascal, Newton, Gottfried Wilhelm Leibniz, Kartezjusz. Przeobrażenia dotyczą również struktur
społecznych, a zwłaszcza klasy mieszczańskiej, która bogaci się i umacnia swoją pozycję. W wielu
państwach widoczne są tendencje władców do utworzenia monarchii absolutnych. Najskuteczniejsza
w tej kwestii okazała się Francja.

Zarysowany w okresie reformacji podział Europy nie dla wszystkich państw okazał się trwały. Przy
katolicyzmie pozostały Włochy, Hiszpania, Portugalia i Polska. Protestantyzm ugruntował się
w Skandynawii i północnych Niderlandach. Od władzy papieskiej uwalnia się Anglia. Pozostałe
państwa Europy przeżywają okres wojen religijnych, w wyniku których katolicka pozostaje Francja
a w Niemczech umacnia się podział na protestancką północ i katolickie południe. Kościół katolicki po
reformach zapoczątkowanych na soborze trydenckim odradza się i stopniowo wyrasta na potęgę.
Powstaje zakon jezuicki, którego obecność i działalność w wielu krajach Europy oraz w Ameryce
przyczyniła się do upowszechnienia baroku.

Historia

Pierwszych przesłanek baroku można doszukać się już w dziełach Michała Anioła. Ten mistrz
renesansu jako pierwszy wprowadził do architektury elementy dynamiczne. Poprzez podzielenie
płaszczyzn

wielostopniowymi

pilastrami,

gzymsami,

niszami,

zastosowanie

materiałów

w kontrastowych kolorach uzyskuje wrażenie ożywienia wnętrza. Światło oświetlające fragmenty
płaszczyzn, sąsiadujące z nimi zacienione elementy detali potęgują wrażenie nieustannego ruchu.

Podobne rozwiązania są widoczne w dziełach Bartolomeo Ammanati, Giorgio Vasari, Bernardo
Buontalenti i Galeazzo Alessi. Do twórców uznawanych za artystów baroku, jako pierwszych zalicza
się uczniów Michała Anioła i jego współpracowników, którzy po śmierci mistrza wspólnie ukończyli
budowę kopuły bazyliki św. Piotra – Giacomo della Porta i Domenico Fontana.

Giacomo della Porta, po śmierci Vignoli przeprojektował fasadę i ukończył kościoła Il Gesù
w Rzymie. Świątynia zbudowana w okresie kontrreformacji, na zamówienie jezuitów, stała się
wzorcem dla wielu kościołów budowanych w okresie baroku. Projekt kościoła Il Gesù, jednonawowy
z sześcioma parami bocznych kaplic zamiast naw bocznych, z mocno skróconym transeptem
i płytszym prezbiterium zakończonym półkolistą absydą. Nad przecięciem się transeptu i nawy
zaprojektowano kopułę wspartą na żaglach. Całość tworzy zwarte, przestronne wnętrze.Kościół Il
Gesù należy do okresu przejściowego pomiędzy renesansem a barokiem. Bryła kościoła została
zaprojektowana i zrealizowana pod koniec renesansu a jego dwukondygnacyjna elewacja to początki
baroku.

Domenico Fontana zapoczątkował nowe podejście do urbanistyki. Już w okresie renesansu można
zauważyć pojedyncze projekty rozwiązujące obszar w pobliżu dzieł architektonicznych lub próby
wkomponowania budynku w otoczenie. Jednak w okresie baroku widoczne jest podejście do tego
zagadnienia na szerszą skalę. Przebudowa Rzymu zrealizowana zgodnie z projektem Fontany zmieniła
otoczenie kościoła Santa Maria Maggiore. Odchodzące od bazyliki ulice rozchodzą się promieniście
a każda z nich zostaje optycznie zamknięta kościołem lub obeliskiem.

Okres przejściowy trwa w Rzymie do końca XVI wieku. Kolejny wiek to czas rozkwitu baroku. Do
czołowych przedstawicieli tego okresu należą Francesco Borromini i Giovanni Lorenzo Bernini.
W pierwszej połowie XVIII wieku barok współistnieje z pokrewnym mu rokoko. Jednocześnie
pojawia się nowy styl – klasycyzm.

Charakterystyka stylu

Barok, podobnie jak renesans, opiera się na wzorach architektury klasycznej, architekci nadal
korzystają z prac Vignoli. Jednak sposób korzystania z tych samych elementów jest inny.
W starożytności i renesansie poszczególne formy zestawiano ze sobą zachowując umiar i dążąc do
harmonijnej, spokojnej kompozycji. Barok te same elementy przeciwstawia sobie wprowadzając
wrażenie ruchu i niepokoju. Kompozycje są dynamiczne, ukształtowane rzeźbiarsko, teatralnie.
Podobnie kształtowane są wnętrza o rozczłonkowanych płaszczyznach, wzbogacone rzeźbiarsko-
malarskim wystrojem.

Monumentalizm budowli uwydatnia się poprzez zastosowanie kolumn i pilastrów obejmujących klika
kondygnacji (wielki porządek). Dynamizm dzieł podkreślają kompozycje złożone z napiętych linii
o kształcie łuku, często przerwanych, zwielokrotnione pilastry i gzymsy, które przyjmują formę
dekoracyjnej wstęgi. Często występują kolumny o skręconym trzonie lub tzw. zbrojone, czyli o trzonie
złożonych z wielu pierścieni o dwóch, różnych średnicach. Z czasem na zwojach trzonu dochodzi
dodatkowy element zdobniczy w postaci rzędu perełek lub oplatającej je wici roślinnej. Obramowania
drzwi i okien są wyraźnie podkreślone. Bardzo ważną rolę odgrywa dekoracja rzeźbiarska w postaci
kartuszy, girland, festonów a nawet pełnej rzeźby. Postacie przedstawiane są zawsze w ruchu,
dramatycznych pozach podkreślonych rozwianymi szatami, gestem. Wystrój uzupełniony jest
zazwyczaj białą sztukaterią, którą niekiedy fragmentarycznie złocono. Sztukaterię stosowano
w postaci odlewanych lub ciągnionych dekoracji rzeźbiarskich. W architekturze barokowej próbowano
połączyć wszystkie znane wówczas osiągnięcia.

Popularnym materiałem zdobniczym był stiuk, czyli gips lub wapień z dodatkiem sproszkowanego
marmuru, zazwyczaj barwiony w masie i wypolerowany do połysku. Stiuk po stwardnieniu doskonale
imituje znacznie droższy od niego marmur. Dekorację uzupełniają malowidła. Zastosowanie iluzji
malarskiej, zwłaszcza na sklepieniach, ma na celu zatarcie granicy pomiędzy rzeczywistością a jej
wyobrażeniem. Skrajne obszary płaszczyzn pokrywane bywają namalowaną architekturą, która

optycznie przedłuża rzeczywistość. Nad postaciami, które sprawiają wrażenie zawieszonych
w przestrzeni malowany jest błękit nieba o nieskończonej głębi. Całość stwarza złudzenie
odmaterializowania, niwelacji ciężaru sklepienia.

Twórcy baroku korzystając z doświadczeń przodków próbowali przekroczyć granice osiągnięć swoich
poprzedników. Jest to styl, w którym próbowano połączyć w jedno różne formy sztuki: architekturę,
rzeźbę, malarstwo, muzykę. Teatralnym dopełnieniem architektury świeckiej był rozbudowany
ceremoniał dworski a architektury sakralnej wspaniałość liturgii, której towarzyszyła bogata
scenografia – przepych szat, ołtarzy, prospektów organowych, uroczyste procesje, koronacje obrazów
a nawet teatralne odtwarzanie obrazów w formie misteriów. Wyszukanym gestom towarzyszyły
wypowiedzi przepełnione figuralnymi zwrotami, przenośniami. Z tej teatralizacji wywodzą się liczne
budowle odtwarzające miejsca święte (np. Kalwaria Zebrzydowska) i rozwój urbanistyki
podporządkowujący organizacji uroczystości kompozycję przestrzeni otaczającej rezydencje, kościoły.

Architektura sakralna

W budownictwie sakralnym występują znane z epok wcześniejszych rozwiązania. Budowane są
kościoły podłużne, na planie prostokąta (w tym także z nawą poprzeczną na planie krzyża łacińskiego)
oraz budowle centralne, na planie koła, wieloboku, krzyża greckiego. Pojawiły się i stały się popularne
rzuty poziome oparte na elipsie. W konsekwencji występują sklepienia i kopuły elipsoidalne. Także
łuki sklepień klasztornych, kolebkowych, krzyżowych, nieckowych oraz lunet oparte są na krzywej
eliptycznej. Elementem dominującym zazwyczaj są wysokie, oparte na bębnie kopuły, zwieńczone
wysokimi latarniami, które przykrywa się ozdobnymi hełmami. Elewacje kościołów, na ogół
dwukondygnacyjne, o płaszczyznach podzielonych zwielokrotnionymi gzymsami, pilastrami.
Zdobione pełnymi rzeźbami umieszczonymi w niszach, zwieńczone tympanonami o liniach prostych
lub łukowych i esownicami łagodzącymi przejścia pomiędzy nawami o różnych wysokościach.

Architektura świecka

Budowle świeckie to przede wszystkim reprezentacyjne pałace rozbudowane horyzontalnie, często
z bocznymi skrzydłami tworzą plan w kształcie litery U. Barok ukształtował typ pałacu określany jako
entre cour et jardin. Budowla była poprzedzona dziedzińcem a za nim rozciągał się ogród i park
o geometrycznie zaprojektowanych trawnikach, klombach, krzewach, skupiskach drzew. W ogrodach
rozmieszczano niewielkie, ozdobne pawilony i altany. Pałac i jego otoczenie tworzą harmonijny
zespół architektoniczny. Elewacje pałaców zdobiono nieco oszczędniej niż fasady kościołów.
Elementem mocno rozbudowanym stały się klatki schodowe z rozdzielnymi biegami, czasem
o zmieniającej się szerokości.

Zmiany w uzbrojeniu, udoskonalanie artylerii spowodowały już w okresie renesansu konieczność
zastosowań innych rozwiązań w budowanych umocnieniach. Nowe fortyfikacje budowane są na
dawniejszych przedmieściach. Mają one postać ziemnych umocnień chronionych początkowo
bastejami, później wysuniętymi bastionami. Do geometrycznie zaplanowanych rozwiązań narysów
fortyfikacyjnych dostosowywane są projekty przebiegu ulic, rozmieszczenia placów, zieleni.
Kontynuowane są pomysły na plany miast idealnych, ale realizacja ich w istniejącej zabudowie należy
do mało realnych przedsięwzięć.

Najwybitniejsi przedstawiciele:

Giacomo Barozzi da Vignola

Giovanni Lorenzo Bernini

Francesco Borromini

José Benito de Churriguera

Kilian Ignaz Dientzenhofer

Johann Bernhard Fischer von Erlach

Domenico Fontana

Guarino Guarini

Jules Hardouin-Mansart

Johann Lucas von Hildebrandt

Georg Wenzeslaus von Knobelsdorff

Baldassare Longhena

Carlo Maderna

François Mansart

Johann Balthasar Neumann

Matthäus Daniel Pöppelmann

Jacob Prandauer

Tylman van Gameren

Christopher Wren

Dominikus Zimmermann

Przykłady dzieł:

budownictwo sakralne:

bazylika świętego Piotra i Plac świętego Piotra w Rzymie

kościół San Carlo alle Quattro Fontane w Rzymie

kościół Santa Maria della Salute w Wenecji

Kościół św. Karola Boromeusza w Wiedniu

Plac św. Piotra i portyk bazyliki św. Piotra, Schody Królewskie na Watykanie

Kościół Opatrzności Bożej w Bielsku-Białej

kościół św. św. Piotra i Pawła w Krakowie

Kościół św. Anny w Krakowie

Kolegiata Poznańska Matki Boskiej Nieustającej Pomocy i św. Marii Magdaleny
(poznańska fara)

kościół pielgrzymkowy Vierzehnheiligen

kościół w Wies

opactwo cystersów w Lubiążu

kościół św. Mikołaja na Malá Strana w Pradze

budownictwo świeckie:

pałac wersalski

Schönbrunn

pałac arcybiskupi w Würzburgu

Zwinger

pałac Nymphenburg

Pałac Krasińskich w Warszawie

Pałac Królewski w Casercie

Pałac w Wilanowie

zamek w Mikulovie

Plac Navona z Fontanną Czterech Rzek

Fontanna di Trevi

Schody Hiszpańskie

Klasycyzm

Klasycyzm – w architekturze styl wzorujący się na formach architektonicznych starożytnego Rzymu
i Grecji. Rozwinął się w połowie XVIII wieku jako reakcja na formalny przepych architektury baroku
i rokoko.

Nazwa klasycyzm oznacza w architekturze nawiązanie do architektury klasycznej. Analogiczny termin
Klassizismus występuje w języku niemieckim, podczas gdy m.in. we Francji i Anglii określa się ten
okres jako architekturę neoklasyczną. Termin architektura neoklasycystyczna w odniesieniu do

klasycystycznej jest natomiast błędem, gdyż mianem neoklasycyzmu określa się klasycyzujące
tendencje od końca XIX wieku.

Historia

Architektura klasycystyczna miała swe źródła w dwóch prądach architektonicznych: francuskim
klasycyzującym baroku i związaną z nim tradycją racjonalistyczną oraz w angielskim malowniczym
stylu (picturesque), związanym z rodzącą się potęgą imperium.

Już w początkach XVIII wieku można zauważyć prąd w architekturze europejskiej sprzeciwiający się
tendencjom architektury barokowej i rokokowej. Najsilniej zaznaczył się on w palladianizmie Wysp
Brytyjskich, gdzie barok nigdy nie osiągnął takiego bogactwa jak na kontynencie. Również
architektura skrzydła Luwru zbudowanego przez Claude'a Perrault, pałaców w Berlinie a nawet fasada
bazyliki św. Jana na Lateranie w Rzymie (Alessandro Galilei) posiadają cechy klasycyzujące.

Wiedza o dorobku kulturowym starożytnych rosła w miarę upływu czasu. W 1755 do Rzymu przybył
niemiecki historyk Joachim Winckelmann, który opracował pierwsze syntetyczne dzieje sztuki
starożytnej("Myśli o naśladowaniu dzieł greckich w malarstwie i rzeźbie") oraz sformułował
najważniejsze cechy i pojęcia dotyczące sztuki antycznej w terminach "szlachetnej prostoty
i spokojnej wielkości". Rok później pojawiły się grafiki Giovanniego Battisty Piranesi obrazujące
starożytności rzymskie, następnie ukazały się ryciny Stuarta i Revetta. Po nich ukazywały się również
inne dzieła artystów klasycystycznych, które miały duży wpływ na rozwój sztuki i architektury XVIII
w. Znaczny wpływ nań miał także rozwój mieszczaństwa i nowe zadania dla architektów i urbanistów
- budynki użyteczności publicznej, takie jak teatr i publiczny plac o charakterze reprezentacyjnym, dla
którego szukano wzorca w agorze i forum. W latach 60. i 70. XVIII wieku klasycyzm przenikał do
dalszych państw europejskich, obok podstawowego prądu, opartego zwłaszcza na architekturze
greckiej, wytwarzając różne lokalne szkoły. W Niemczech najbardziej zaznaczyła się tradycja
Schinklowska, dążąca do nadania budynkowi zdyscyplinowanej lecz lekkiej struktury.

Po upłynięciu zasadniczego okresu klasycyzmu około 1815 trwał on przez cały wiek XIX jako jeden
ze stylów historycznych. Dwudziestowieczne tendencje klasycyzujące nazywane są neoklasycyzmem.

Cechy architektury klasycystycznej:

stosowanie porządków architektury antycznej

projektowanie ulic, dzielnic, miast w nowym stylu

wzorowanie się na starożytnych budowlach greckich i rzymskich oraz na niektórych
budowlach odrodzenia;

kopiowanie elementów architektury starożytnej;

budowle wznoszone na planie zwartym, koła lub prostokąta;

stosowanie kolumnad i kolumnowych portyków ze zwieńczeniem w kształcie tympanonu;
pilastrów, dużych okien; tympanon przeważnie dekorowany płaskorzeźbą;

dążenie do uzyskania efektu harmonii, zrównoważonej kompozycji, stosowanie symetrii;

w opozycji do baroku przeważają fasady o liniach prostych bez wygięć i skrętów;

oszczędne stosowanie zdobnictwa; jeżeli się pojawiają, są to uskrzydlone postacie lwów z
ludzkimi głowami, orły, wieńce, wazony, girlandy z róż, kokardy, hełmy, tarcze, skrzyżowane
sztandary nawiązujące do tradycji cesarstwa rzymskiego;

rozwój budownictwa użyteczności publicznej, takiego jak: urzędy, teatry, szpitale, szkoły,
zakładane wówczas muzea;

pałace – duże, niskie, wydłużone, na planie prostokąta z wysuniętą częścią środkową
ozdobioną portykiem;

we wnętrzach wielkie, podłużne, jasne sale, chętnie malowane na biało, płaskie sufity; okna
duże, kwadratowe;

kościoły – często budowane na planie koła, przykryte kopułą.

Wybrani przedstawiciele:

Francja: Jacques Germain Soufflot, Jean François Chalgrin, Charles Percier;

Anglia: Robert Adam, Robert Smirke;

Niemcy: Karl Friedrich Schinkel, Leo von Klenze, Carl Gotthard Langhans, Georg
Wenzeslaus von Knobelsdorff;

Włochy: Giovanni Battista Piranesi;

Polska: Stanisław Zawadzki, Dominik Merlini, Jan Chrystian Kamsetzer, Szymon Bogumił
Zug, Jakub Kubicki, Antonio Corazzi, Efraim Szreger, Chrystian Piotr Aigner, Wawrzyniec
Gucewicz.

Architektura XIX w.

Historyzm

Historyzm – nurt w XIX-wiecznej architekturze światowej polegający na naśladownictwie stylistyki
minionych epok.

Początkowo opierał się na przeciwstawieniu klasycyzmowi i zainteresowaniu przeszłością badaną
w sposób naukowy. Zbiegł się z romantyzmem w sztuce i literaturze. Powstał z romantycznej tęsknoty
za tym co dalekie, za historią i nieskrępowaną naturą. Człowiek nastrojony romantycznie uciekał od
zbiorowości, szukał samotności, tego co osobiste, rodzime i ludowe, szukał bezkształtności
i dowolności – jako przeciwieństwa przymusu zawodowego i społecznego, prostoty graniczącej
z prymitywizmem. Był przeciwny racjonalizmowi, chłodowi, wyniosłości charakterystycznej dla
klasycyzmu. Za tym wszystkim stała także niepewność wobec teraźniejszości.

Źródła historyzmu

Architektura i sztuka do XVIII wieku były wykładnią określonego porządku społecznego,
opierającego się na prawie dziedziczenia, robiącego wrażenie wiecznego trwania, porządku
wspieranego autorytetem władzy, kościoła, elit społeczeństwa. Ład ten drastycznie załamał się
w czasie rewolucji francuskiej. Głoszone i wprowadzane w życie prawa człowieka, przekształcanie się
poddanych w obywateli zniweczyło wielowiekową tradycję. Ciągłość trwania została przerwana.
„Sznur naszyjnika pereł został przerwany, teraz miało się garść pełną pereł, którymi można było się
swobodnie bawić”[1]. Przeszłość stała się skarbnicą, z której dowolnie można było czerpać wzory do
naśladowania.

Zainteresowanie przeszłością w architekturze zbiegło się z rozwojem nauk historycznych. Było
wynikiem badań nad przeszłością. Od początku XIX stulecia prowadzono intensywne prace nad
dziejami architektury. Zaczęto opisywać, rozróżniać, datować budowle początkowo średniowieczne,
następnie późniejsze. Podstawy badań nad romanizmem i gotykiem stworzyli de Gerville, Thomas
Rickman, Ksawery Kraus, a zwłaszcza Eugène Viollet-le-Duc. Na tych badaniach oparli się architekci,
wskrzeszając na całym świecie neostyle (neoromanizm, neogotyk, neorenesans, neobarok).

Fazy rozwojowe

W historii architektury historyzmu można rozróżnić trzy fazy rozwojowe: historyzm romantyczny (do
około 1870), ścisły historyzm (około 1870-1890) i późny historyzm (po 1890).

Historyzm romantyczny stopniowo wyparł klasycyzm. Preferowanymi stylami były neogotyk
i styl arkadowy od ok. 1850 wypierany przez neorenesans, jednak wiązano ze sobą elementy
nie występujące w poszczególnych stylach, tak że twórczość nie oznaczała wiernego
naśladowania poszczególnych stylów, lecz subiektywną interpretację. Pojawiały się też
motywy pozaeuropejskie (vide styl neomauretański).

cisły historyzm powstał na podstawie XIX-wiecznych badań naukowych. Projektowano

łącząc elementy dozwolone w danym stylu, odrzucając ich swobodną interpretację.
Wytworzono kanony opisywalnych neostylów, korzystano z wzorników. Preferowanym
stylem stał się neorenesans.

Późny historyzm odchodzi od neorenesansu i orientuje się na neobarok. Ścisłe przepisy
poprzedniej fazy zostają zastąpione przez bardzo swobodną interpretację elementów
dekoracyjnych, które nie są już organizowane ściśle osiowo. Pojawiają się liczne wykusze,
ryzality, kopuły, a także balkony. Można zaobserwować dążność do przepychu
i monumentalizmu. Niektóre elementy dekoracyjne, np. kwiatowe, wskazują już na rodzącą
się secesję.

Neoromanizm - nurt w architekturze i sztuce XIX- wiecznego historyzmu, nawiązujący do
architektury romańskiej.

Neoromanizm rozwinął się w architekturze później niż neogotyk, odwrotnie niż historyczne epoki na
których się wzorowały. Największy rozkwit neoromanizmu nastąpił w Niemczech po ich
zjednoczeniu, gdzie stanowił on przywołanie nacjonalistycznej romantycznej legendy I Rzeszy
Niemieckiej. Faworyzowanie neoromanizmu miało też związek z rosnącą świadomością, że gotyk ma
pochodzenie francuskie. Po I wojnie światowej dużo przykładów tej architektury zanikło w Polsce.

W stylu neoromańskim, tak jak i w neogotyku wznoszono głównie kościoły, ponadto - rzadziej - inne
budynki użyteczności publicznej, np. teatry. Z europejskimi formami romańskimi nierzadko łączono
ozdobne elementy architektury bizantyjskiej. Rzuty kościołów neoromańskich były najczęściej
wzorowane na bardziej odpowiadających potrzebom liturgicznym układach kościołów gotyckich lub
w przypadku świątyń protestanckich przyjmowały rzut centralny.

Neogotyk – styl w architekturze, a także rzemiośle artystycznym, nawiązujący formalnie do gotyku,
powstały około połowy XVIII wieku w Anglii i trwający do początku XX wieku, zaliczany do
historyzmu.

Najczęściej spotyka się kościoły nawiązujące do kontynentalnych gotyckich (kościół św. Michała
Archanioła we Wrocławiu) lub rozbudowane gotyckie (katedra w Kolonii, katedra św. Wita w Pradze)
oraz budowle wzorowane na gotyku angielskim (zamek w Kórniku, Świątynia Miłosierdzia i Miłości
w Płocku).

Pierwszą rezydencją w stylu neogotyckim było Strawberry Hill zbudowane dla pisarza powieści
gotyckich Horacego Walpole'a. W Polsce do najbardziej znanych architektów tworzących budowle
neogotyckie należeli: Józef Pius Dziekoński, Teodor Talowski, Henryk Marconi, Chrystian Piotr
Aigner, Feliks Księżarski, Alexis Langer, Ludwig Schneider, Jan Sas Zubrzycki.

Styl neogotycki uważano za odpowiedni do budowy okazałych budynków użyteczności publicznej
(w tym m. in. budynków parlamentów Węgier w Budapeszcie i Wielkiej Brytanii w Londynie) oraz
kościołów. Na uwagę zasługuje budynek dworca kolejowego we Wrocławiu i w Nowych
Skalmierzycach

Neorenesans - nurt w architekturze XIX-wiecznego historyzmu, nawiązujący formalnie do
architektury renesansowej. W krajach Europy Środkowej nawiązywano przede wszystkim do tzw.
renesansu północnego.

Neorenesans osiągnął największe znaczenie między 1870 i 1890. Formy neorenesansowe były
uważane przez architektów ścisłego historyzmu za wiążące, w odróżnieniu od historyzmu
romantycznego, który dopuszczał swobodną interpretację. Odwołanie do stylu historycznego odnosiło
się jednak najczęściej jedynie do elewacji. Neorenesans był propagowany m.in. przez niemieckiego
architekta Gottfrieda Sempera.

W stylu neorenesansowym wznoszono przede wszystkim obiekty użyteczności publicznej, takie jak
banki, ratusze czy szkoły, jak również wiele kamienic czynszowych. Styl dotyczył także urządzania
wnętrz. Największy zespół architektury neorenesansowej znajduje się w Wiedniu, m.in. większa część
budowli Ringu.

Równolegle z neorenesansem rozwijał się neobarok, który około 1885 osiągnął równe mu znaczenie.
Około 1900 neorenesans wychodzi ostatecznie z mody.

Neobarok - nurt w architekturze historyzmu, nawiązujacy formalnie do baroku, szczególnie
w dekoracji elewacji, rozpowszechniony w końcu XIX wieku (od 1880).

W stylu neobaroku wznoszono przede wszystkim budynki użyteczności publicznej (W Warszawie
gmach Towarzystwa Zachęty), zwłaszcza teatry, gdyż włoskie i francuskie korzenie baroku kojarzyły
się z rozwojem opery i dramatu. Jednocześnie powstawały neobarokowe budynki mieszkalne,
jednocześnie z neorenesansowymi. Neobarok niekiedy występował też w architekturze sakralnej (np.
Kościół Trójcy Świętej w Korfantowie). W końcowej fazie neobarok współistniał z secesją, style
wzajemnie na siebie wpływały. Sporadycznie był spotykany jeszcze do lat 20. XX wieku.

W Austrii neobarok kojarzony był z patriotyzmem, gdyż nawiązywał do stylu panującego w okresie
największej potęgi politycznej tego państwa w początku XVIII stulecia.

Eklektyzm

Eklektyzm (z greckiego słowa eklektikós - "wybierający") - w architekturze XIX wieku łączenie
w jednej budowli w sposób swobodny elementów wybranych ze stylów historycznych. Początkowo
było to niemal bezkarne łączenie różnych stylów, wchodzących w skład tzw. stylów historyzujących,
czyli tych które były popularne jako style "neo-". Style te to: neorenesans, neobarok i neogotyk,
czasem obserwuje się elementy klasycystyczne. Potem nastąpił pewien ład i porządek, w miejskich
kamienicach eklektycznych obserwuje się dużo cech renesansowych. Np. okna z charakterystycznymi
ozdobami, kolumny i podobne. Z czasem zaczęto budować również tylko w określonym stylu
historyzującym. Eklektyzm trwał od 2. ćwierci wieku XIX do początku wieku XX, w okresie trwania
zbiegł się z secesją.

Przykłady budowli eklektycznych:

Statua Wolności w Nowym Jorku

Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie

Teatr Polski w Bielsku-Białej

Kryształowy Pałac w Londynie

Pałac Izraela Poznańskiego w Łodzi

Wieża Eiffla w Paryżu

Ratusz w Nowym Sączu

Słowacki Teatr Narodowy i Reduta (budynek Filharmonii Słowackiej) w Bratysławie

Grand Hotel Lublinianka w Lublinie

Kościół Fryderyka w Kopenhadze

Secesja

Secesja jako kierunek w architekturze rozwijała się w latach 1899-1925, lecz zasadniczy rozkwit trwał
od około 1905. W Polsce secesja przyjęła sie nieco wcześniej niż w większosci krajów Europy,
głównie ze względu na wpływy architektury niemieckiej, austriackiej i francuskiej. Kraje te jako
pierwsze wykształciły ten styl, a Polska będąca pod ich wpływem przejęła bardzo szybko nowe
trendy, szybciej niż reszta Europy. Szybciej też odeszła od tego stylu na rzecz modernizmu.
Najważniejsze jednak że nie wykształciła typowego stylu secesji, a budowle z tego okresu
przypominają bardziej neobarok. Secesja była rezultatem poszukiwań wyzwolenia formy budynku
z czystego naśladownictwa dawnych epok (historyzmu) i wytworzenia nowego stylu.

Okres secesji w architekturze jest bardzo różnie określany w poszczególnych krajach, jednak nazwano
go prawie równocześnie z powstaniem stylu. Popularna w Polsce nazwa secesja, używana także m.in.
w Austrii (Sezession) wywodzi się z nazw grup artystycznych: secesji wiedeńskiej i monachijskiej.
W Niemczech i krajach skandynawskich używa się raczej nazwy Jugendstil (styl młodzieżowy), we
Francji Art nouveau (nowa sztuka), w Hiszpanii i Włoszech mówi się o modernismo (nie mylić
z modernizmem). W Wielkiej Brytanii nowy styl propagował ruch artystyczny Arts and Crafts.
Wszelkie te lokalne prądy dotyczą jednak zasadniczo, oceniając z perspektywy XXI w., jednego
zjawiska.

Historia

Źródła stylu secesyjnego

Najwcześniej tendencje do wysublimowania się nowego stylu pojawiły się we Francji, częściowo pod
wpływem Ecole des Beaux-Arts, Viollet-le-Duca. Niektórzy doszukują się źródeł art nouveau
w prezentowanej przez niego i przez Anglika Williama Morrisa odmianie neogotyku. Dalszymi
czynnikami, które zapoczątkowały rozwój nowej architektury były racjonalistyczne prądy filozoficzne
oraz zetknięcie się z japońską grafiką i kaligrafią. Awangardowa dążność do postępu miała podłoże
etyczne. Niejednorodność stylistyczna początkowej secesji wywodziła się stąd, że miała ona podłoże
intelektualne, a nie formalno-artystyczne. Secesja była owocem kultury swoich czasów.

Wykształcenie się stylu na przełomie XIX i XX wieku

Ogniska rozwoju architektury secesyjnej wytworzyły się w kilkunastu dużych miastach Europy
o tradycjach artystycznych. Secesja szybko staje się modna, a jej elementy pojawiają się
w historyzującym budownictwie przełomu XIX i XX w.

Schyłek

U schyłku drugiej dekady XX w. pojawia się, szczególnie w architekturze domów towarowych
redukcyjna odmiana secesji, w której wielkim przeszkleniom i płaszczyznom towarzyszą stosunkowo
proste i rygorystycznie rozmieszczone pilastry, zaś ornament koncentruje się na zwieńczeniu i wejściu
do budynku. Po 1918 secesja w architekturze stopniowo zanika, stapiając się z eklektycznym stylem
1920, łączącym w sobie klasycyzm, neobarok i wczesny modernizm.

Po I wojnie światowej secesja, która już wcześniej wydawała się przeżytkiem, spotykała się prawie
wyłącznie z surową krytyką ze strony ówczesnej awangardy. Wielu architektów, którzy tworzyli
początkowo w stylu secesyjnym stało się radykalnymi zwolennikami funkcjonalizmu.

Secesja w porównaniu z innymi stylami była jedynie epizodem w historii architektury, lecz
doprowadziła do trwałych przekształceń w pojmowaniu roli architektury i sposobie projektowania.

Cechy architektury secesyjnej

Secesja stanowiła próbę stworzenia nowego stylu bez odniesienia do historii, lecz wyłącznie na
podstawie motywacji estetycznej i natchnienia twórcy. Ten sposób tworzenia spotkał się z silną
krytyką wielu współczesnych, podkreślających, że wcześniejsze style powstawały w inny sposób
– rzekomo drogą ewolucji wynikającej z czynników środowiskowych.

Secesję cechowała forma stosunkowo abstrakcyjna, lecz jednocześnie o bogatej ornamentyce. Poza
czołowymi architektami, wyznaczającymi rozwój kierunku, styl ograniczał się zasadniczo do
zdobnictwa, sprawy funkcji i konstrukcji pozostawiając inżynierom budowlanym. Szczególnie jest to
widoczne w budownictwie mieszkaniowym, gdzie rozwiązania urbanistyczne i rzuty mieszkań
pozostały zgodne z praktyką XIX w. Budynki użyteczności publicznej, choć wykazujące się
innowacyjnością, korzystały z wątków romantycznych i elementów zarówno neoromańskich, jak
i neogotyckich.

Respekt wobec natury przejawiał się w ornamencie i strukturze budynku. Ornament secesyjny miał nie
tylko podkreślać konstrukcję i tektonikę budynku, lecz także stanowił symboliczne przedstawienie
jego funkcji. Wśród ornamentyki secesyjnej pojawiają się stylizowane formy roślinne, postacie
i maski długowłosych kobiet, formy przypominające niekiedy draperie lub skórę, reliefy wypełniają
niekiedy całą powierzchnię ścian zewnętrznych. Elewacje posiadają ciągłą i płynnie przechodzącą
powierzchnię, widoczne jest zamiłowanie do miękkich i krzywych linii i wyobleń. Ornament obejmuje
także detale wykończenia budynku, takie jak klamki czy balustrady schodów.

Wybrani przedstawiciele secesji

Emile André

August Endell

Antoni Gaudí

Lluís Domènech i Montaner

Max Fabiani

Hector Guimard

Josep Puig i Cadafalch

Josef Hoffmann

Charles Rennie Mackintosh

Joseph Maria Olbrich

Louis Sullivan

Mikhail Eizenstein

Henry van de Velde

Otto Wagner

Victor Horta

Eižens Laube

Dawid Lande

Franciszek Chełmiński

Franciszek Mączyński

Franciszek Ruszyc

Stanisław Wyspiański

Najsłynniejsze obiekty secesyjne w Polsce:

Kamienica Pod śabami w Bielsku-Białej

Willa Juliana Fałata w Bystrej

IV Liceum Ogólnokształcące w Bytomiu

Teatr im. C. K. Norwida w Jeleniej Górze

Bazylika Najświętszego Serca Pana Jezusa w Krakowie

Dom pod Globusem w Krakowie

Willa Anna w Konstancinie przy ul. śeromskiego 10

Jama Michalika w Krakowie

Kościół św. Franciszka z Asyżu w Krakowie

Gmachu Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie

Stary Teatr w Krakowie

Dom handlowy Smechela i Rösnera w Łodzi

Kamienica Oszera Kohna w Łodzi

Kamienica Schychtów w Łodzi

Kamienica Zygmunta Dejczmana w Łodzi

Mauzoleum Izraela Poznańskiego w Łodzi

Willa Leopolda Kindermanna w Łodzi

Dworzec Główny w Nowym Sączu

Muzeum Mazowieckie w Płocku

Kamienica przy ul. Roosevelta 5 w Poznaniu

Sanatorium w Trzebiechowie z wnętrzami, które zaprojektował Henry van de Velde

Pomnik Fryderyka Chopina w Warszawie

Wiadukt Markiewicza na ul. Karowej w Warszawie

Kamienica Tołwińskiego na ul. Służewskiej 3 w Warszawie (nie istnieje)

Kamienica Spokornego w Al.Ujazdowskich 19 w Warszawie (nie istnieje)

Dom Handlowy Braci Barasch we Wrocławiu

Mosty Pomorskie we Wrocławiu

Architektura XX i XXI w.

Modernizm

Modernizm - ogólne określenie prądów w architekturze światowej rozwijających się w latach ok.
1918-1975, zakładających całkowite odejście nie tylko od stylów historycznych, ale również od
wszelkiej stylizacji. Architektura modernistyczna opierała się w założeniu na nowej metodzie
twórczej, wywodzącej formę, funkcję i konstrukcję budynku niemal wyłącznie z istniejących
uwarunkowań materialnych.

Główne założenia modernizmu w architekturze

Architekci modernistyczni zakładali, że o pięknie budynku stanowi głównie jego funkcjonalność,
a w każdym razie, iż przede wszystkim muszą zostać spełnione wymogi funkcji, którą ma pełnić
obiekt. Jednym z naczelnych haseł modernizmu była maksyma Sullivana Form follows function, co
tłumaczy się jako forma wynika z funkcji (lub też forma następuje po funkcji).

Duże znaczenie miały także nawołujące do minimalizmu sentencje Miesa van der Rohe Less is more
(tłumaczone jako Mniej znaczy więcej) oraz Adolfa Loosa ornament to zbrodnia. Budynek stanowić
miał dzieło abstrakcyjne. Wszelki ornament był odrzucany.

Najbardziej znanymi manifestami modernizmu są Pięć punktów nowoczesnej architektury Le
Corbusiera i Karta Ateńska.

Ruch nowoczesny w architekturze nie był zjawiskiem jednolitym i nie posiadał jednoznacznej
ideologii. W obrębie modernizmu wyróżnić można kilkadziesiąt prądów, kierunków i szkół
architektonicznych. Rozgraniczenie pomiędzy poszczególnymi prądami modernizmu jest niejasne,
różni krytycy stosują np. wobec głównego nurtu ruchu nowoczesnego określenie funkcjonalizm bądź
racjonalizm, mając jednak na myśli tylko różne ujęcia tego samego zjawiska. Nazwa funkcjonalizm,
często nadużywana, posiada przy tym negatywną konotację z technokratyzmem. Modernizm, jako
pojęcie szersze, obejmuje czasem poza obiektywnym modernizmem również romantyczny
modernizm, czyli architekturę związaną ściśle z indywidualnością twórcy. W obrębie ideologii
architektury szeroko rozumianego modernizmu mieści się zarówno sceptyczny humanizm (np. Miesa
van der Rohe), jak i radykalny komunizm (np. H. Meyera).

Początki i źródła modernizmu

Ruch modernistyczny w architekturze nie miał jednego źródła, rozwijał się wpierw niezależnie
i bardzo różnymi drogami w poszczególnych krajach Europy i w Ameryce.

XIX wiek przyniósł wielki rozwój sztuki inżynierskiej, związany głównie z wprowadzeniem
i opanowaniem nowych materiałów - żeliwa i stali. Od lat 30. XIX wieku powstawały nowoczesne
obiekty budowlane (mosty, hale fabryczne, szklarnie), których forma uwarunkowana była ścisłą
koniecznością. Choć ich projektanci nie mieli zwykle ambicji architektonicznych, zostały później
docenione jako prawdziwie postępowe dzieła. Sztandarowym przykładem jest Crystal palace Josepha
Paxtona (1851). Architektura, dystansując się od używania nieprawdziwych materiałów, pozostawała
nie tylko w tyle, lecz znalazła się w sytuacji niejako opozycyjnej do inżynierii, kierując się ku tzw.
neostylom i eklektyzmowi. Można dostrzec to w dworcach kolejowych z tego okresu, w których do
koniecznej przeszklonej stalowej hali peronowej przylegał historyzujący, murowany budynek kas
i poczekalni. Można stąd wysnuć tezę, że obie części budynku pozostawały w sprzeczności.
Dostrzeżenie, docenienie i akceptacja przez architektów postępu w inżynierii i przemyśle oraz ich
wpływu na współczesność należały do czynników wpływających na narodziny modernizmu.

W wielkich miastach Stanów Zjednoczonych od lat 70. XIX wieku zaczęła powstawać architektura
o cechach funkcjonalizmu, przede wszystkim domy towarowe w Chicago (tzw. szkoła chicagowska).
Również pierwsze wieżowce Nowego Jorku i Chicago przyjmowały kubiczne formy, prawie nie
ukrywające stalowego szkieletu.

W Wielkiej Brytanii rozwijał się ruch Arts and crafts, dążący do ponownego powiązania różnych
dziedzin sztuki i rzemiosła poprzez architekturę. Wywarł on wielki wpływ na debatę o architekturze
w Niemczech, zamarł jednak w połowie pierwszego dwudziestolecia XX wieku. W Europie
kontynentalnej szczególnie w poszukiwaniu nowej i odpowiadającej duchowi czasu metody twórczej
wyróżniali się architekci Henry van de Velde - założyciel szkoły rzemiosła artystycznego w Weimarze
i Adolf Loos, którego budynki o płaskich i niezdobionych elewacjach wywoływały protesty
w Wiedniu.

Amerykański architekt Frank Lloyd Wright tworzył w końcu XIX wieku liczne domy jednorodzinne
inspirowane budownictwem egzotycznym, głównie japońskim, lecz pozostawał też pod wpływem
szkoły chicagowskiej i tradycji rzemieślniczych. Dzieła Wrighta znalazły wielki oddźwięk przede
wszystkim w Europie.

Wczesny modernizm

Około 1900, gdy w architekturze kwitła secesja, trwała w Europie intensywna dyskusja na temat roli
architektury i architektów we współczesnym świecie. Narastała krytyka nadmiaru zdobień, a wkrótce
samego zastosowania ornamentu w architekturze. Z różnych perspektyw krytykowano również
architekturę XIX wieku, za pewnik przyjęto konieczność stosowania prawdziwych, niezafałszowanych
tynkiem czy malowaniem materiałów (początkowo wykluczając jednak zastosowanie stali czy
ż

elbetu). Postępowi architekci krytykowali sztuczność czy wręcz manieryczność secesji. Wielu z nich

za wzorce przyjmowało początkowo rodzime budownictwo wiejskie poszczególnych krajów oraz
budownictwo z czasów wokół roku 1800, inni opierali się na rozpoznaniu właściwości materiałów.
Przede wszystkim w Niemczech i Holandii powstały pierwsze budynki, które można zaliczyć do
architektury modernistycznej. Należy do nich rzeczowy, choć posiadający dość tradycyjne elementy
dekoracyjne gmach giełdy (1903) w Amsterdamie H. P. Berlagego. W Niemczech powstał w 1907
Deutscher Werkbund, organizacja skupiająca architektów i innych twórców współdziałających
z przemysłem i tworzących budynki w oparciu o zasady funkcjonalności. W Berlinie Peter Behrens
zaprojektował stalowo-szklaną halę turbin firmy AEG (1907), zlokalizowaną w kontekście miejskim.
Jedynym ozdobnikiem jest masywny mur w narożniku, zbędny w konstrukcji. We Wrocławiu działali
Max Berg, twórca żelbetowej, projektowanej od wnętrza Hali Stulecia (1913), oraz Hans Poelzig,
architekt wielu obiektów przemysłowych (np. wieża wodna w Poznaniu), lecz również obiektów
użyteczności publicznej. Jednocześnie z przekształcaniem się form architektonicznych trwała dyskusja
o stosunku architektury do sztuki i techniki oraz akceptacji produkcji masowej.

Jednym z przełomowych budynków była fabryka obuwia Fagus Waltera Gropiusa z 1911, często
określana jako pierwszy obiekt modernistyczny. Szklany narożnik jest w niej pozbawiony elementów
konstrukcyjnych. W roku 1914 Gropius projektuje na wystawę przemysłową w Kolonii wzorcową
fabrykę o szklanych elewacjach, Bruno Taut zaś szklany pawilon o krystalicznych kształtach. Obiekty
te dały początek legendzie szklanych domów, symbolu przyszłości.

Rozkwit w dwudziestoleciu międzywojennym

I wojna światowa przynosi, poza wielkimi zniszczeniami, również rozwój techniki (np. lotnictwa),
a przede wszystkim gwałtowne przemiany społeczne, w tym rewolucje. Nadzieja na lepszą przyszłość
widziana w nowej organizacji społeczeństwa, jak również w technice, umożliwiła modernistom
większą swobodę działania oraz pobudziła do wymiany intelektualnej. Sytuacja ekonomiczna
pierwszych lat po wojnie nie sprzyjała wznoszeniu dużej liczby nowoczesnych obiektów, lecz
teoretyczne rozważania na temat architektury rozwijały się w całej Europie. Szeroko komentowano
przedstawione jedynie w szkicowej formie projekty Sant'Elii, Miesa van der Rohe czy Stama,

stanowiące raczej zapis utopijnej idei niż realne propozycje budynków. Duże znaczenie jako fora
wymiany myśli uzyskały czasopisma, takie jak werkbundowski G albo redagowane przez
Ch. E. Jeannereta L'Esprit Nouveau i przez Stama ABC. Wśród członków Deutsche Werkbundu
działała grupa korespondencyjna Szklany łańcuch (niem. Die Gläserne Kette), dzięki której
wykrystalizował się pogląd modernistów na cele i kierunki rozwoju architektury. W Weimarze na
bazie uczelni van de Veldego powstał Bauhaus, szkoła rzemiosł i architektury. W Holandii działała
abstrakcyjno-formalistyczna grupa De Stijl wokół Theo van Doesburga i Gerrita Rietvelda. W Rosji
po rewolucji doszli do głosu konstruktywiści, łączący plastyczną ideę suprematyzmu z najnowszymi
możliwościami technicznymi.

Nowocześni architekci lat 20. inspirowali się nowoczesną sztuką, przejmując jej abstrakcyjność.
Niektórzy z nich odrzucali jednak całkowicie związek architektury z działalnością artystyczną,
uważając za zadanie architektury wypełnianie materialnych potrzeb społecznych. Inni, jak Le
Corbusier, uważali, że architektura staje się sztuką, gdy wybierze się najpiękniejsze formalnie spośród
możliwych w pełni funkcjonalnych rozwiązań. W środowiskach nowoczesnych architektów
powszechnie uważano, że architektura powinna podążać za nowoczesnością i krzewić nową kulturę.

Około 1925 moderniści zaczęli budować coraz to liczniej budynki użyteczności publicznej, zwłaszcza
takie symbole nowoczesności jak kina czy domy towarowe, często też starsze obiekty otrzymywały
nowoczesną elewację. Modernizm stawał się modny w centrach wielkich miast. W Niemczech,
Holandii i Francji powstały modernistyczne osiedla mieszkaniowe z płaskimi dachami. Najpierw były
to małe założenia, obejmujące kilka domów i zwykle wyśmiewane przez ówczesną prasę codzienną.
Większe osiedla tego czasu to Osiedle-Podkowa (niem. Hufeisensiedlung) Brunona Tauta w Berlinie-
Britzu i Törten Waltera Gropiusa w Dessau (dziś Dessau-Roßlau). Swoje pierwsze modernistyczne
wille buduje Le Corbusier. Deutscher Werkbund organizuje wystawę architektury mieszkaniowej
w Weißenhof w 1927, a później także m.in. wystawę WUWA we Wrocławiu (1929) i Novy Dům
w Brnie (1932). Architektura i urbanistyka modernizmu wiążą się z ideami demokratyzacji
i egalitaryzacji życia społecznego (także z socjalizmem i komunizmem), lecz spotykają się
z zainteresowaniem przede wszystkim wśród wyższych klas społecznych.

W Stanach Zjednoczonych w stylu nawiązującym do europejskiego modernizmu tworzyli Rudolf
Schindler i Richard Neutra, architekci pochodzenia austriackiego, uczniowie Loosa. Pod względem
formalnym modernizm stał się stylem w pełni międzynarodowym, a jego rozwój przebiegał
równolegle w całym rozwiniętym technicznie świecie. Dostrzegli to Johnson i Hitchcock, tworząc
termin styl międzynarodowy. Modernizm tego okresu wcale nie był jednak zjawiskiem jednolitym,
a z podobieństwem form nie szły w parze idee i zapatrywania poszczególnych architektów. Już
w początku lat 30. nowoczesna architektura ponownie silnie się różnicowała i dochodziło do jawnych
sporów, aczkolwiek granice między stronnictwami nie przebiegały wzdłuż granic państwowych.
Około 1930 dominował główny prąd szkoły międzynarodowej, lecz wzmogła się krytyka
rygorystycznie funkcjonalnej i kubicznej architektury.

CIAM

Konsolidacji środowiska modernistów w końcu lat 20. sprzyjały nie tylko kolportaż publikacji
i ożywiona korespondencja, lecz również obrona przed atakami ze strony środowisk
konserwatywnych. Dla reprezentowania i propagowania nowej architektury powstał w 1928 CIAM,
międzynarodowe forum architektów skupione wokół Le Corbusiera. Po przejęciu władzy
w Niemczech przez nazistów stał się głównym ośrodkiem rozwoju myśli modernistycznej. W jego
gronie dyskutowane były i kodyfikowane zasady opisujące tworzenie nowej architektury. W wyniku
tych prac powstała m.in. Karta Ateńska.

Dojrzały modernizm powojenny

Kilka lat po II wojnie światowej modernizm w krajach zachodniej Europy i w USA osiągnął wysoki
stopień akceptacji i popularności. Stał się stylem budynków użyteczności publicznej i osiedli,

symbolizował nowoczesność i demokrację. Odbudowa wielu miast europejskich prowadzona była
wedle zasad Karty Ateńskiej, zniszczenia wojenne uznano za szanse na wprowadzenie generalnej
reformy ich osiedli mieszkaniowych i przestrzeni publicznych.

W 1952 we Francji Le Corbusier zbudował swój prototypowy wielki budynek wielorodzinny, tzw.
Unité d'Habitation (jednostkę mieszkaniową) w Marsylii. Na berlińskiej wystawie budownictwa IBA
(Interbau) w 1957 zaprezentowano natomiast nowe budownictwo niemieckie i międzynarodowe jako
modernistyczną i demokratyczną alternatywę wobec architektury III Rzeszy oraz powstającej
równolegle wschodnioberlińskiej socrealistycznej alei Stalina. Temat humanistycznego przesłania
modernizmu jako architektury prospołecznej i zapewniającej zdrowe warunki życia był na niej jeszcze
w pełni poważnie podejmowany przez architektów (m.in. Le Corbusier, Aalto i Niemeyer).

Założenie miasta Brasilii na podstawie projektu Costy i Niemeyera, opierającego się na teoretycznych
rozważaniach miasta linearnego, stanowiło ostatnie wielkie przedsięwzięcie dojrzałego modernizmu
i próbę realizacji jego idei, często uznawanej za utopię.

Późny modernizm, krytyka i schyłek modernizmu

Krytyka modernizmu z pozycji konserwatywnych doprowadziła do powstania prądów programowo
antymodernistycznych w latach 20. XX wieku, jednak nie one stały się głównym zagrożeniem dla
rozwoju awangardy. W momencie upowszechnienia się (i spowszechnienia) modernizmu siła
argumentów ideowych i estetycznych jego twórców znacząco osłabła.

Już krótko po II wojnie światowej, mimo powszechnego entuzjazmu dla nowej architektury
i urbanistyki, Alison i Peter Smithson ostrzegali przed niebezpieczeństwami rygorystycznego
i szablonowego projektowania. Jako że technokratyczne tendencje w modernizmie stały się silne,
wyrażali obawę przed zdehumanizowaniem architektury. Corbusierowski model urbanistyki (miasto
wieżowców wśród zieleni) prowadził zdaniem Smithsonów do wyobcowania i izolacji, tym samym
mógł prowadzić do patologii społecznych, podczas gdy jedną z naczelnych idei modernizmu była
idealna wspólnota mieszkańców. Rozłam między tradycyjnymi modernistami a młodszym pokoleniem
architektów (zgromadzonych m.in. w grupie Team Ten) w początku lat 50. doprowadził nie tylko do
rozpadu CIAM, lecz również do wzmożonej dyskusji na temat popełnianych błędów.

W okolicach Londynu powstały w tym okresie projektowane przez miejskie biuro projektowe osiedla
(m.in. Alton-East 1954 i -West 1959 w Roehampton) charakteryzujące się zasadami miejskość dzięki
gęstości (ang. urbanity by density) i mieszanej zabudowy (mixed development), złożone zarówno
z wieżowców, jak i niższych budynków wielorodzinnych oraz szeregowych. Stały się one
wielokrotnie naśladowanym wzorem rozwiązań architektury mieszkaniowej w krajach zachodnich.
W awangardzie światowej architktury znaleźli się odtąd architekci pochodzący z krajów anglosaskich.
Angielski stał się językiem, w którym prowadzono międzynarodową dyskusją i krytykę
architektoniczną, zastąpił on używane wcześniej w tej roli francuski oraz niemiecki. W architekturze
tego okresu daje się zauważyć powrót do naturalnych i nieprzetworzonych materiałów, takich jak
drewno czy kamień. Różnorakie zjawiska rozwijające się w architekturze od połowy lat 50., takie jak
brutalizm, strukturalizm czy metabolizm są nazywane zbiorowym określeniem późnego modernizmu.

Od połowy lat 60. w USA z gwałtowną krytyką modernizmu zaczęli występować postmoderniści,
zarzucając mu monotonię, ignorowanie potrzeb użytkownika, zwłaszcza oderwanie człowieka od jego
korzeni kulturowych i rzekomo wrodzonego środowiska. W wyniku tego modernizm dość gwałtownie
stracił uznanie w oczach tak krytyki, jak i inwestorów.

Neomodernizm i DoCoMoMo

Formalny przepych architektury postmodernizmu wywołał w drugiej połowie lat 80. trwającą do dziś
modę na formy budynków nawiązujące do modernizmu, jednocześnie doszli do głosu architekci
późnomodernistyczni, którzy nadal projektowali według jego założeń. Wraz z rozwojem technik

budowlanych wiele czysto konstrukcyjnych problemów, z jakimi borykali się pierwsi twórcy
modernizmu, daje się w pełni rozwiązać. Styl neomodernistyczny i minimalistyczny zazwyczaj
przejmują jedynie formalne elementy modernizmu, odcinając się od jego urbanistycznego
i społecznego radykalizmu.

Wraz z powrotem zainteresowania modernizmem zaistniała też potrzeba ochrony i konserwacji jego
najważniejszych dzieł. W tym celu powstała międzynarodowa organizacja DoCoMoMo. Zasadą
architektury modernistycznej była jednak nie trwałość, a dopasowanie do czasowych realiów oraz
wymogów techniki i ekonomii. Często wysuwany jest postulat, że w przypadku modernizmu
rzeczywistym dziełem nie jest materialny budynek, a abstrakcyjny projekt. Obecnie wiele budynków
modernistycznych przechodzi gruntowne renowacje z daleko idącą wymianą materiałów na bardziej
wytrzymałe współczesne odpowiedniki.

Cechy budynku modernistycznego

W przeciwieństwie do stylów historycznych i secesji ruch nowoczesny nie wypracował jednolitych
form stylowych ani nigdy nie stawiał sobie takiego celu. Istniało dążenie do unikania wszystkiego, co
można określić jako cechy formalne. Szerokie spektrum ideowe modernizmu obejmowało
przynajmniej we wczesnej fazie rozwoju ruchu kilka zasad wspólnych dla całego ruchu i to one
stanowią raczej wyróżnik architektury powstałej pod jego wpływem. Podstawową zasadą, którą
kierowali się architekci modernizmu, było poczucie moralnego obowiązku wobec społeczności
- urbanistyka, architektura i przemysł miały spełniać społeczną misję, ich zadaniem miało być
demokratyczne i wspólnotowe wychowanie społeczeństwa. Wobec konieczności sprawiedliwego
podziału przestrzeni życiowej i związanych z nią dóbr, poszukiwano daleko idącej optymalizacji
i ekonomizacji. Owocowało to racjonalizacją rzutu i ogólnej formy architektonicznej. Służyć temu
miały także nowe technologie, do których chętnie się uciekano. Za najważniejsze zadanie moderniści
uważali zapewnienie ludności godziwych warunków mieszkaniowych, co spowodowało koncentrację
na urbanistyce rozumianej jako planowanie osiedli.

Ponieważ zakładano rozumowe podejście do projektowania, powstające formy poszczególnych
obiektów miały być rezultatem funkcji i konstrukcji oraz innych warunków brzegowych. Nietrudno
dają się jednak zauważyć wspólne cechy formalne dla większości budynków modernizmu. Przede
wszystkim dotyczą one dyspozycji przestrzennej budynku: lekka bryła, unikanie symetrii. Niektóre są
bezpośrednim skutkiem poszukiwania efektywnej formy. Należą do nich częściowo elementy
skodyfikowane przez Le Corbusiera: ściana kurtynowa, wolny plan dzielony lekkimi ścianami
działowymi, płaski dach z tarasem, szerokie okna wpuszczające dużo światła i w założeniu mało
niszczące przyrodę posadowienie na słupach (pilotis).

Wiele cech powstało jednak niejako w proteście wobec sztuczności form architektury XIX wieku:
kubiczna bryła budynku, zdyscyplinowane stosowanie wszelkiego detalu, duże płaskie i jednolite
powierzchnie elewacji – białe lub w pastelowych kolorach, okna zlicowane z elewacją i pozbawione
wewnętrznych podziałów, stosowanie surowych materiałów (beton, stal), obszerne przeszklenia klatek
schodowych, a czasem całych elewacji. Inne, jak np. okrągłe okna (bulaje lub oculusy), posiadały
wyłącznie charakter podkreślającej nowoczesny charakter stylizacji.

Z ortogonalnym rygorem formalnym koegzystowały w modernizmie wyszukane, skomplikowane,
abstrakcyjne lecz zarazem funkcjonalnie zaplanowane kształty, zwłaszcza w przypadku obiektów
mieszczących duże pomieszczenia o specjalnym charakterze (sala widowiskowa, klub). Wiele
budynków skomponowanych jest na zasadzie skontrastowania regularnie rozplanowanych skrzydeł
biurowych lub mieszkalnych z organicznie ukształtowanymi częściami wspólnymi, posiadającymi
charakter autonomicznego obiektu.

W wielu budynkach modernistycznych podane cechy formalne jednak wcale nie występują, wiele jest
też budynków o podanych cechach, których nie można zaliczyć do nurtu modernizmu.

Wolny plan

Modernizm wprowadził do architektury Zachodu wolny plan (lub wolny rzut), czyli rzut kondygnacji
nie podzielony na zamknięte pomieszczenia. Przestrzeń definiowana była poprzez swobodnie
rozmieszczone płaszczyzny, słupy, oświetlenie, elementy wyposażenia. Popularność wolnego rzutu
miała kilka przyczyn. Z jednej strony podkreślano rzekome zalety funkcjonalne uniwersalnej
przestrzeni dającej się kształtować przy pomocy odpowiedniej aranżacji mebli i nielicznych ekranów
ś

cian (ewentualnie przesuwnych), z drugiej zaś doceniano walory artystyczne takiego wnętrza,

zbudowanego z ciągu zmiennych perspektyw.

Modernizm na nowo sformułował pojęcie przestrzeni architektonicznej, zastępując zamknięte i ściśle
zdefiniowane, ograniczające się do poszczególnych wnętrz przestrzenie poprzez tzw. kontinuum
przestrzenne – ciąg przestrzeni tylko częściowo ograniczonych przez przegrody budowlane. Inspirując
się architekturą Dalekiego Wschodu, dążono do zatarcia kontrastu między wnętrzem a zewnętrzem,
wciągnięcia przylegającej przestrzeni ogrodu do przestrzeni użytkowej budynku i włączenia wnętrza
budynku w środowisko przyrodnicze.

Płaski dach

Również stosowanie płaskich dachów było różnie umotywowane. Dążenie do funkcjonalności, a przy
tym ekonomiczności, nakazywało rezygnację ze słabo wykorzystanej kubatury budynku. Możliwość
urządzenia na dachu zazielenionego tarasu umożliwiała lepsze zespolenie budynku z przyrodą. Przede
wszystkim jednak dachy płaskie stanowiły manifestacyjny wyróżnik nowoczesności wyrażający się
przez oderwanie od archetypu budynku (zwieńczonego dachem spadzistym), nadanie kubicznym
budynkom cech kompozycji abstrakcyjnej oraz demonstrację możliwości nowoczesnej techniki.

Urbanistyka modernistyczna

Kształtowanie stref zabudowy

W odróżnieniu od poprzedzających okresów najistotniejszym zadaniem urbanistyki modernizmu było
ekonomiczne oraz sprzyjające zdrowiu i wygodzie mieszkańców projektowanie osiedli, a nie jedynie
kształtowanie przestrzeni publicznych i wnętrz ulicznych oraz placów.

Moderniści propagowali rozdział poszczególnych funkcji na obszarze miasta (przemysłu, zabudowy
mieszkaniowej, centrum administracyjnego i handlowego), także w zależności od ukształtowania
terenu i kierunków wiatru. Szlaki komunikacyjne łączące poszczególne części miasta miały tych
części nie rozdzielać, a rolę granic je izolujących miały grać tereny zielone. Postulowano łatwy dostęp
do obszarów rekreacyjnych.

Modernizm wykształcił kilka sprzecznych tendencji urbanistycznych: limitację osiedli miejskich wraz
z tworzeniem satelitów (Ernst May), również ograniczonej wielkości, oraz rozwój wzdłuż głównych
osi witalnych aglomeracji miejskiej. Powstały koncepcje miast gwiaździstych i linearnych (Le
Corbusier). Również wysokość zabudowy była sprawą sporną – wielu modernistów protestowało
przeciw wieżowcom, widząc w nich rozwiązanie niehumanitarne, podczas gdy inni uważali je za
symbol nowoczesności i metodę oszczędzania terenów naturalnych.

Komunikacja

Większość modernistów, szczególnie w początkowej fazie rozwoju nowoczesnej architektury,
podzielała fascynację motoryzacją i zaletami indywidualnego transportu. Proponowano model miasta
samochodowego, samochód stanowił atrybut nowoczesności, a jego upowszechnianie stało się
argumentem przemawiającym za wznoszeniem równie nowoczesnych domów. Po II wojnie światowej
zwiększanie się powierzchni przeznaczonej na komunikację i niszczenie więzi przestrzennych
wywołało debaty na temat potrzeby stworzenia miasta ludzkiego.

Centrum miasta

Centrum nowoczesnego miasta miało być wydzielonym obszarem usługowym, czasem rozdzielano też
administrację i kulturę od handlu. Postulowano tworzenie stref pieszych, obszernych placów oraz
parków w bezpośredniej bliskości centrów. Przeważająca większość architektów akceptowała
wznoszenie w centrach wieżowców i innych obiektów wielkokubaturowych.

Osiedle modernistyczne

Dużą uwagę przywiązywano do doświetlenia pomieszczeń mieszkalnych bezpośrednim światłem
słonecznym oraz przewietrzania układu urbanistycznego. Obiekty lokalizowano swobodnie wśród
zieleni lub też przyjmowano radykalny układ rzędowy (linijkowy). Podłużne budynki orientowano
w nim na osi północ-południe, przy czym pomieszczenia dzienne orientowano na zachód, a kuchnie na
wschód, zaś komunikację kołową przeprowadzano w kierunku poprzecznym do zabudowy.

W urbanistyce późniejszego okresu (od lat 50.) architekci odchodzili od schematycznych rozwiązań w
kierunku uznawanych za bardziej humanistyczne swobodnych i organicznych kompozycji,
składających się z budynków o zróżnicowanej wysokości i często łamanym narysie
(skomplikowanych formach rzutu). Pojawiło się też ponowne zainteresowanie kształtowaniem wnętrz
urbanistycznych.

Konserwatywna architektura XX wieku

Konserwatywna architektura XX wieku, określana też jako architektura tradycyjna lub
antymodernizm - prądy w architekturze XX w. stojące w opozycji do modernizmu i stanowiące
reakcję na jego radykalne idee.

Pojawienie się antymodernizmu wynikało z powszechnego wśród społeczeństw Europy i Ameryki
przywiązania do wzorców tradycyjnych lub form historycznych, a także nieakceptacji jej
abstrakcyjnych form. W przeciwieństwie do modernizmu prądy te łączyło odwoływanie się do tradycji
lokalnych, korzystanie tradycyjnych materiałów, oraz zamiłowanie do wpisanej w ludzką świadomość
symetrii i nierzadko monumentalizmu.

W latach 20. duże znaczenie osiągnęła w Niemczech szkoła stuttgarcka, której najbardziej znanym
twórcą był Paul Bonatz. W Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii do lat 30. dominowała
architektura o cechach historyzmu, zwykle zorientowana na neogotyk włączający motywy art deco.
W latach 30., 40. i 50. w architekturze i urbanistyce miast w dużej części Europy silnie zaznaczyły się
ruchy popierane przez reżimy totalitarne - monumentalna architektura III Rzeszy i radziecki
socrealizm, a także włoski styl Novecento. Sama ideologia partii nazistowskich i faszystowskich nie
rozstrzygała o ich nastawieniu wobec nowoczesnej architektury, w niektórych dziedzinach
budownictwa i na niektórych terenach powstawały nadal nowoczesne obiekty. Poparcie, jakim się
cieszyli konserwatyści było raczej związane z osobistymi upodobaniami czołowych polityków. Partie
komunistyczne natomiast popierały konserwatywną architekturę ze względów czysto populistycznych.

W końcu XX wieku, wraz z nadejściem kolejnej fali krytyki modernizmu, nastąpiło wzmocnienie
tradycyjnych nurtów w architekturze. Kontynuację antymodernistycznej tradycji stanowi na przełomie
XX i XXI wieku twórczość wielu architektów historyzujących odmian postmodernizmu, m.in. braci
Krierów. W Wielkiej Brytanii głównym mecenasem konserwatywnej architektury jest książę Walii
Karol.

Do kierunków konserwatywnych zaliczają się niemiecka Heimatschutzbewegung (Heimatschutzstil)
i podobne jej ruchy wernakularne. Architekci odwoływali się do tradycji lokalnej, często ludowej,
kontynuując tradycje solidnego rzemiosła i rezygnując z nadawania swojej twórczości cech

indywidualnych. W 2. połowie XX wieku prąd ten był szczególnie silny w Szwajcarii (Peter
Zumthor), a także na Półwyspie Iberyjskim).

Postmodernizm

Postmodernizm — ogół prądów w architekturze przełomu XX i XXI w., następujących po
modernizmie i odcinających się od jego koncepcji projektowych. W odróżnieniu od modernizmu
postmodernizm nie ma ambicji awangardowych i przedkłada w architekturze komponowanie
i kompilowanie nad poszukiwanie.

Główne założenia postmodernizmu w architekturze

Architektura postmodernistyczna cechuje się pluralizmem i złożonością. Zdaniem postmodernistów,
architektura nie musi ulegać duchowi czasu i postępowi technicznemu, zaś przede wszystkim powinna
zależeć od kontekstu, nastroju czy wreszcie osobistych upodobań architekta i inwestora.

Nazwa

Określenia postmodernizm w odniesieniu do architektury po raz pierwszy użył Joseph Hadnut w 1945
(post-modern house). O ile jako postmodernistyczne w ogólniejszym sensie (i w nawiązaniu do
filozofii postmodernistycznej) określić można wszelkie prądy po modernizmie, w ściślejszym
znaczeniu postmodernizm oznacza tendencje historyzujące. Termin postmodernizm (czyli
po-modernizm) w tym ujęciu, prezentowanym m.in. przez Charlesa Jencksa (Post-Modern
Architecture, 1975), został wprowadzony do powszechnego obiegu przez dziennikarzy New York
Timesa w 1978 przy okazji prezentacji projektu biurowca AT&T projektu Philipa Johnsona.

Historia

Postmodernizm rozwijał się jako dojrzały protest przeciwko modernizmowi od połowy lat 50.
w tworzonej przez nowoczesnych (tj. odrzucających tradycjonalizm) twórców architekturze, w której
motywy i aluzje historyczne nadawały jej specyficzny nastrój, często z elementami przewrotnego
humoru. We Włoszech Giancarlo de Carlo i Carlo Scarpa łączyli funkcjonalną architekturę
z miejscowymi historycznymi wzorcami, wychodząc daleko poza regionalizację przyjętą w późnym
modernizmie. W USA dążono do reprezentacyjności oraz nadania architekturze znaczenia. Kolegium
Stilesa i Morse'a Eero Saarinena przywoływało nastrój średniowiecznego miasta, również twórczość
Philipa Johnsona ukazywała zainteresowanie historycznie stosowanymi metodami kształtowania
przestrzeni i elewacji. Wątki historyczne i nawiązania do lokalnej tradycji pojawiły się w początku lat
60. także w architekturze japońskiej.

Za właściwą datę narodzin postmodernizmu można uznać okolice roku 1965. Przełomem było
ukazanie się publikacji Jane Jacobs The Death and Life of Great American Cities i Roberta Venturiego
Complexity and Contraddiction in Architecture (Złożoność i sprzeczność w architekturze) oraz
Learning from Las Vegas. Modernizmowi zarzucano brak wyrazu i bezduszność. Jacobs uważała, że
w planowaniu miast nie należy dążyć do uproszczenia struktury, lecz jedynie organizować
skomplikowany system, Venturi przykładał wielkie znaczenie także do dowcipu i ironii
w architekturze. Narastająca krytyka modernizmu miała swą kulminację w 1972, gdy nastąpiło
wyburzenie czternastopiętrowych wielkopłytowych apartamentowców w St. Louis, wzniesionych
dwadzieścia lat wcześniej przez Minoru Yamasakiego.

W późnych latach 70. XX w. postmodernizm stał się dominującym kierunkiem w USA, z niewielkim
opóźnieniem pojawił się w Europie Zachodniej. Rozpowszechnienie mody na postmodernizm wśród
inwestorów wpłynęło na jego wulgaryzację, spłaszczenie do komercyjnej otoczki.

Weneckie Biennale w 1980 stanowiło kolejny przełom w rozwoju postmodernizmu – od tego
momentu można go uważać za styl dominujący. Postmodernistyczna dążność do partycypacji

mieszkańców i odrzucanie strefowania funkcjonalnego przejawiały się w planowaniu wielkich miast.
Narracyjność i dążenie do rozdrobnienia w architekturze zdobywały sobie coraz więcej zwolenników,
przejęło je także wielu twórców późnego modernizmu. Jednocześnie jednak Aldo van Eyck wzywał
do poszczucia psami [postmodernistów], zaś Berthold Lubetkin nazwał postmodernizm architekturą
transwestytyczną (ang. transvestite architecture).
W końcu lat 80. klasyczny (historyzujący) postmodernizm okrzyknięto martwym, zaczęły dominować
prądy takie jak high-tech i neomodernizm, jednak od połowy lat 90. co raz częściej, zwłaszcza
w architekturze handlowej, sięga się ponownie po historyzujące motywy, równolegle do rozwoju
dekonstruktywizmu.
Architektura pierwszych lat XXI wieku opiera się nadal na założeniach postmodernistycznych,
jednocześnie zaostrza się polaryzacja między twórcami poszukującymi źródeł tożsamości w historii
oraz zwolennikami pluralizmu stylistycznego. Wsparte komputerowym programowaniem nowe formy
(dekonstruktywizm, bloby) wymykają się jeszcze klasyfikacji.

Cechy architektury postmodernistycznej

Architektura postmodernistyczna nie posiada jednolitej ideologii. Występują w niej równolegle
tendencje do wpisania obiektu w kontekst, często przy eklektyzującym nawiązywaniu do form
historycznych, jak i do stylistycznego pluralizmu.

W postmodernizmie występuje najczęściej rozłączne traktowanie funkcji i formy. Twórcy operują
powszechnie rozumianymi kodami kulturowymi, traktując czytelność funkcji i idei budynku jako
wartość nadrzędną nad kształtowaniem na podstawie uwarunkowań funkcjonalnych. Zewnętrzność
obiektu jest świadomą dekoracją i nakładką na jego stylistyczną neutralność, a budynek udekorowaną
szopą (ang. decorated shed – wyrażenie Venturiego). Przeciwstawia się go modernistycznemu
modelowi budynku-kaczki, czyli wyprowadzonemu z powiązań użytkowych, lecz niezrozumiałemu.
Modernistyczna kaczka, której sprzeciwiają się postmoderniści często przybiera formę w istocie
przypadkową, stworzoną wbrew uwarunkowaniom kulturowym i przywołującą inne treści, niż
zamierzone (np. niektóre kościoły kojarzą się raczej z fabryką). W postmodernizmie elewacja
traktowana jest jako odpowiednik stroju u ludzi. Znaczenie budynkowi nadają zarówno klasyczne, jak
i nowsze symbole (portal, wieża, cokół, kratownica, szkło), czasem powstają ich kontrastowe
zestawienia. Modernistyczne hasła form follows function (Louis Sullivan) i less is more (Mies)
zastąpiono hasłami form follows fiction i less is bore, co swobodnie można przetłumaczyć na forma
podąża za fikcją i im mniej tym nudniej. Skupienie się na formalnych aspektach architektury prowadzi
jednak nierzadko do poważnych niedostatków funkcjonalnych.

Postmodernizm to styl architektoniczny odwołujący się do archetypu i reminiscencji. Modernistyczny
bunt wobec tradycji historycznej został zastąpiony odkryciem, że jest ona niewyczerpanym źródłem,
z którego można czerpać rozmaite motywy. Cytaty z architektury dawnej nie pełnią jednak tej samej
roli, co w historycznych wzorcach, często są do budynku sztucznie dołączone. Postmodernizm nie jest
rodzajem historyzmu, gdyż nie naśladuje zazwyczaj konkretnego stylu, lecz swobodnie łączy
zapożyczone motywy z własnymi pomysłami twórców i uwarunkowaniami współczesnej funkcji.
Niekiedy określa się go jako manieryzm modernizmu.

Fasada budynku postmodernistycznego nadaje mu znaczenia (nieraz symbolicznego) i umieszcza go
we właściwej typologii, nie ma zaś bezpośredniego związku z rozmieszczeniem funkcji.
Funkcjonalizm jest odrzucany, architektura jest traktowana jako sztuka oderwana od realiów.
Ornament i symbol, a także symetria wracają do łask. Środkami kształtowania architektury stają się
ironia, zaskoczenie, absurd.

Historyzujące odmiany postmodernizmu

Postmodernizm najczęściej kojarzony z XX-wiecznymi odwołaniami do stylów historycznych.
Główny, historyzujący nurt postmodernizmu wywodzi się zarówno z tendencji zachowawczych
i nawiązań do tradycji budownictwa europejskiego, jak i z całkowicie swobodnej gry formalnej.

Pośród historyzującego postmodernizmu rozróżnić można:

prąd symboliczny czerpiący cytaty z historii (np. Robert Venturi)

romantyczny prąd współczesnych neostylów (straight revivalism – Hans Hollein)

klasycyzujący prąd nowego wernakularyzmu (np. bracia Krier).

Niektórzy postmoderniści, zwłaszcza z kręgu braci Krierów, świadomie odchodzą od zasad
planowania funkcjonalnego i naukowego podejścia do projektowania, twierdząc, że tradycyjnie
ukształtowana urbanistyka, rozplanowanie obiektów i detale posiadają głęboki sens, wynikły
z kilkusetletnich doświadczeń. Architektura historyczna traktowana jest też jako zbiór ćwiczeń
przestrzennych, które także przy odmiennym kontekście obiektu nadal wywierają wrażenie.
Historyzujące formy są wreszcie elementem proponowanego przez architektów stylu życia, sielanki
w ucieczce przed pełnym skomplikowanej techniki gwarem współczesnego świata. Odtwarzanie
atmosfery dawnych epok we współczesnej architekturze ma nierzadko podłoże komercyjne.

Urbanistyka postmodernistyczna

Przestrzeń miejska

Urbanistykę postmodernistyczną cechuje powrót do klasycznych definicji przestrzeni publicznej,
wnętrza ulicy i placu, tkanki miejskiej. Przywołuje się wypróbowane historyczne wzorce,
zakorzenione w kulturze europejskiej, modyfikując jednak ich znaczenie, przystosowując do ery
samochodu. Dąży się do stworzenia przestrzeni przyjaznej człowiekowi, lecz jednocześnie do
nierozdzielania funkcji dróg pieszych i kołowych.

Postmodernizm przywraca istniejącą w XIX w. rangę elewacjom i krawędziom przestrzeni. Różnicuje
się jej skalę, wprowadzając przewężenia, przejścia itp. Budynkom nadaje się indywidualny rys,
nastawiając się jednak przede wszystkim na ich współudział w kreowaniu przestrzeni. Urbanistyka
opiera się na grze przestrzeni pustych i tkanki miejskiej, które są wyraźnie rozgraniczone.

Zabudowa mieszkaniowa

Postmodernizm rehabilituje dawne i tradycyjne miasto, przeciwstawiając się modernistycznemu
modelowi osiedla i zastępując go kwartałami i dzielnicami. Podkreśla się znaczenie mieszanej
struktury miasta, negując większość postanowień Karty Ateńskiej.

W zabudowie mieszkaniowej powszechnym modelem jest zabudowa obrzeżna, odgraniczająca
wnętrze kwartału od publicznej ulicy. Przywiązuje się dużą rolę do przestrzeni prywatnej oraz do
zdefiniowania tożsamości i przynależności mentalnej przestrzeni, tj. także identyfikacji
poszczególnych

mieszkańców

najbliższym

otoczeniem

domu,

przeciwstawia się

modernistycznemu duchowi wspólnoty.

Postmodernistyczne osiedle często przyjmuje formę świadomej fikcji, wbrew współczesnej technice
i mimo nieprzystawania do stylu życia współczesnych ludzi reaktywując wizualnie miasto
ś

redniowieczne czy barokowe lub symulując miasto przyszłości. Model new urbanism rozpowszechnił

się szczególnie w USA, a także w Holandii.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Historia architektury
Historia i architekruta sztuki# 11 08r
Historia gospodarcza doc, I
Historia gospodarcza1 doc, Historia gospodarcza
ZAL HISTORIA ARCHITEKTURY XX WIEKU
Historia 1, Historia architektury - nauka opisująca estetyczny i techniczny rozwój architektury a ta
43 Zjawisko historyzmu w architekturze XIX wieku podstawy teoretyczne i fazy rozwojowe
Historia gospodarcza doc
E Charytonow Zarys Historii Architektury cz 1
Historia architektury i sztuki GRECJA
HISTORIA ARCHITEKTURY POWSZECHNEJ (1)
Kwaśniewski,historia architektury polskiej, DZIEDZINIEC ARKADOWY ZAKMU KRÓLEWSKIEGO NA WAWELU
Historia architektury i sztuki GRECJA
Historia i architektura sztuki 11 08r
historia architektury
Historia Zniewalania DOC
Historia RFN (3) doc

więcej podobnych podstron