„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Ewa Jasińska

Normowanie zużycia materiałów i czasu pracy

311[25].Z5.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
dr inż. Jadwiga Rudecka
mgr inż. Jerzy Kryszeń


Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Ewa Jasińska



Konsultacja:
dr inż. Jacek Przepiórka

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczn

ą

programu jednostki modułowej 311[25].Z5.02,

„Normowanie zu

ż

ycia materiałów i czasu pracy”, zawartego w modułowym programie nauczania

dla zawodu technik obuwnik.






















Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1.

Wprowadzenie

4

2.

Wymagania wstępne

6

3.

Cele kształcenia

7

4.

Materiał nauczania

8

4.1.

Normowanie zużycia materiałów – wiadomości wstępne

8

4.1.1.

Materiał nauczania

8

4.1.2.

Pytania sprawdzające

10

4.1.3.

Ć

wiczenia

11

4.1.4.

Sprawdzian postępów

11

4.2.

Normowanie zużycia materiałów podstawowych

13

4.2.1.

Materiał nauczania

13

4.2.2.

Pytania sprawdzające

19

4.2.3.

Ć

wiczenia

19

4.2.4.

Sprawdzian postępów

21

4.3.

Normowanie zużycia materiałów pomocniczych

22

4.3.1.

Materiał nauczania

22

4.3.2.

Pytania sprawdzające

28

4.3.3.

Ć

wiczenia

29

4.3.4.

Sprawdzian postępów

31

4.4.

Normowanie czasu pracy

32

4.4.1.

.Materiał nauczania

32

4.4.2.

Pytania sprawdzające

39

4.4.3.

Ć

wiczenia

40

4.4.4.

Sprawdzian postępów

40

5.

Sprawdzian osiągnięć

43

6.

Literatura

48

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o stosowaniu zasad normowania

zużycia materiałów obuwniczych i czasu pracy w procesie wytwarzania obuwia.

W poradniku zamieszczono:

−−−−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś
bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−−−−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

–

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,

–

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

–

ć

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

–

sprawdzian postępów,

–

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie
materiału całej jednostki modułowej,

–

literaturę uzupełniającą.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bezpieczeństwa

i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych wynikających z rodzaju wykonywanych prac.
Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

Schemat układu jednostek modułowych

311[25].Z5

Organizacja i obsługa procesów

produkcyjnych

311[25].Z5.02

Normowanie zużycia materiałów

i czasu pracy

311[25].Z5.04

Zarządzanie jakością

311[25].Z5.03

Planowanie i rozliczanie produkcji

311[25].Z5.01

Organizacja procesów wytwarzania

obuwia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

rozpoznawać formy i elementy konstrukcyjne obuwia,

–

charakteryzować typy i rodzaje obuwia,

–

stosować zasady oznaczania wielkości elementów obuwia,

–

rozpoznawać, charakteryzować i klasyfikować materiały obuwnicze,

–

rozpoznawać i charakteryzować wady materiałów obuwniczych,

–

oceniać jakość materiałów obuwniczych,

–

określać wpływ wad materiałowych na wskaźniki ekonomiczne i jakość obuwia,

–

dobierać materiały do typu i przeznaczenia obuwia,

–

wycinać elementy cholewek i spodów obuwia z materiałów płaskich,

–

poddawać wycięte elementy procesom obróbczym i montażowym,

–

wytwarzać elementy obuwia z gumy i tworzyw sztucznych,

–

stosować techniki łączenia elementów obuwia,

–

wytwarzać cholewki do obuwia,

–

ć

wiekować, montować i wykończać obuwie,

–

projektować i konstruować wierzchy obuwia,

–

projektować i konstruować spody obuwia,

–

sporządzać dokumentację konstrukcyjno-technologiczną,

–

przestrzegać przepisów BHP i ochrony przeciwpożarowej,

–

udzielać pierwszej pomocy osobom poszkodowanym,

–

korzystać z różnych źródeł informacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

określić rodzaje norm zużycia oraz metody normowania materiałów podstawowych
i pomocniczych,

–

zastosować metody normowania materiałów,

–

sporządzić normy kalkulacyjno-techniczne i rozpisowo-rozliczeniowe,

–

dokonać analizy i kontroli wykonania norm,

–

scharakteryzować rodzaje norm pracy oraz metody ich ustalania,

–

zastosować metody pomiaru czasu pracy,

–

sporządzić normy czasu pracy na jednostkę wyrobu oraz określić limity zatrudnienia,

–

określić wpływ organizacji stanowiska roboczego na czas potrzebny do wykonania zadania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Normowanie zużycia materiałów – wiadomości wstępne

4.1.1. Materiał nauczania

Czynności związane z wyznaczeniem zużycia materiałów w stosunku do wyznaczonych

rozmiarów produkcji nazywamy normowaniem zużycia materiałów.

Normy zużycia mogą być proste lub złożone. Prosta, jednostkowa norma zużycia ustala

rodzaj i górną granicę ilości materiału, która może być zużyta do wykonania jednostki danego
produktu, do wytworzenia jednostki energii lub do wykonania jednostki pracy w określonych
warunkach procesu technologicznego. Zbiorcze zestawienie jednostkowych norm zużycia
materiałów, miedzy innymi, stosowane w przemyśle obuwniczym, obejmuje zużycie wszystkich
materiałów na wykonanie określonego wzoru obuwia, składającego się z wielu części. Jest ono
sporządzone w układzie rysunków konstrukcyjnych, bądź też w asortymentowym układzie
materiałów i jest oparte na jednostkowych normach zużycia.

Złożoną normą zużycia jest tzw. wsad produkcyjny występujący najczęściej w procesach

chemicznych lub termicznego wytwarzania surowców lub materiałów. Pojęcie wsadu
produkcyjnego występuje w procesach hutniczych, odlewniczych, ceramicznych, ale także
obuwniczych, na przykład przy wytwarzaniu elementów spodów obuwia z gumy i tworzyw
sztucznych.

Obie te normy odnoszą się do materiałów bezpośrednich. Normy zużycia pozostałych

materiałów w zależności od charakteru zużycia i specyficznych cech materiałów określają ilość
materiałów potrzebnych do:

−

obsłużenia procesów technologicznych,

−

utrzymania w ruchu maszyn i urządzeń,

−

obsługi pomieszczeń,

−

utrzymania środków transportowych,

−

zabezpieczenia potrzeb pracowników w zakresie bhp,

−

działalności administracyjnej.

Normy zużycia materiałów mogą być statystyczne - obliczone na podstawie danych

statystycznych lub techniczne - obliczone na podstawie danych technicznych.

Obliczanie normy statystycznej polega na dokonaniu dokładnego rozliczenia zużycia za

ubiegłe okresy (rok, kwartał) z jednoczesnym rozpatrzeniem zużycia w poszczególnych
kwartałach i miesiącach.

Obliczanie normy technicznej, stosowanej z reguły do normowania zużycia materiałów

podstawowych, odbywa się metodami: analityczno-obliczeniową, doświadczalno-laboratoryjną
i doświadczalno-produkcyjną.

Z trzech wymienionych metod technicznego obliczania norm zużycia najczęściej stosowana

jest metoda analityczno-obliczeniowa, która polega na teoretycznym obliczeniu ilości
materiałów potrzebnych do wykonania określonego wzoru obuwia.

4.1.1.1. Rodzaje norm zużycia

Zarówno w dużych jak i w małych przedsiębiorstwach obuwniczych, rozróżnia się dwa

rodzaje norm, są to:

−

norma kalkulacyjno-techniczna o symbolu "NK",

−

norma rozpisowo-rozliczeniowa o symbolu "NR".

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

Normę kalkulacyjno-techniczną dla określonego wzoru obuwia ustala się zawsze na

ś

rodkowy numer wielkościowy, obowiązujący dla danej grupy wielkościowej kopyt i obuwia.

Norma ta uwzględnia współczynnik korygujący na wymiany uszkodzonych elementów
i dodatkowe zużycie w toku produkcji materiałów bezpośrednich.

Współczynnik korygujący jest to określony procent dodatkowego zużycia materiałów

bezpośrednich, który oblicza się na podstawie danych statystycznych pochodzących z rozliczenia
okresu ubiegłego (rok, półrocze, kwartał). Obejmuje on:

−

zużycie materiału na wymiany uszkodzonych elementów w toku produkcji,

−

zużycie materiałów bezpośrednich na reperacje obuwia,

−

dodatkowe zużycie materiałów potrzebnych do nauki nowych pracowników.
Ustalone współczynniki korygujące dla każdego rodzaju materiału obowiązują na cały

następny rok.

Norma kalkulacyjno-techniczna jest podstawową normą zużycia, służącą do:

−

budowy planów zakupów i zużycia materiałów,

−

budowy planów kosztów,

−

oceny działalności przedsiębiorstwa.

Norma rozpisowo-rozliczeniowa jest normą wewnętrzną, która nie uwzględnia

współczynników korygujących i w zasadzie powinna być niższa od normy kalkulacyjno-
-technicznej. Norma ta musi uwzględniać warunki w jakich będzie stosowana, tzn.: rodzaj
surowca, jego profil, powierzchnię, grubość, postęp techniczny itp. Jeżeli warunki te ulegają
zmianie, normę tę należy koniecznie korygować.

Norma rozpisowo-rozliczeniowa jest podstawą do:

−

ustalenia limitów materiałowych do produkcji określonych wzorów obuwia,

−

rozliczenia pracowników z pobranego materiału,

−

rozliczenia magazynów podręcznych,

−

wyliczenia premii dla pracowników za oszczędności materiałów w procesie produkcji (np.
oszczędność skór miękkich, tworzyw, skór twardych itp.),

−

wyliczenia miesięcznej premii dla nadzoru technicznego za właściwą gospodarkę
materiałową.

4.1.1.2. Podział normowanych materiałów na grupy rodzajowe

Biorąc pod uwagę wspólne cechy niektórych materiałów obuwniczych, dla celów

porządkowych, podzielono je przed wielu laty na określone grupy rodzajowe (tabela 1).
Pomimo upływu lat podział ten, w wielu firmach jest ciągle aktualny, gdyż ułatwia planowanie
i rozliczanie produkcji. Dość często podział ten wykorzystuje się w zapisach ksiąg
rachunkowych czy też księgowości materiałowej.

Tabela 1. Podział normowanych materiałów na grupy rodzajowe [5, s. 151]

Grupa

materiałowa

Rodzaj normowanych materiałów

1

2

A

skóry miękkie, wierzchowe i podszewkowe

B

skóry twarde

C

tkaniny wierzchowe i podszewkowe

D

tworzywa na elementy spodowe

E

materiały na elementy wtryskowe

F

tworzywa na wierzchy

G

nici i przędza do szycia wierzchów i spodów

H

lamówki, tasiemki z tkanin i tworzyw skóropodobnych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

ciąg dalszy Tabeli 1

I

teksy, gwoździe, śruby

J

druty, taśmy stalowe

K

igły, szpilary, szydła do szycia wierzchów, spodów, wszywania pasów i dublowania

L

materiały płynne, kleje, farby, woski itp.

Ł

smoły do impregnowania nici i przędzy

M

materiały ścierne

N

taśma kołczarska

O

sprzączki, nity, krążki, sztywniki, obcasy, pudełka, kartony itp.

P

szczotki, pędzle, miotły, gąbki itp.

Grupy materiałów od A do F są zaliczane do materiałów podstawowych. Pozostałe grupy to

materiały pomocnicze (G-O) i materiały pośrednie (różne) wchodzące w skład kosztów
wydziałowych (grupa P).

Normy zużycia materiałów ustala się na podstawie:

−

opisów technologiczno materiałowych,

−

obowiązujących norm przedmiotowych, jeśli takie muszą być stosowane do niektórych
specyficznych asortymentów, na przykład obuwie dziecięce do lat 15,

−

wzoru obuwia,

−

szablonów (wzorników) elementów obuwia.
Norma zużycia wyrażana jest w jednostkach oznaczających:

−

powierzchnię w cm

2

, dm

2

, m

2

,

−

objętość w dm

3

, m

3

, litrach,

−

masę w g, kg, tonach,

−

sztuki, niezbędne do wytworzenia wyrobu to jest pary obuwia.
W zależności od rodzaju materiału, w normie zużycia uwzględnia się nie tylko ilość

materiału, ale także powstający odpad i dodatkowe zużycie wynikające ze współczynnika
korygującego.

W procesie ustalania norm korzysta się z różnego rodzaju narzędzi i urządzeń, na przykład

takich jak: planimetry, wagi analityczne i laboratoryjne, grubościomierze, taśmy miernicze,
kalkulatory, naczynia do pomiaru objętości i inne.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Czym charakteryzują się normy zużycia materiałów określone jako proste i złożone?

2.

W oparciu o jakie dane ustala się normy statystyczne?

3.

W oparciu o jakie dane ustala się normy techniczne?

4.

Jakimi metodami oblicza się normy techniczne?

5.

Którą z metod technicznego obliczania norm zużycia stosuje się najczęściej?

6.

Jakie znasz rodzaje norm zużycia?

7.

Czym charakteryzuje się norma oznaczona symbolem „NK”?

8.

Czym charakteryzuje się norma oznaczona symbolem „NR”?

9.

Co wyraża „współczynnik korygujący” i do czego służy?

10.

Do jakich celów wykorzystuje się normy: kalkulacyjno-techniczną i rozpisowo-rozliczeniową?

11.

W jakim celu podzielono materiały obuwnicze na grupy rodzajowe?

12.

Na ile podstawowych grup podzielono materiały obuwnicze?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Podaj zasady obliczania norm statystycznych i technicznych, wskaż ich zastosowanie

w obuwnictwie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać wybrane fragmenty z Poradnika dla ucznia dotyczące zasad obliczania norm
statystycznych i technologicznych

2)

scharakteryzować zasady obliczania norm statystycznych i technicznych,

3)

wskazać zastosowanie norm statystycznych i technicznych,

4)

zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiały piśmiennicze,

−

papier formatu A4,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Przyporządkuj nazwy materiałów obuwniczych występujących w wybranym modelu obuwia

i zapisanych na paskach papieru samoprzylepnego do trzech grup rodzajowych:

−

materiały podstawowe,

−

materiały pomocnicze,

−

materiały pośrednie (różne).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

wybrać model obuwia i określić materiały w nim występujące,

2)

przeczytać wybrane fragmenty z Poradnika dla ucznia dotyczące materiałów obuwniczych,

3)

przyporządkować karteczki (paski) z napisami do grup rodzajowych,

4)

nalepić karteczki pod napisami grup rodzajowych materiałów obuwniczych,

5)

dokonać samooceny wykonanej pracy,

6)

zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

modele obuwia,

−

paski materiału samoprzylepnego z napisami nazw materiałów obuwniczych,

−

materiały piśmiennicze,

−

papier formatu A4,

−

literatura z rozdziału 6.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

rozróżnić normy proste i złożone?

2)

scharakteryzować normy statystyczne i techniczne?

3)

określić metody, przy użyciu których oblicza się normy techniczne?

4)

wskazać metodę, którą najczęściej stosuje się do obliczania norm
technicznych?

5)

opisać rodzaje norm zużycia materiałów?

6)

zdefiniować pojęcie „współczynnik korygujący” i wskazać jego
zastosowanie?

7)

rozszyfrować skróty i scharakteryzować normy oznaczone symbolami
„NK” i „NR”?

8)

określić zastosowanie norm „NK” i „NR”?

9)

uzasadnić celowość podziału materiałów obuwniczych na grupy
rodzajowe?

10)

określić podstawowe grupy rodzajowe materiałów obuwniczych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

4.2. Normowanie zużycia materiałów podstawowych

4.2.1. Materiał nauczania

Do grupy materiałów podstawowych w myśl dokonanego podziału zaliczamy: skóry

miękkie i twarde, tworzywa i różnego rodzaju substytuty na wierzchy i spody obuwia, materiały
włókiennicze oraz komponenty tworzyw na elementy obuwia formowane metodami wtrysku,
odlewania i wulkanizacji.

Największe znaczenie z punktu tworzenia kosztów mają skóry naturalne. Wysoka cena skór

i pogłębiający się deficyt wymuszają na producentach obuwia szczególną troskę o precyzyjne
określanie norm zużycia tych materiałów. Przy budowie normy ogromne znaczenie ma nie tylko
limit ilościowy skór na określoną partię obuwia, ale także ilość powstających odpadów w
procesie ich rozkroju. Istotne znaczenie ma także określenie wielkości współczynnika
korygującego.

4.2.1.1. Normowanie skór miękkich – grupa A

W praktyce przemysłowej stosuje się kilka metod ustalania norm zużycia skóry na 1 parę

cholewek. We wszystkich metodach najważniejszym elementem jest sposób obliczenia odpadu
bezużytecznego wyrażony w procentach.

Dla zilustrowania sposobu ustalania procentu odpadu, a w konsekwencji normy zużycia

skóry brutto na 1 parę, posłużymy się dwoma metodami:

−

wykreślania planszy o profilu skóry,

−

próbnego rozkroju.

Wykreślanie planszy o profilu skóry

Normę zużycia ustala się w dm

2

na jedną parę środkowego numeru w grupie wielkościowej.

W oparciu o opisy technologiczne i materiałowe oraz szablony poszczególnych elementów
cholewki oblicza się powierzchnię netto elementów w cm

2

. W celu ustalenia powierzchni netto

elementów należy wykreślić wszystkie elementy wchodzące w skład cholewki na papierze
milimetrowym lub zmierzyć ich powierzchnię przy użyciu planimetru. Na wykresie należy
umieścić następujące dane:

−

określenie słowne i cyfrowe artykułu i wzoru,

−

nazwę elementów,

−

numer wielkościowy,

−

powierzchnię netto każdego elementu,

−

ilość sztuk danego elementu, wchodzących w skład pary obuwia.
W oparciu o opisy technologiczne i materiałowe oraz model obuwia wpisuje się do

protokółu ustalenie normy zużycia skór miękkich i obliczoną powierzchnię netto
poszczególnych elementów. Protokół ustalenia normy zużycia wypełnia się oddzielnie dla
każdego rodzaju materiału.

W celu ustalenia procentu odpadu należy wykreślić planszę o profilu skóry średniego

gatunku reprezentatywnej dla skór, z których jest przewidziana produkcja danego wzoru obuwia.
Wyboru skór służących do wykreślenia kompletu elementów dokonuje się w sposób losowy
kierując się średnią gatunkowością skór. Na planszach należy zaznaczyć wszystkie uszkodzenia
skóry, spadki grubości, a przy wykreślaniu elementów należy przestrzegać obowiązujących
zasad i systemów rozkroju oraz wybranej metody rozkroju. Należy także zadbać o jakość
wykreślanych elementów uwzględniając grubości i kierunek ciągliwości skóry.

Oceny prawidłowego układu elementów na planszy, ich jakości oraz kierunku ciągliwości

dokonuje instruktor lub mistrz oddziału rozkroju.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

Odpady klasy III, IV i V o powierzchni do 3 dm

2

stanowią odpady nieużyteczne, które

muszą być wliczone i przyjęte do normy kalkulacyjno-technicznej.

Odpady klasy I i II (odsieki) o powierzchni od 3 dm

2

do 15 dm

2

lub większej należy uznać

za odpady użyteczne.

Procentową wielkość odpadu nieużytecznego oblicza się według poniższego wzoru:

)

1

(

[%]

100

⋅

=

n

P

O

P

gdzie:

−

P – procent odpadu [%],

−

O – powierzchnia odpadu [dm

2

]

−

P

n

– powierzchnia netto wykreślonych elementów [dm

2

].

Powierzchnia odpadu wynika z różnicy powierzchni skóry

P

s

i powierzchni wykreślonych

elementów

P

n

:

)

2

(

]

[

2

dm

P

P

O

n

s

−

=

Przykład

Do wykreślania pobrano skórę o powierzchni 208,0 dm

2

, wykreślono na niej elementy

o powierzchni 167,5 dm

2

. Oblicz procent odpadu.

Rozwiązanie:

W pierwszej kolejności obliczamy powierzchnię odpadów, która wynosi

2

5

,

40

5

,

167

0

,

208

dm

O

=

−

=

Znając powierzchnię odpadów obliczymy procent odpadów

%

2

,

24

100

5

,

167

5

,

40

=

⋅

=

P

Aby obliczyć powierzchnię brutto 1 pary należy w pierwszej kolejności obliczyć powierzchnię
netto wszystkich elementów w parze P

e

i znane już wielkości podstawić do wzoru:

)

3

(

]

[

100

2

dm

P

P

P

P

e

e

b

⋅

+

=

gdzie:

−

P

b

– zużycie brutto na 1 parę [dm

2

],

−

P

e

– powierzchnia netto 1 pary [dm

2

],

−

P – procent odpadu [%].

Próbny (eksperymentalny) rozkrój skór

Metoda próbnego rozkroju wynika z realnych uwarunkowań procesu rozkroju, przy którym

mamy możliwość kontrolowania struktury skóry i parametrów rozkroju. Przy wycinaniu
kolejnych elementów kontrolujemy rzeczywistą ciągliwość skóry poprzez jej miejscowe
wydłużenie. Pamiętajmy, że są sytuacje, w których ciągliwość skóry nie zawsze jest zgodna
z przyjętym schematem. W skórze mogą występować anomalie wynikające ze zmian
chorobowych za życia zwierzęcia, uwarunkowań klimatycznych, żywieniowych i innych. Takiej
kontroli nie mogliśmy dokonać na planszy papierowej z obrysu skóry.

Próbny rozkrój dokonuje się na kilku, a nawet kilkunastu skórach, wycinając od 10–50 par

elementów cholewek określonego typu i wzoru obuwia. W tym przypadku należy także
przestrzegać zasady, aby gatunek i jakość skór wybranych do próbnego rozkroju metodą losową
był reprezentatywny do jakości skór z jakich będzie wytwarzane obuwie. Przygotowane skóry
rozkrawa się „do kloca” to znaczy, że po rozkroju pozostają tylko odpady bezużyteczne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

Po rozkroju oblicza się ilość kompletnych par i elementów nie stanowiących pary, a

następnie oblicza się ich powierzchnię netto P

n

. Znając powierzchnię netto wykrojonych

elementów i powierzchnię skór pobranych do rozkroju obliczamy procent odpadu
bezużytecznego P.
Przykład

Powierzchnia netto elementów P

e

czółenek damskich wynosi 12,2 dm

2

; procent odpadu

bezużytecznego P=28,2%. Oblicz normę zużycia P

b

dla 1 pary.

Rozwiązanie:

Korzystając ze wzoru (3), po podstawieniu znanych wielkości norma zużycia brutto wynosi

2

64

,

15

100

2

.

28

2

,

12

2

,

12

dm

P

b

=

⋅

+

=

Ustaloną w ten sposób normę należy traktować jako normę „rozpisową”, to znaczy

stosowaną do obliczania limitu zużycia skór dla krojczych oraz rozliczania zużycia skór. Aby
ustalić normę zużycia „kalkulacyjną”, służącą do celów zaopatrzenia i do opracowania kalkulacji
kosztów wytwarzania oraz ustalenia cen zbytu, należy powiększyć normę rozpisową
o współczynnik korygujący. Jest to procent zużycia dodatkowego wynikającego ze zużycia skór
na wymianę nieodpowiednich lub uszkodzonych w procesie produkcji elementów, zwiększonego
zużycia skór przez pracowników nowoprzyjętych podczas szkolenia oraz zużycia skór na
wykonanie wzorów i kolekcji targowych. Współczynnik korygujący oblicza się na podstawie
danych statystycznych pochodzących z okresu ubiegłego. Dla skór miękkich kształtuje się on
w granicach od 2 do 3%.

W podanym powyżej przykładzie ustalona norma rozpisowa wynosiła 15,6 dm

2

; natomiast

norma kalkulacyjna przy uwzględnieniu współczynnika korygującego w wymiarze 3% wynosi
16,07 dm

2

.

Metodę próbnego rozkroju skór stosuje się dość często w małych zakładach, ze względu na

to, że ustalenie normy przebiega w sposób uproszczony. Zaufany krojczy o wysokich
kwalifikacjach wykrawa 50 ÷ 100 par kompletów elementów. Ilość zużytych do tego celu skór
podzielona przez ilość wykrojonych par jest równa zużyciu skóry na jedną parę i stanowi
rozpisową normę zużycia skór. Do rozkroju przygotowuje się skóry we wszystkich stosowanych
gatunkach zestawionych ze sobą w takim procencie, w jakim kształtują się dostawy.
Przykład

Do rozkroju próbnego przygotowano boksy bydlęce anilinowe w ilości:

gatunek I – 2,20 m

2

gatunek II – 5,15 m

2

gatunek III – 11,50 m

2

razem – 18,85 m

2

−

wykrojono 100 par kompletów – półbutów męskich,

−

po rozkroju pozostało 0,60 m

2

skóry,

−

zużyto 18,85 – 0,60=18,25 m

2

skóry,

−

zużycie na jedną parę wynosi 18,25 dm

2

.

Z reguły normę zużycia ustala się na środkowy numer wielkościowy. Chcąc obliczyć

zużycie na kolejne numeracje stosujemy zasadę, że dla każdego kolejnego numeru większego od
ś

rodkowego zwiększamy zużycie o 2,5%, a w przypadku malejących numeracji zmniejszamy

zużycie dla każdego kolejnego numeru o 2,5%.

4.2.1.2. Normowanie skór twardych – grupa B

Ze skór twardych w postaci kruponów, karków i boków wykrawane są podpodeszwy,

zakładki, podeszwy, podsuwki, składki i wierzchniki obcasów obuwia. Stosowanie obecnie skór
twardych do produkcji obuwia jest niewielkie. Obecnie skóry twarde stosuje się w stopniu
ograniczonym, w zasadzie tylko do wybranych asortymentów obuwia wizytowego i specjalnego

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

przeznaczenia, na przykład obuwia sportowego, wojskowego, itp. Normę zużycia ustala się
w gramach na jedną parę obuwia. W oparciu o opisy technologiczno-materiałowe, określające
grubość elementu należy wykroić jedną sztukę danego elementu. Jeżeli opisy określają grubość
3,3–3,8 mm wykrojony element winien mieć grubość 3,5 mm. Jeśli element jest grubszy, należy
go ścienić do odpowiedniej grubości. Wykrojony element waży się na wadze analitycznej z
dokładnością do 1 grama. W przypadku składek obcasowych waży się odpowiednią ilość
składek do obowiązującej grubości obcasa. Dodając do masy netto masę odpadu bezużytecznego
obliczonego w procentach, otrzymujemy normę zużycia brutto, którą należy skorygować
współczynnikiem korygującym, aby ustalić kalkulacyjną normę zużycia. Dla ustalenia procentu
odpadu bezużytecznego należy wzorcowo rozkroić pewną ilość skór, wykrawając na przykład
100–200 par podeszew. Rozkrawane skóry winny posiadać odpowiednią grubość oraz być
rozłożone w gatunkach w takich proporcjach, w jakich stosowane są w rozkroju. Do
maksymalnego wykorzystania skór w miejscach, gdzie nie mieszczą się elementy podstawowe,
na przykład podpodeszwy, podeszwy, należy wykroić elementy obcasów (składki, podsadki,
podwierzchniki) jeśli będą one wykorzystywane w procesie produkcji lub produkowane na
specjalne zamówienie.

Przed rozpoczęciem rozkroju należy bardzo dokładnie ustalić masę (wagę) skór. Po rozkroju

należy oddzielnie zważyć wycięte elementy i powstałe w procesie rozkroju odpady
bezużyteczne, a suma masy elementów i odpadów musi być zgodna z wagą (masą) skór
pobranych do rozkroju.

Procent odpadów P

w

obliczamy ze wzoru:

)

4

(

[%]

100

⋅

=

nw

w

w

M

O

P

gdzie:

−

P

w

– procent odpadów [%]

−

O

w

– masa odpadów [kg]

−

M

nw

– masa wykrojonych elementów [kg]

Natomiast normę zużycia brutto na 1 parę obliczamy ze wzoru:

)

5

(

]

[

100

g

P

M

M

M

w

ew

ew

bw

⋅

+

=

gdzie:

−

M

bw

– masa brutto 1 pary [g]

−

M

ew

– masa netto 1 pary [g]

−

P

w

– procent odpadu [%]

Przykład

Oblicz procent odpadu P

w

i normę zużycia brutto 1 pary elementów (podeszew)

wykrojonych ze skór twardych spodowych, znając:
O

w

= 3 kg

M

nw

= 12 kg

M

ew

= 224 g

Rozwiązanie:

Po podstawieniu do wzoru (4) obliczamy procent odpadu, który wynosi:

%

25

100

12

3

=

⋅

=

w

P

Natomiast norma zużycia brutto na 1 parę podeszew, po podstawieniu danych do wzoru (5)
wyniesie:

g

M

bw

280

100

25

224

224

=

⋅

+

=

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

Ustalone zużycie 280 g skóry twardej na 1 parę podeszew nosi znamiona normy rozpisowej.
Normę kalkulacyjną obliczamy przez zwiększenie zużycia o współczynnik korygujący
wynoszący 2%, a zatem jej wartość wyniesie 286 gramów.

4.2.1.3. Normowanie materiałów włókienniczych i tworzyw skóropodobnych na
wierzchy obuwia – grupy C i F

Tkaniny, dzianiny i włókniny

Normę zużycia ustala w dm

2

na 1 parę obuwia. W oparciu o opisy technologiczne

i materiałowe oraz szablony wykonane dla środkowego numeru w grupie wielkościowej obuwia
należy obliczyć powierzchnię netto wszystkich elementów wchodzących w skład cholewki.
Wyliczenie procentu odpadu i powierzchni brutto wykonuje się według wzorów jak w punkcie
4.2.1.1. W przypadku wzorów porównywalnych i przy takich materiałach, jak molino, kepr,
wigonka procent odpadu można wyliczyć statystycznie w oparciu o wcześniej produkowane
wzory obuwia i zużywane ilości materiałów.

Tkaniny, dzianiny i włókniny wycinamy w warstwach i ten fakt należy uwzględnić przy

normowaniu zużycia tych materiałów. Ważnym elementem w procesie normowania jest
optymalna ilość warstw oraz wykreślenie układu wzorników na pierwszej warstwie, co może
mieć wpływ na obniżenie normy zużycia. Ocenia się, że przy starannym wykreśleniu pierwszej
warstwy, ilość powstających odpadów można zmniejszyć od 5–15%.
Tworzywa skóropodobne miękkie

Normowanie tworzyw skóropodobnych miękkich odbywa się na podobnych zasadach jak

skór miękkich i materiałów włókienniczych. Normę zużycia ustala się w cm

2

lub dm

2

na jedną

parę. Powierzchnię netto ustala się identycznie jak przy skórach miękkich. W celu ustalenia
procentu odpadu bezużytecznego należy wykreślić planszę o szerokości zgodnej z szerokością
użytkową materiału i o długości takiej, w jakiej będzie lagowany (dzielony) materiał do
rozkroju. Przy wykreślaniu planszy należy przestrzegać następujących zasad:

−

wykreślać komplety elementów,

−

wybrać najekonomiczniejszy układ elementów,

−

elementy układać zgodnie z wymaganiami technicznymi pod względem kierunku
ciągliwości.

Procent odpadu P

t

oraz zużycie brutto na 1 parę P

bt

obliczamy z następujących wzorów:

nt

tp

t

P

P

O

−

=

)

6

(

[%]

100

⋅

=

nt

t

t

P

O

P

)

7

(

]

[

100

2

dm

P

P

P

P

t

et

et

bt

⋅

+

=

gdzie:

−

P

tp

– powierzchnia wykreślonej planszy [dm

2

]

−

P

nt

– powierzchnia wykreślonych elementów [dm

2

]

−

P

et

– powierzchnia elementów jednej pary [dm

2

]

−

O

t

– odpad bezużyteczny [dm

2

]

4.2.1.4. Normowanie materiałów na podnoski, zakładki i elementy spodowe – grupy E i D

Pomimo, że podnoski i zakładki należą do elementów cholewki, to jednak z uwagi na

strukturę materiałów z jakich są wytwarzane, dość często kojarzone są z elementami
spodowymi. O tej zależności mówiliśmy już w pakiecie dotyczącym rozkroju materiałów na
elementy obuwia. Wycinanie tych elementów odbywa się najczęściej w fazie rozkroju i obróbki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

elementów spodowych. Tę zależność zastosujemy również w normowaniu zużycia, chociażby
z tego względu, że na przykład skóry wtórne są stosowane zarówno na zakładki jak również i na
podpodeszwy, podsuwki czy też składki obcasa. Poza wtórną skórą w grupie E wyróżniamy
jeszcze takie materiały, jak: płyty gumowe (styrogum, poligum, transparent), płyty
z kopolimerów EVA, tuniskór, tektury obuwnicze, fibrę, preszpan, materiały na bazie

α

–celulozy

i inne materiały termoplastyczne i chemoutwardzalne na zakładki i podnoski. Z wymienionych
materiałów wycinane są elementy spodów obuwia oraz wspomniane już zakładki i podnoski.
W grupie F normujemy materiały na elementy spodów obuwia, które są formowane metodą
wtrysku, ale także metodą nalewania i wulkanizacji.

Normowanie tworzyw i innych materiałów płaskich stosowanych na zakładki, podnoski
i elementy spodów obuwia

Normę zużycia tworzyw i innych materiałów stosowanych na elementy spodów, podnoski

i zakładki ustala się w cm

2

lub dm

2

na jedną parę. Jeżeli zdarzy się taka sytuacja, że dostarczony

materiał jest fakturowany w innych jednostkach, na przykład w arkuszach lub kilogramach, to
należy je przeliczyć na m

2

i w takich jednostkach ewidencjonować te materiały w magazynach,

ustalając jednocześnie odpowiednią cenę za 1 m

2

.

Normę zużycia można ustalić metodą pośrednią lub bezpośrednią.

Aby wykonać pomiar metodą pośrednią należy:

−

obliczyć powierzchnię netto 1 pary elementów jak przy skórach miękkich,

−

prawidłowo wykreślić elementy na jednej płycie materiału,

−

obliczyć powierzchnię netto wykreślonych elementów,

−

obliczyć procent odpadu bezużytecznego, przyjmując powierzchnię odpadu jako różnicę
powierzchni płyty i powierzchni wykreślonych elementów,

−

obliczyć normę zużycia brutto materiału dla 1 pary.

Uwaga: do obliczeń wykorzystać przez analogię wzory (1), (2) i (3).

W metodzie bezpośredniej należy prawidłowo wykreślić elementy na jednej płycie

materiału, a normę zużycia stanowi iloraz ze stosunku wielkości płyty do ilości wykreślonych
par.
Przykład

Powierzchnia płyty (arkusza) wtórnej skóry wynosi 70 dm

2

(100 cm x 70 cm). Wykreślono

łącznie 10 par podpodeszew w środkowym numerze grupy wielkościowej do obuwia damskiego
(nr 23,5). Norma zużycia wynosi zatem 7 dm

2

na 1 parę. Oczywiście jest to norma brutto.

Normowanie materiałów do produkcji elementów spodów obuwia wytwarzanych
metodami wtrysku, odlewania i wulkanizacji

Ustalanie normy zużycia materiałów (komponentów) dość często sprowadza się do pomiaru

masy uformowanego elementu i masy powstałych wylewów, które są usuwane. Trzeba
zaznaczyć, że nie jest to pomiar precyzyjny, gdyż w procesie formowania, część komponentów
ulega rozkładowi lub odparowaniu w wyniku wysokich temperatur.

Zaleca się zatem inny pomiar zużycia, określany metodą statystyczną, poprzez analizę

zużycia surowca na podobne produkty w okresach poprzednich. Dobrą metodą jest także pomiar
zużycia w sposób bezpośredni polegający na wykonaniu następujących działań:

−

ustalamy masę granulatu (PCV, TR), mieszanki kauczukowej lub komponentów PU,

−

z ustalonej masy wytwarzamy komplety elementów (par) środkowego numeru w grupie
wielkościowej, na przykład w obuwiu męskim numer metryczny 27,

−

po uformowaniu obliczamy ilość wykrojonych elementów w parach.

Normę zużycia na jedną parę obliczamy w gramach ze stosunku masy pobranego surowca do
ilości uformowanych par elementów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

Przykład

Do produkcji pobrano 100 kg surowca (granulat, mieszanka gumowa, komponenty PU),

z którego wytworzono 177 par podeszew.

Norma zużycia brutto na jedną parę wynosi

565

1000

177

100

=

⋅

gramów.

W analogiczny sposób można ustalać normę zużycia surowca w przypadku formowania

elementów spodowych w systemie bezpośrednim.

Zaprezentowany system obliczeń pozwala również na obliczenie masy odpadów, które

stanowią przetłoki i pozostałości z kanałów wtryskowych czy wlewowych. Jeżeli chcemy
obliczyć procent odpadów to wystarczy ustalić masę odpadów i zużycie netto tworzywa
wynikające z różnicy masy pobranego surowca do przetwórstwa i masy odpadów. Procent
odpadów będzie stanowił iloraz wielkości masy odpadów do wielkości masy netto tworzywa
pomnożony przez 100. Natomiast normę zużycia brutto możemy obliczyć przez analogię do
wyliczenia zużycia skór twardych ze wzoru (5), podstawiając wskaźnik procentowy odpadów
oraz powierzchnię netto 1 pary (obliczymy ją z podzielenia ustalonej wcześniej masy elementów
przez ilość uformowanych par, na przykład podpodeszew).

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

W jaki sposób ilość powstających odpadów ma wpływ na wielkość normy zużycia i jakie
działania można podjąć, aby obniżyć ich ilość?

2.

Jakie metody ustalania norm stosuje się w przypadku normowania skór miękkich?

3.

Czy odsieki powstające przy rozkroju skór miękkich są wliczane do normy zużycia brutto?

4.

W jakich jednostkach ustala się normę zużycia materiałów podstawowych i dla jakiego
numeru wielkościowego obuwia?

5.

Jakie zasady obowiązują przy normowaniu zużycia skóry metodą eksperymentalnego
rozkroju?

6.

Czy skóra przeznaczona do rozkroju eksperymentalnego może być w dowolnym gatunku?

7.

W jakich jednostkach i w jaki sposób oblicza się normę zużycia skór twardych?

8.

Jakie zasady obowiązują przy normowaniu zużycia materiałów włókienniczych i tworzyw
skóropodobnych miękkich?

9.

Jak oblicza się normę zużycia materiałów stosowanych na podnoski, zakładki i elementy
spodów obuwia?

10.

Według jakich zasad ustalisz normę zużycia tworzyw i komponentów do produkcji
elementów spodowych metodami wtrysku, odlewania i wulkanizacji?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokonaj ustalenia normy zużycia boksu cielęcego uproszczoną metodą bezpośrednią.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

dokonać pomiaru powierzchni skóry i elementów składowych czółenka,

2)

rozkroić całą skórę na komplety elementów (pary),

3)

obliczyć ilość wyciętych elementów w parach,

4)

obliczyć normę zużycia w dm

2

na jedną parę,

5)

zaprezentować wyniki ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

skóry cielęce typu boksy,

−

przybory piśmiennicze,

−

papier formatu A4,

−

szablony wycinanych elementów,

−

papier milimetrowy lub planimetr,

−

kalkulator,

−

maszyna do mierzenia powierzchni skór,

−

wycinaki elementów czółenka dla numeru środkowego,

−

wycinarka ramienna,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Dokonaj obliczenia normy zużycia skóry (połówki boksu bydlęcego) na 1 parę cholewek

półbutów męskich (elementy wierzchnie) metodą wykreślania planszy z obrysem skóry.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

skontrolować powierzchnię skóry i zaznaczyć na niej występujące wady,

2)

nałożyć skórę na powierzchnię planszy papierowej i sporządzić jej obrys oraz nanieść wady
zaznaczone wcześniej na skórze,

3)

wykreślić na powierzchni obrysu elementy cholewek półbutów stosując właściwe zasady
i systemy oraz optymalną metodę rozkroju (wykreślania),

4)

obliczyć ilość i powierzchnię wykreślonych par elementów półbutów na powierzchni obrysu
skóry,

5)

obliczyć procent odpadów i normę zużycia skóry na 1 parę cholewek, stosują wzory (1), (2),
i (3),

6)

zaprezentować wyniki wykonanej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

maszyna do mierzenia powierzchni skóry,

−

połówka boksu bydlęcego,

−

szablony elementów wierzchu cholewki półbuta męskiego,

−

papier milimetrowy, planimetr,

−

przybory piśmiennicze, ołówki, gumki, dermatografy,

−

papier formatu A4,

−

papier pakowy, klej do papieru,

−

kalkulator,

−

plansze poglądowe ilustrujące różne zasady, systemy i metody rozkroju skór miękkich,

−

plansze z ilustracjami elementów cholewki i oznaczonymi kierunkami dopuszczalnej
ciągliwości,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 3

Oblicz normę zużycia skóry twardej (karku lub boku) na 1 parę podpodeszew do obuwia

damskiego nr 23,5.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

ustalić precyzyjnie masę otrzymanej skóry,

2)

rozkroić otrzymaną skórę,

3)

ustalić masę wyciętych elementów i odpadów,

4)

obliczyć średnią masę 1 pary podpodeszew w gramach,

5)

ustalić procent odpadu według wzoru (4),

6)

ustalić normę zużycia skóry na 1 parę podpodeszew według wzoru (5),

7)

zaprezentować wyniki wykonanej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

skóry garbowania roślinno-syntanowego (boki, karki),

−

wycinaki do podpodeszew nr 23,5,

−

waga analityczna,

−

grubościomierz,

−

kalkulator,

−

wycinarka do elementów spodowych,

−

przybory piśmiennicze,

−

papier formatu A4,

−

literatura z rozdziału 6.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

wyjaśnić przyczyny powstawania odpadów i odsieków w procesie
rozkroju skór miękkich?

2)

zdefiniować metody ustalania norm zużycia skór miękkich na elementy
cholewek?

3)

wskazać w jakich jednostkach ustala się normy zużycia dla skór miękkich
i twardych?

4)

określić zasady obowiązujące przy normowaniu zużycia skóry metodą
eksperymentalnego rozkroju?

5)

uzasadnić wybór metody ustalania normy zużycia materiałów
w zależności od rodzaju normowanych materiałów?

6)

określić zasady doboru skór miękkich i twardych do ustalania norm
zużycia?

7)

określić metody normowania skóry twardej na elementy spodowe?

8)

uzasadnić

potrzebę

wykreślania

pierwszej

warstwy

materiałów

włókienniczych

(tkaniny,

dzianiny,

włókniny)

przy

rozkroju

wielowarstwowym i określić jaki to ma wpływ na normę zużycia
materiałów?

9)

wskazać zasady normowania zużycia tworzyw skóropodobnych miękkich?

10)

wymienić i scharakteryzować zasady i metody normowania zużycia
materiałów stosowanych do produkcji zakładek, podnosków i elementów
spodowych wycinanych z materiałów płaskich oraz formowanych
metodami wtrysku, odlewania i wulkanizacji?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

4.3. Normowanie zużycia materiałów pomocniczych

4.3.1. Materiał nauczania

Grupa materiałów pomocniczych stosowanych w obuwnictwie jest znacznie rozbudowana

i to nie tylko pod względem asortymentowym, ale przede wszystkim rodzajowym, w odniesieniu
do stosowanych asortymentów. Na przykład pod hasłem zdobiny ukryte są tysiące wzorów
zdobin, różniących się nie tylko kształtem, spełnianą funkcją, ale także rodzajem zastosowanego
materiału, wykończenia, kolorystyki itp.

Normowanie zużycia materiałów pomocniczych nie stwarza większych problemów.

Pomimo tego, dla przejrzystości zostaną opisane zasady normowania wszystkich typowych
asortymentów zaliczonych do tej grupy rodzajowej.

4.3.1.1. Normowanie lamówek, tasiemek, nici i przędz – grupy G i H

Lamówki i tasiemki – grupa H

Normę zużycia ustala się w metrach bieżących na jedną parę obuwia, na podstawie opisów

technologiczno-materiałowych, zawierających dane dotyczące rodzaju lamówki czy tasiemki,
symbolu, szerokości. Zmierzona długość lamowania, zaklepywania czy rozszywania jest normą
zużycia netto. Dodając długości konieczne do pozostawienia końcówek oraz dodatkowe zużycie
na reperacje, szycie wzorów obuwia i tym podobne, otrzymuje się normę zużycia brutto.
Nici i przędze – grupa G

Normę ustala się w metrach bieżących na jedną parę w wyniku doświadczalnego szycia

jednej pary lub prucia uszytych elementów.

A. Szycie cholewki

−

nici przeciąga się przez maszynę pozostawiając niezbędną końcówkę,

−

od miejsca, gdzie nici wchodzą do maszyny odmierza się pewną ilość nici, robiąc na nich
znak,

−

po prawidłowym uszyciu jednej pary mierzy się pozostałą ilość nici,

−

różnica stanowi zużycie na jedną parę.

B. Prucie szycia

Po prawidłowym uszyciu cholewki pruje się ściegi i mierzy długość uzyskanych w ten

sposób nici (przędzy).

Do tak ustalonych norm zużycia netto dodaje się pewien procent zużycia wynikający

z konieczności reperacji, poprawek szycia oraz wykonywania wzorów obuwia. Współczynnik
ten ustala się na podstawie danych statystycznych, względnie przyjmuje szacunkowo 2–3%.
Uwaga: W literaturze fachowej lub w instrukcjach opracowanych przez byłe Zjednoczenie
Przemysłu Skórzanego (ZPS) publikowane są tabele zużycia nici podające ilość zużycia nici
w zależności od zakładanych ilości ściegów na jeden centymetr szwu oraz grubości zszywanych
elementów. Mierząc długość szwów odczytuje się z tabeli normę zużycia. Dla ewentualnego
wykorzystania, poniżej podajemy normy zużycia nici i przędzy na 1 cm szwu w zależności od
długości ściegów i grubości łączonych elementów (tabele 2 i 3).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

Tabela 2. Zużycie nici przy ściegu zwartym – bez końcówek [9, s. 25]

Grubość

materiału

Zużycie nici w mb na jeden mb szycia przy ilości ściegów na 1 cm

[mm]

3 ściegi

4 ściegi

5 ściegów

6 ściegów

7 ściegów

1

2

3

4

5

6

0,5

2,30

2,40

2,50

2,60

2,70

0,6

2,36

2,48

2,60

2,72

2,84

0,7

2,42

2,56

2,70

2,84

2,98

0,8

2,48

2,64

2,80

2,96

3,12

0,9

2,54

2,72

2,90

3,08

3,26

1,0

2,60

2,80

3,00

3,20

3,40

1,1

2,66

2,88

3,10

3,32

3,54

1,2

2,72

2,96

3,20

3,44

3,68

1,3

2,78

3,04

3,30

3,56

3,82

1,4

2,84

3,12

3,40

3,68

3,96

1,5

2,90

3,20

3,50

3,80

4,10

1,6

2,96

3,28

3,60

3,92

4,24

1,7

3,02

3,36

3,70

4,04

4,38

1,8

3,08

3,44

3,80

4,16

4,52

1,9

3,14

3,52

3,90

4,28

4,66

2,0

3,20

3,60

4,00

4,40

4,80

2,1

3,26

3,68

4,10

4,52

4,94

2,2

3,32

3,76

4,20

4,64

5,08

2,3

3,38

3,84

4,30

4,76

5,22

2,4

3,44

3,92

4,40

4,88

5,36

2,5

3,5

4,00

4,50

5,00

5,50

2,6

3,56

4,08

4,60

5,12

5,64

2,7

3,62

4,16

4,70

5,24

5,78

2,8

3,68

4,24

4,80

5,36

5,92

2,9

3,74

4,32

4,90

5,48

6,06

3,0

3,80

4,40

5,00

5,60

6,20

3,1

3,86

4,48

5,10

5,72

6,34

3,2

3,92

4,56

5,20

5,84

6,48

3,3

3,98

4,64

5,30

5,96

6,62

3,4

4,04

4,72

5,40

6,08

6,76

3,5

4,10

4,80

5,50

6,20

6,90

3,6

4,16

4,88

5,60

6,32

7,04

3,7

4,22

4,96

5,70

6,44

7,18

3,8

4,28

5,04

5,80

6,56

7,32

3,9

4,34

5,12

5,90

6,68

7,46

4,0

4,40

5,20

6,00

6,80

7,60

4,1

4,46

5,28

6,10

6,92

7,74

4,2

4,52

5,36

6,20

7,04

7,88

4,3

4,58

5,44

6,30

7,16

8,02

4,4

4,64

5,52

6,40

7,28

8,16

4,5

4,70

5,60

6,50

7,40

8,30

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

a)

b)

c)

Tabela 3. Zużycie nici przy ściegu łańcuszkowym – bez końcówek [9, s. 24]

Ś

cieg łańcuszkowy podwójny przy 7 ściegach na

centymetr (długość ściegu 1,43 mm)

Ś

cieg łańcuszkowy podwójny przy 7 ściegach na

centymetr (długość ściegu 1,43 mm)

Grubość

materiału [mm]

Długość szwu

[cm]

Zużycie nici [cm]

Grubość

materiału [mm]

Długość szwu

[cm]

Zużycie nici [cm]

0,50

1

4,70

2,00

1

4,12

0,75

1

5,05

2,25

1

4,26

1,00

1

5,40

2,50

1

4,40

1,25

1

5,75

2,75

1

4,54

1,50

1

6,10

3,00

1

4,68

1,75

1

6,45

3,25

1

4,82

2,00

1

6,80

3,50

1

4,96

2,25

1

7,15

3,75

1

5,10

2,50

1

7,50

4,00

1

5,24

2,75

1

7,85

4,25

1

5,38

3,00

1

8,20

4,50

1

5,52

3,25

1

8,55

4,75

1

5,66

3,50

1

8,90

5,00

1

5,80

3,75

1

9,25

5,25

1

5,94

4,00

1

9,60

5,50

1

6,08

5,75

1

6,22

6,00

1

6,36

Zawarte w tabelach normy zużycia nici na 1 cm szwu nie wyczerpują problematyki

normowania, a podane wcześniej metody normowania zużycia nici nie są jedynymi.

W praktyce przemysłowej można również wykorzystać stosunkowo prostą metodę

obliczania zużycia nici (przędzy) według schematów ilustrujących różne rodzaje ściegów. Dla
przykładu opiszemy zużycie nici dla ściegów: zwartego, łańcuszkowego jednonitkowego
(pojedynczego), łańcuszkowego dwunitkowego (podwójnego), które są zilustrowane
schematycznie na rys. 1.

Rys. 1. Rodzaje ściegów: a) zwarty, b) łańcuszkowy jednonitkowy, c) łańcuszkowy dwunitkowy [5, s.156]

Z przedstawionych schematów wynika, że zużycie nici na 1 cm szwu przy ściegu:

−

zwartym (rys. 1a) wynosi:

;

)

2

1

)

(

2

2

1

η

δ

δ

ι

⋅









⋅

⋅

+

+

=

n

n

n

który po uporządkowaniu otrzyma następującą postać:

ι

δ δ

η

=

+

+

⋅

2 1

1

2

n(

)

;

[cm]

(1)

gdzie:

n – ilość ściegów na 1 cm,

δ

1,2

– grubość łączonych materiałów (cm),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

η

– współczynnik naprężenia nici (0,85 ÷ 0,95);

−

łańcuszkowym jednonitkowym (rys.1b) zużycie nici na 1 cm szwu wynosi:

[

]

;

)

(

2

3

2

1

η

δ

δ

ι

⋅

+

+

=

n

[cm]

(2)

−

łańcuszkowym dwunitkowym (rys.2c) zużycie nici na 1 cm szwu wynosi:

[

]

.

)

(

2

4

2

1

η

δ

δ

ι

⋅

+

+

=

n

[cm]

(3)

Zużycie nici przy ściegu typu zyg-zak (rys. 2) obliczymy ze wzoru (4), który wynika

z geometrii ściegu oznaczonego na schemacie.

(

)

[

]

)

4

(

]

[

1

2

2

1

2

2

2

2

cm

n

n

a

n

t

bn

n

t

n

a

b

η

δ

η

δ

⋅















+

+

=

⋅

+

=

+

=

Rys. 2. Schemat ściegu typu "zyg-zak"[5, s.157]

gdzie:

δ

– grubość łączonych elementów,

n – ilość ściegów na 1 cm szwu,

a – szerokość ściegu

.

4.3.1.2. Normowanie łączników sztywnych – grupa I

Normę ustala się w dag na 100 par obuwia. Podstawą do ustalenia normy zużycia są opisy

technologiczno-materiałowe, określające rodzaj, numer i ilość sztuk na jedną parę. Ustaloną
ilość sztuk na jedną parę przelicza się na podstawie tabeli ciężaru 100 sztuk (tabela 4) ustalając
w ten sposób normę zużycia dla 100 par. Tabele takie można tworzyć we własnym zakresie lub
korzystać z tabel opracowanych przez byłe ZPS.

Do normy wynikającej z wagi netto należy dodać odpowiedni procent ubytków oraz zużycie

na wykonanie reperacji i reklamacji. Współczynnik korygujący należy ustalić w oparciu o dane
statystyczne okresu ubiegłego.

Tabela 4. Wielkość masy dla 100 sztuk teksów, gwoździ, wkrętów i klamer [9, s. 27]

Określenie materiału

Symbol Nr

Waga

100 szt [dag]

Określenie materiału

Symbol Nr

Waga

100 szt

[dag]

Teksy maszynowe

5

3,00

Gwoździe obcasowe

12/12

11,50

Teksy maszynowe

6

3,50

Gwoździe obcasowe

14/14

18,00

Teksy maszynowe

7

4,60

Gwoździe obcasowe

14/16

21,00

Teksy maszynowe

8

5,40

Gwoździe obcasowe

14/18

22,60

Teksy maszynowe

9

6,20

Gwoździe obcasowe

14/22

26,00

Teksy ręczne ostre

10

7,40

Gwoździe obcasowe

16/16

23,30

Teksy ręczne ostre

12

9,00

Gwoździe obcasowe

20/18

44,20

Teksy ręczne ostre

14

12,60

Gwoździe obcasowe

20/20

48,00

Teksy ręczne ostre

16

15,10

Gwoździe obcasowe

20/24

58,40

Teksy ręczne ostre

10

9,00

Gwoździe obcasowe

20/22

53,50

Teksy ręczne ostre

12

12,60

Gwoździe obcasowe

20/26

65,00

Teksy ręczne ostre

14

15,80

Gwoździe obcasowe

20/28

68,20

Teksy ręczne ostre

16

18,50

Gwoździe obcasowe

25/22

82,00

Teksy ręczne ostre

18

23,10

Gwoździe obcasowe

25/25

90,00

Teksy ręczne ostre

20

25,90

Gwoździe obcasowe

25/28

98,10

Gwoździe obcasowe

10/10

8,10

Gwoździe obcasowe

25/34

112,00

Gwoździe obcasowe

10/14

9,70

Wkręty

4x16

13,47

Gwoździe obcasowe

12/10

11,00

Klamry

11x16

6,66

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

4.3.1.3. Normowanie drutów, taśm stalowych, igieł, szpilarów, szydeł – grupy J i K

Druty i taśmy stalowe – grupa J

Druty stosowane są do spinania maszynowego na przykład wierzchu cholewek do podsuwki

lub podeszwy w systemie fleksiblowym. Taśmy stalowe są stosowane do mechanicznego
przyczepiania sztyftami wierzchnika obcasowego. Normę zużycia ustala się w identyczny
sposób jak dla teksów i gwoździ.
Igły, szpilary, szydła – grupa K

Normę ustala się w sztukach na 100 par obuwia. Podstawą jest wskaźnik zużycia igieł,

szpilarów, szydeł na 1000 mb normy zużycia nici czy przędzy. Wskaźniki te publikowane są
w fachowych czasopismach czy instrukcjach lub można je ustalić drogą danych statystycznych
na podstawie zużycia przy szyciu podobnych wzorów w ubiegłym okresie.

Wskaźnik zużycia igieł · Norma zużycia nici na 100 par

Norma zużycia =

(5)

1000

Przykład

Norma zużycia nici na szycie czółenek wynosi 1300 mb na 100 par. Wskaźnik zużycia igieł

stosowany w zakładach:

−

przy szyciu ze skór cielęcych 0,85 sztuki na 1000 mb nici,

−

przy szyciu ze skór bydlęcych 1 sztuka na 1000 mb nici.

Norma zużycia igieł na uszycie 100 par cholewek typu czółenka ze skór cielęcych, według

wzoru (5) wynosi

1

,

1

1000

85

,

0

1300

=

⋅

sztuki.

4.3.1.4. Normowanie materiałów płynnych – grupa L

Normę ustala się w dag na 100 par obuwia w następujący sposób:

−

czyste naczynie przeznaczone dla danego rodzaju materiału płynnego waży się
z dokładnością do 1 grama,

−

do naczynia wlewa się odpowiednią ilość materiału,

−

waży się naczynie z zawartością,

−

przeprowadza

się

praktyczne,

wzorcowe

stosowanie

materiału

według

opisu

technologicznego na 50 lub więcej par,

−

waży się naczynie wraz z pozostałą ilością materiału,

−

różnica wagi stanowi zużycie netto, które należy skorygować współczynnikiem
dodatkowego zużycia na reperacje, wykonywanie wzorów itp.

4.3.1.5. Normowanie smoły do impregnowania nici i przędzy – grupa Ł

Normę zużycia ustala się w gramach na 100 par obuwia metodą praktycznego zastosowania

materiału do impregnacji:

−

waży się po 100 m poszczególnych rodzajów nici i przędzy przed impregnacją,

−

przeciąga się nici przez zbiornik w maszynie z rozgrzanym impregnatem,

−

waży się nici po impregnacji, różnica wagi stanowi zużycie impregnatu na 100 m nici,

−

sporządza się tabele norm zużycia impregnatu na 100 mb dla poszczególnych rodzajów nici
i przędz.

Norma zużycia zależna jest od normy zużycia nici i przędzy.
Przykład

−

norma zużycia nici na parę – 6 mb,

−

na 100 m nici użyto 600 g impregnatu,

−

norma na jedną parę wynosi 6 x 600 : 100 = 36 gram.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

Korygując zużycie współczynnikiem otrzymujemy kalkulacyjną normę zużycia.

4.3.1.6. Normowanie materiałów ściernych – grupa M

Normę ustala się w cm

2

lub w sztukach w następujący sposób: po założeniu materiału

ś

ciernego na maszynę wykonuje się wzorcowo operację ścierania, aż do zużycia założonego

materiału ściernego. Zlicza się ilość par poddanych operacji a następnie przelicza się zużycie
materiału ściernego na 100 par, co stanowi normę zużycia, którą należy skorygować
współczynnikiem korygującym.

4.3.1.7. Normowanie zdobin, usztywniaczy, sznurowadeł i opakowań – grupa N i O

Do tej grupy materiałów zalicza się nity, krążki, sprzączki, klamry, ozdoby, sznurówki,

sztywniki oraz opakowania jednostkowe i zbiorcze. Normę ustala się zgodnie z opisem
technologiczno-materiałowym, na przykład:

−

krążki – 5 sztuk w jednej stronie cholewki – norma 20 sztuk na parę,

−

klamry do pasków – norma 2 sztuki,

−

sznurówki – norma 2 sztuki.

Tak ustaloną normę należy skorygować współczynnikiem, który ustalany jest metodą
statystyczną w oparciu o zużycie w poprzednich okresach.

4.3.1.8. Normowanie materiałów pośrednich (różnych) – grupa P

Do tej grupy zalicza się materiały pośrednie służące, na przykład do:

−

wykonywania niektórych operacji technologicznych: gąbki, pędzle, szczotki,

−

konserwacji i czyszczenia maszyn: nafta, oleje, smary, czyściwo,

−

utrzymania czystości na stanowiskach pracy: miotły, środki chemiczne itp.
Zużycie tych materiałów nie jest normowane. Koszty zużycia tych materiałów zaliczane są

do kosztów pośrednich – wydziałowych. Koszty zużycia ustala się na podstawie danych
statystycznych za okres ubiegły, na przykład jednego kwartału.

4.3.1.9. Dokumentacja, kontrola i analiza wykonania norm zużycia

Wszystkie dokumenty będące podstawą do ustalenia norm i kosztów materiałowych na

określony model obuwia muszą być skompletowane i przechowywane w jednej teczce, która
powinna zawierać:

−

opisy technologiczne i materiałowe,

−

kalkulacje normatywne i zakładowe,

−

dokumentację ustalania norm zużycia dla skór miękkich i innych materiałów wierzchnich
i podszewkowych,

−

dokumentację ustalania norm zużycia dla materiałów włókienniczych,

−

dokumentację ustalania norm zużycia materiałów spodowych,

−

dokumentację ustalania norm dla materiałów pomocniczych bezpośrednich, potrzebnych do
obróbki elementów spodowych,

−

dokumentację ustalania norm dla materiałów pomocniczych bezpośrednich, potrzebnych do
szycia cholewek i montażu obuwia,

−

kartotekę kosztów produkcji z podziałem na poszczególne miejsca ich powstawania.
Dokumentacja ustalania norm dla skór miękkich i twardych oraz materiałów

włókienniczych i tworzyw powinna zawierać:

−

wykresy lub szablony do ustalania powierzchni netto poszczególnych elementów,

−

protokóły ustalania norm zużycia na 1 parę i 100 par,

−

wykreślone na papierze plansze ilustrujące wielkość odpadu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

−

kartotekę materiałową obrazującą wysokość norm ilościowych i wartościowych oraz
wprowadzone zmiany,

−

protokóły z próbnego (kontrolnego) rozkroju (w uzasadnionych przypadkach).

Dla każdego nowego modelu obuwia należy założyć nową teczkę i nadać jej kolejny numer.

Normy zużycia materiałów powinny być realne i technicznie uzasadnione. Tylko takie

ujęcie norm może pozytywnie oddziaływać na oszczędną i racjonalną gospodarkę materiałową.

Aby normy zużycia materiałów, według przyjętych założeń były realne i technicznie

uzasadnione muszą podlegać kontroli i analizie wykonania, zarówno w procesie ich ustalania jak
również podczas ich stosowania. W przypadku kiedy okaże się, że norma nie spełnia założonego
celu, na przykład jest za niska lub znacznie zawyżona, to natychmiast należy zbadać przyczyny
takiego stanu i dokonać stosownej korekty normy.

Ważnym elementem wykonania norm jest analiza kosztów materiałowych, która wymusza

ingerencję dozoru technicznego w stosunku do pracowników przekraczających ustalone limity
zużycia materiałów. Każdy przypadek przekroczenia limitu zużycia, a więc wskaźnika
określonego normą powinien być analizowany i poddany ocenie. Przy stwierdzeniu, że za
przekroczenie normy zużycia jest odpowiedzialny pracownik pobierający do produkcji określony
rodzaj materiałów, to w stosunku do niego należy zastosować restrykcje finansowe. Natomiast
w przypadkach, kiedy pracownicy racjonalnie wykorzystują powierzone im materiały to powinni
być za to nagradzani, na przykład specjalną premią za oszczędność materiału. W swoim czasie
w dużych zakładach nagradzano krojczych skór z tytułu zaoszczędzonej powierzchni skóry
w stosunku do ustalonego limitu ilościowego lub wartościowego. Pracownik w takich
przypadkach otrzymywał ekwiwalent pieniężny równy 20% wartości zaoszczędzonej skóry.
Sądzę, że takie działania powinny być prowadzone również dzisiaj i to w odniesieniu do
wszystkich materiałów. Pamiętajmy, że racjonalna i oszczędna gospodarka materiałowa
w zakładzie obuwia, to droga do obniżenia kosztów wytwarzania i osiągnięcia oczekiwanych
zysków z prowadzonej działalności gospodarczej.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jakie asortymenty stanowią grupę materiałów pomocniczych i tak zwanych pośrednich?

2.

W jaki sposób obliczamy zużycie materiałów ewidencjonowanych w metrach bieżących?

3.

Czy znasz niekonwencjonalne metody pomiaru zużycia nici?

4.

Od czego zależy ilość nici zużywanych przy szyciu cholewek i spodów obuwia?

5.

W jakich jednostkach określamy zużycie gwoździ, teksów, klamer, drutów i taśm stalowych?

6.

Co stanowi podstawę do obliczania zużycia igieł, szpilarów i szydeł?

7.

W jaki sposób określa się współczynnik zużycia igieł?

8.

Czy materiały płynne normuje się w jednostkach objętościowych?

9.

Od czego zależna jest norma zużycia smoły do impregnacji nici stosowanych do
przeszywania i dublowania?

10.

W jakich jednostkach normuje się materiały ścierne?

11.

Czy ustala się normy zużycia na materiały pośrednie (różne)?

12.

Jakie dokumenty powinna zawierać dokumentacja ewidencji norm zużycia?

13.

Czy kontrola i analiza norm zużycia materiałów obuwniczych powinna mieć charakter
obligatoryjny?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Oblicz zużycie nici dla szwu zszywanego o długości 15 cm wykonanego ściegiem zwartym;

łączna grubość zszywanych materiałów wynosi 3,3 mm, gęstość ściegów n = 5, a współczynnik
naprężenia nici

η

= 0,95.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

narysować schemat ściegu zwartego i oznaczyć stosowne dane,

2)

zapisać wzór do obliczenia zużycia nici na 1 cm szwu,

3)

podstawić dane wyjściowe do wzoru i obliczyć zużycie nici na 15 cm szwu – bez końcówek,

4)

zaprezentować wykonaną pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

przybory piśmiennicze,

−

papier formatu A4,

−

kalkulator,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Oblicz zużycie nici dla szwu zszywanego o długości 15 cm wykonanego ściegiem

łańcuszkowym jednonitkowym; łączna grubość zszywanych materiałów wynosi 3,3 mm, gęstość
ś

ciegów n = 5, a współczynnik naprężenia nici

η

= 0,95.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

narysować schemat ściegu łańcuszkowego i oznaczyć stosowne dane,

2)

zapisać wzór do obliczenia zużycia nici na 1 cm szwu,

3)

podstawić dane wyjściowe do wzoru i obliczyć zużycie nici na 15 cm szwu – bez końcówek,

4)

zaprezentować wykonaną pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

przybory piśmiennicze,

−

papier formatu A4,

−

kalkulator,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 3

Oblicz w warunkach laboratoryjnych ilość zużycia kleju na pokrycie 10 cm

2

zdrasanej

powierzchni lica boksu bydlęcego (imitującego zaćwiekowany brzeg cholewki) przy
dwukrotnym nanoszeniu kleju.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przygotować stanowisko pracy,

2)

wyciąć 5 próbek boksu bydlęcego o wymiarach 150 x 30 mm,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

3)

zdrasać lico próbek, odpylić zdrasaną powierzchnię i oznaczyć powierzchnię do nanoszenia
kleju wynoszącą 30 cm

2

(100 x 30 mm),

4)

starować naczynie na klej i napełnić je przygotowanym wcześniej klejem o masie 200 gram,

5)

nanieść klej na oznaczone powierzchnie za pomocą pędzla płaskiego. Po 15 minutach
ponownie nanieść klej na oznaczoną powierzchnię,

6)

zważyć naczynie z pozostałością kleju i określić masę zużytego kleju,

7)

zapisać masę zużytego kleju na dwukrotne pokrycie oznaczonych powierzchni próbek
i obliczyć ilość kleju zużytego na pokrycie powierzchni 10 cm

2

,

8)

zaprezentować wyniki wykonanej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

skóra bydlęca typu boksy,

−

wycinaki do próbek o wymiarach 150 x 30 mm,

−

wycinarka ramienna do skór miękkich,

−

drasarka ze szczotką do odpylania,

−

przybory do pisania, dermatografy,

−

papier formatu A4,

−

stół z wyciągiem do odprowadzania toksycznych oparów,

−

linia z podziałką milimetrową,

−

kalkulator,

−

waga analityczna,

−

naczynie na klej,

−

pędzel płaski,

−

klej jednoskładnikowy, polichloroprenowy,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 4

Znając normę zużycia nici na uszycie 1 pary cholewek kozaczków z boksu cielęcego, która

wynosi 72 mb, oraz wskaźnik zużycia igieł wynoszący przy skórach cielęcych 0,85, oblicz
normę zużycia igieł na uszycie 180 par cholewek.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

dokonać analizy danych zawartych w treści ćwiczeniu,

2)

określić zasady obliczania zużycia igieł w zależności od zużycia ilości nici przy szyciu
cholewek z boksu cielęcego,

3)

obliczyć zużycie nici na 180 par cholewek,

4)

podstawić otrzymane dane do wzoru (5),

5)

obliczyć normę zużycia igieł do uszycia 180 par cholewek kozaczków damskich,

6)

zaprezentować wyniki obliczeń.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

normatywy zużycia nici na różne typy cholewek,

−

przybory piśmiennicze,

−

papier formatu A4,

−

zestawienie wskaźników zużycia igieł,

−

kalkulator,

−

literatura z rozdziału 6.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

wymienić nazwy materiałów pomocniczych stosowanych w obuwnictwie?

2)

określić zasady normowania tasiemek i lamówek?

3)

scharakteryzować sposoby ustalania normy zużycia nici metodami
opartymi na szyciu i pruciu szwów szytych?

4)

wykreślić i opisać schematy tworzenia ściegów, stanowiące podstawę do
normowania zużycia nici?

5)

zdefiniować technikę pomiaru zużycia nici w oparciu o schematy
tworzenia ściegów?

6)

wymienić nazwy materiałów, które są normowane w sztukach na 1 parę?

7)

nazwać produkty fakturowane i normowane w parach?

8)

opisać technikę normowania łączników sztywnych?

9)

scharakteryzować sposoby normowania materiałów płynnych?

10)

opisać sposób normowania smoły do impregnacji nici które są używane
w czasie przeszywania i dublowania?

11)

zaproponować technikę określenia zużycia wosków twardych do
polerowania obuwia?

12)

wyjaśnić zasady rozliczania zużycia materiałów pośrednich (różnych)?

13)

uzasadnić potrzebę ewidencjonowania, kontrolowania i analizowania
wykonania norm zużycia materiałów podstawowych i pomocniczych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

4.4. Normowanie czasu pracy

4.4.1. Materiał nauczania

Proces technologiczny stanowi podstawę procesu produkcyjnego. Od charakteru tego

procesu uzależniony jest układ, rozplanowanie i charakter zakładu oraz jego zasadnicze
wyposażenie, ma on także wpływ na ekonomikę zakładu. Wynika to z faktu, że celem procesu
technologicznego jest bezpośrednie przekształcanie przedmiotów pracy w gotowe wyroby, na
przykład obuwie.

W procesie technologicznym przemysłu obuwniczego stosuje się wyjątkowo szeroki

wachlarz wyposażenia technicznego służącego do rozkroju materiałów, obróbki wyciętych
elementów, formowania półproduktów z gumy i tworzyw sztucznych, montażu przygotowanych
elementów w formie cholewek i gotowego wyrobu, czyli obuwia. Sprawny przebieg procesu
technologicznego oraz właściwe wykorzystanie maszyn i urządzeń może zapewnić tylko
sprawna organizacja i planowanie operatywne w przedsiębiorstwie.

W praktyce warunki techniczne i ekonomiczne zmuszają do dzielenia procesu

technologicznego na mniejsze etapy, jakimi są operacje, zabiegi, czynności i ruchy. Aby
skoordynować całość tak skomplikowanego procesu, zapewnić ciągłość i rytmiczność produkcji
oraz umożliwić planowanie obciążenia stanowiska pracy, potrzebne są normy czasu pracy.

Miernikiem ilości pracy jest czas pracy i ilość wyrobów. Zadaniem normowania pracy jest

ustalenie ilości czasu roboczego, niezbędnego do wykonania danego zadania produkcyjnego,
bądź ilości wyrobów, jaką należy wytworzyć w danej jednostce czasu. Posługując się
odpowiednimi metodami, normowanie pracy umożliwia wykrycie i uruchomienie rezerw
wzrostu wydajności pracy.

Jeżeli norma pracy określa ilość czasu roboczego, która powinna być zużyta przez robotnika

o określonych kwalifikacjach na wykonanie w określonych techniczno-organizacyjnych
warunkach ustalonego zadania produkcyjnego, to nosi ona nazwę normy czasu (N

t

). Gdy norma

pracy określa nie ilość czasu, niezbędną do wykonania wyrobu, lecz ilość wyrobów, jaką należy
wytworzyć w jednostce czasu, to nosi ona nazwę normy wyrobu (N

w

). Norma wyrobu jest

odwrotnością normy czasu, co możemy zapisać w postaci:

Znając normę czasu możemy zawsze obliczyć normę wyrobu. W tym celu należy podzielić

daną jednostkę czasu pracy robotnika T=480 min przez normę czasu. Jeżeli przyjmie się, że
normę czasu na wytworzenie 1 sztuki wyrobu ustalono na 20 minut, to norma wyrobu wyniesie:

sztuki

Należy przy tym pamiętać, że procent wykonania normy czasu nie odpowiada procentowi

wykonania normy wyrobu. Zakładając na przykład zmniejszenie normy czasu o y%,
a zwiększenie normy wyrobu o x%, otrzyma się:

t

w

w

t

N

N

i

N

N

1

1

=

=

24

20

480

=

=

=

t

w

N

T

N

x

x

czasu

normy

obniżbniż

procent

y

oraz

y

y

normy

nia

przekrocze

procent

x

+

⋅

=

−

⋅

=

100

100

)

(

100

100

)

(

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

Ilustruje to następujący przykład – jeśli normę czasu zmniejszono o 10%, to norma wyrobu
wzrośnie o:



Prawidłowo ustalone normy pracy mają bardzo duże znaczenie dla przedsiębiorstwa. Stanowią
one podstawę do obliczania wydajności pracy i wysokości wynagrodzenia przy akordowej
formie płacy. Mogą być ponadto punktem wyjścia przy określaniu zdolności produkcyjnych
stanowiska roboczego, przy ustalaniu zapotrzebowania na siłę roboczą, przy planowaniu
operatywnym itd.

Ilość czasu roboczego, jaką zużywa się na wykonanie wyrobu, zależy w głównej mierze od

następujących czynników:

−

techniki obróbki (rodzaju maszyn, narzędzi, materiału, metod obróbki),

−

kwalifikacji i doświadczenia produkcyjnego robotnika,

−

metod i organizacji pracy (rodzaju i kolejności ruchów roboczych, organizacji stanowiska
roboczego, podziału i kooperacji pracy).
W celu prawidłowego ustalania zużycia czasu roboczego na wykonanie danej pracy, należy

zbadać wszystkie wymienione wyżej czynniki, wpływające na pracochłonność robót i sprawdzić,
czy odpowiadają one warunkom przewidzianym dla danej pracy. Następnie, po przeprowadzeniu
analizy materiału zebranego w czasie badań i obserwacji należy zaprojektować najbardziej
racjonalne i możliwe do spełnienia warunki techniczne i organizacyjne pracy. Przy
projektowaniu tych warunków powinno się uwzględnić doświadczenia produkcyjne najlepszych
robotników i te spośród najbardziej wydajnych metod pracy, które mogą być w danym procesie
technologicznym zastosowane. Dopiero dla tak ustalonych warunków technicznych
i organizacyjnych należy określić normę czasu lub normę wyrobu.

Normy czasu i normy wyrobu opracowane według powyższych zasad noszą nazwę

technicznych norm pracy, a sam proces ich opracowania – technicznego normowania pracy.

Techniczną normą pracy jest zatem taka norma pracy, którą ustalono w oparciu o analizę

procesu produkcyjnego i czasu roboczego oraz dla najlepszych, możliwych do zrealizowania na
danym stanowisku roboczym warunków technicznych i organizacyjnych.

Zależnie od przyjmowanej podstawy i techniki wyznaczania norm można wyodrębnić dwie

grupy metod normowania pracy: sumaryczne i analityczne.

4.4.1.1. Sumaryczne i analityczne metody normowania pracy

Sumaryczne metody normowania pracy

Cechą wspólną dla wszystkich metod sumarycznych jest ustalenie normy pracy dla operacji

bez podziału tej operacji na elementy składowe oraz bez uprzedniej analizy organizacji procesu
produkcyjnego i organizacji pracy, jaka jest niezbędna do zaprojektowania ewentualnych zmian
technicznych i organizacyjnych warunków pracy.

Poszczególne metody sumaryczne różnią się między sobą sposobem wyznaczania norm.

Metoda statystyczna polega na wyznaczaniu norm pracy w oparciu o dane statystyczne,

dotyczące rzeczywistego zużywania czasu na prace wykonywane przez robotników w okresie
poprzednim.

Metoda szacunkowa polega na wyznaczaniu norm pracy drogą oszacowania czasu

potrzebnego na wykonanie danej operacji. Szacunku takiego dokonuje bądź technik normowania
pracy, bądź mistrz nadzorujący odpowiednie czynności.

Metoda porównawcza polega na ustalaniu norm pracy w oparciu o normy podobnej operacji.

Warunkiem stosowania tej metody jest istnienie podobieństwa pomiędzy operacją, dla której
ustala się normę a operacją, dla której normę już ustalono.

%

11

90

1000

10

100

10

100

100

100

=

=

−

⋅

=

−

=

y

y

x

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

Wymienione metody sumaryczne mają wiele podstawowych braków. Przede wszystkim nie

przewidują one analizy części składowych operacji i czasu roboczego, a tym samym w małym
stopniu sprzyjają ujawnianiu ukrytych rezerw wydajności pracy i nie skłaniają do stosowania
przodujących metod pracy.

Normy statystyczne, to jest normy ustalone metodą statystyczną, będąc odbiciem

poprzednio osiągniętego poziomu wydajności pracy, nie mają charakteru mobilizującego. Są one
bowiem rezultatem minionych, a nie bieżących doświadczeń produkcyjnych i metod pracy.

Podobne wady zawierają również normy szacunkowe i porównawcze. Ponadto duża rola

czynnika subiektywnego w ustalaniu obu rodzajów norm stwarza możliwość powstawania
pewnej dowolności w określaniu wysokości norm. Dowolność w dostosowaniu norm może
doprowadzić do powstania prac „korzystnych” i „niekorzystnych”, a to z kolei do dezorganizacji
płac, do naruszania wymogów ekonomicznego prawa podziału, do trudności w wykonywaniu
zadań planowych.

Sumaryczne normy pracy pomimo swoich wad, są jednak chętnie stosowane w wielu

zakładach obuwniczych, a ich udział w ogólnej ilości norm systematycznie wzrasta. Być może,
ż

e stosowanie norm ustalonych metodami sumarycznymi podyktowane jest względami

organizacyjnymi i ekonomicznymi. Wiele nowych, z reguły małych firm, nie jest
przygotowanych do stosowania analitycznych metod normowania z powodu braku specjalistów
i stosunkowo wysokich kosztów normowania.

Analityczne metody normowania

W przeciwieństwie do metod sumarycznych, metody analityczne przewidują ustalenie norm

pracy w oparciu o dokładne zbadanie możliwości produkcyjnych stanowiska roboczego,
szczegółową analizę procesu produkcyjnego i czasu roboczego, ustalenie na podstawie wyników
tej analizy usprawnień w zakresie organizacji produkcji i organizacji pracy, zmierzających do
likwidacji strat czasu roboczego, badanie i projektowanie zarówno składu operacji, jak
i sposobów wykonania jej elementów. Przy ustalaniu norm metodami analitycznymi uwzględnia
się doświadczenie produkcyjne najlepszych pracowników. Normy ustalone tymi metodami mają
charakter mobilizujący i sprzyjają wzrostowi wydajności pracy.

Rozróżnia się dwie podstawowe metody analityczne: metodę analityczno-doświadczalną

i metodę analityczno-obrachunkową.

Metoda analityczno-doświadczalna charakteryzuje się tym, iż przewiduje ustalanie

wszystkich czasów wchodzących do normy w wyniku badania i analizy czasu roboczego oraz
czasu pracy wykonywanej na tym stanowisku roboczym, na którym norma ta będzie stosowana.

Metoda analityczno-obliczeniowa (analityczno-obrachunkowa) polega na wykorzystaniu

gotowych normatywów dla podstawowych czasów wchodzących w skład normy. Normatywy
takie, opracowywane były przez ZPS oraz przez resortowe komórki normowania. Jednak
pomimo istnienia takich normatywów, w zakładach obuwia do tej pory stosuje się głównie
metody analityczno-doświadczalne.

Na korzyść metod analityczno-doświadczalnych przemawia także fakt, że normy ustalone

metodą analityczno-obliczeniową nie zawsze są dokładne i dlatego niekiedy po ich
wprowadzeniu zachodzi konieczność przeprowadzenia korekty za pomocą chronometrażu.

Jak wynika z charakterystyki analitycznych metod normowania pracy, cechami wspólnymi

metod analitycznych są:

−

analiza operacji i określenie w oparciu o wyniki tej analizy najbardziej racjonalnych metod
wykonywania operacji,

−

przeprowadzenie pomiarów i analizy czasu roboczego oraz obliczenia na podstawie ich
wyników czasu niezbędnego do wykonania danej operacji,

−

podstawową jednostką, dla której ustala się normę pracy, jest operacja, którą można dzielić
– jak już wspomniano – na zbiegi, czynności i ruchy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34

Zakres podziału operacji na elementy składowe zależy od typu produkcji. W produkcji na

przykład jednostkowej i małoseryjnej podział ten ogranicza się przeważnie do zabiegów,
w produkcji seryjnej do grup czynności lub czynności, zaś w produkcji masowej do czynności
i ruchów. Przy większych rozmiarach i powtarzalności produkcji występuje zatem większa
szczegółowość podziału operacji, gdyż większe jest znaczenie dokładności pomiarów, większa
opłacalność związanych z tymi pomiarami nakładów pracy, większa celowość tych pomiarów.

Każda operacja powinna być realizowana pod kątem usunięcia z niej niezbędnych czynności

i ruchów. Badaniem należy objąć również organizację stanowiska roboczego oraz organizację
jego obsługi, które w dużej mierze wpływają na czas trwania niektórych czynności roboczych.

W wyniku badań i analizy operacji powinien powstać projekt:

−

najbardziej racjonalnego sposobu obróbki, który uwzględniałby techniczne i technologiczne
warunki pracy oraz najlepsze doświadczenia produkcyjne robotników racjonalizatorów,

−

przebiegu i kolejności wszystkich czynności wykonywanych przez robotnika przy danej
operacji, uwzględniający najlepsze rozwiązania podziału pracy, organizacji stanowiska
roboczego i jego obsługi.

Łącznie z analizą operacji dużą rolę odgrywa analiza czasu roboczego. W wyniku badania

czasu roboczego można ustalić jego straty i określić środki zapobiegające nieprodukcyjnemu
zużyciu czasu. Aby prowadzić taką analizę musimy poznać strukturę czasu roboczego.

4.4.1.2. Struktura czasu roboczego i norm pracy

Czas roboczy, to czas obecności robotnika w zakładzie pracy podczas godzin ustalonych

regulaminem. Dzieli się na :
1)

czas pracy – czas zużywany przez robotnika na wykonywanie zadań produkcyjnych
i obejmowany normą pracy,

2)

czas przerw normowanych i nienormowanych.

Na czas pracy składają się: czas główny i czas pomocniczy.

Czas główny – jest to czas zużywany na bezpośrednie oddziaływanie na przedmiot pracy, to

znaczy na zmianę kształtu, rozmiarów, wyglądu, stanu fizycznego i chemicznego przedmiotu
pracy.

Czas pomocniczy – jest to czas zużywany na prace warunkujące wykonanie pracy głównej.

Na przykład czynności głównej wycinaniu elementów ze skóry, towarzyszą następujące
czynności pomocnicze: pobranie skóry, zaznaczenie wad, ułożenie skóry na podkładzie,
uchwycenie wycinaka i ułożenie na powierzchni skóry, naprowadzenie ramienia wycinarki nad
wycinak, uruchomienie ramienia wycinarki i wycięcie elementu. Po wycięciu odprowadza się
ramię wycinarki, chwyta wycięty element i układa na stole. Czas potrzebny na wykonanie tych
czynności wchodzi również w skład czasu pomocniczego. Podobne czynności pomocnicze
wykonujemy przy wycinaniu kolejnych elementów aż do momentu całkowitego rozkroju skóry.

Czynności wykonywane w czasie głównym nazywamy czynnościami głównymi, a w czasie

pomocniczym – czynnościami pomocniczymi.

Czas pomocniczy i główny łącznie nosi nazwę czasu wykonania.

Czas wykonania – jak wiadomo – może być czasem maszynowym, maszynowo-ręcznym

lub ręcznym.

Czas maszynowy jest to czas procesów maszynowych.
Czas maszynowo-ręczny jest to czas procesów maszynowo-ręcznych.
Czas ręczny – jest to czas procesów ręcznych, w ciągu których robotnik wykonuje pracę

bez udziału maszyny.

Przy normowaniu pracy szczególnie ważne jest wyodrębnienie czasu maszynowego,

podczas którego można przewidzieć wykonywanie przez robotnika innych czynności.

Czas przygotowawczo-zakończeniowy – jest to czas pracy koniecznej dla przygotowania

narzędzi, materiałów, wzięcia karty roboczej i dokumentacji technicznej, ustawienia maszyny

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

35

itp., a po zakończeniu pracy oczyszczenia i zakonserwowania maszyny i oddania narzędzi oraz
przedmiotów pracy itp. Czas ten zużywany jest raz dla całej serii, a jego wielkość nie zależy od
wielkości serii.

Czas obsługi stanowiska roboczego zużywany jest na utrzymanie stanowiska roboczego

w czystości i porządku oraz na utrzymanie mechanizmów i wyposażenia w pełnej gotowości
roboczej.

W czasie obsługi wyodrębnia się:

1)

czas technicznej obsługi, który zużywany jest przez robotnika na wykonanie czynności
związanych z technologią obróbki, na przykład zmianę narzędzi, regulację maszyny itp.;

2)

czas organizacyjnej obsługi, który jest zużywany na wykonanie czynności koniecznych dla
wykonania zadania produkcyjnego, ale nie związanych bezpośrednio z technologią obróbki,
na przykład smarowanie i czyszczenie maszyny.
Na czas przerw składają się: przerwy zależne i przerwy niezależne od robotnika.

Przerwy zależne od robotnika obejmują czas przewidziany na odpoczynek i potrzeby

naturalne oraz nieobecność robotnika w pracy z przyczyn nie usprawiedliwionych i stanowiącą
wobec tego naruszenie dyscypliny pracy.

Przerwy niezależne od robotnika wynikają z przyczyn organizacyjnych, technologicznych

lub technicznych.

Przerwy z przyczyn organizacyjnych wywoływane są złą organizacją procesu pracy,

a więc: brakiem pracy, materiałów, narzędzi, środków transportowych itp.

Przerwy z przyczyn technologicznych w przemyśle obuwniczym wynikają w głównej

mierze z niewłaściwej synchronizacji procesu technologicznego (braku spójności czasu
wykonania operacji z taktem roboczym).

Przerwy z przyczyn technicznych wynikają na przykład z awarii maszyny, uszkodzenia

narzędzia lub urządzenia itp.

Do technicznej normy pracy wliczane są następujące czasy:

1)

czas główny

t

g

2)

czas pomocniczy

t

pom

= t

w

– czas wykonania

3)

czas obsługi technicznej

t

t

4)

czas obsługi organizacyjnej

t

org

= t

ob

– czas obsługi

5)

czas na potrzeby naturalne i odpoczynek

normowany

t

nat

6)

czas przygotowawczo-zakończeniowy

t

pz

Techniczną normę pracy oblicza się dla jednostki wyrobu lub dla serii wyrobów. Norma

czasu dla jednostki wyrobu nazywa się jednostkową normą czasu (t

j

), zaś dla serii wyrobów –

normą czasu na serię (T

s

).

Jednostkowa norma obejmuje czasy od 1 do 6, czyli:

t

j

= (t

g

+ t

pom

) + (t

t

+ t

org

) + t

nat

+ t

pz

= t

w

+ t

ob

+ t

nat

+ t

pz

Przy produkcji seryjnej nie obejmuje ona całego czasu przygotowawczo-zakończeniowego,

który odnosi się do całej partii (serii) wyrobów, a nie do pojedynczej sztuki. W związku z tym
norma jednostkowa przy produkcji seryjnej zazwyczaj zawiera:

t

j

= t

w

+ t

ob

+ t

nat

,

natomiast norma czasowa na serię (T

s

) będzie wielokrotnością tej normy (odpowiednio do

rozmiarów serii), powiększoną o czas przygotowawczo-zakończeniowy, czyli:

T

s

= n[(t

g

+ t

pom

) + (t

t

+ t

org

) + t

nat

]+ t

pz

= n(t

w

+ t

ob

+ t

nat

)+ t

pz

= n·t

j

+ t

pz

,

Gdzie n = ilość wyrobów w serii.

Wszystkie elementy technicznej normy pracy są określane za pomocą bezpośrednich

pomiarów. W praktyce technicznego normowania pracy spotkamy się jednak z pewnym
odstępstwem od tej zasady. Odstępstwo to polega na ustalaniu czasów obsługi i odpoczynku,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

36

a także czasu przygotowawczo-zakończeniowego drogą procentowego narzutu w stosunku do
czasu głównego lub czasu wykonania. Dla wyjaśnienia tej kwestii posłużmy się przykładem:
Przykład

Dokonaj obliczenia normy czasu dla wyrobu X, przy stosowaniu procentowych narzutów

dla czasów t

t

, t

org

i t

nat

przy założeniu, że proces obróbki będzie mieć charakter maszynowo-ręczny,

Wielkość serii będzie wynosiła 20 par, a normatywy dla tego rodzaju produkcji i tej maszyny
będą wynosić:
a – dla t

t

= 2,5% od t

g

,

b – dla t

org

= 1,5% od t

w

,

c – dla t

nat

= 2,0% od t

w

.

Na podstawie badań i pomiarów ustalono, że:

t

g

– czas główny wyliczony według czynności wynosi 16,7 minut

t

pom

– czas pomocniczy

3,3 minut

t

w

– czas wykonania

20,0 minut

t

pz

– czas przygotowawczo-zakończeniowy

3,2 minut

Rozwiązanie:

Podstawiając podane powyżej wartości do wzoru

t

j

= t

w

+ at

g

+ bt

w

+ct

w

otrzymamy:

t

j

=20+(0,025·16,7)+(0,015·20)+(0,020·20)=20+0,42+0,3+0,4= 21,12 minut

Mając obliczoną jednostkową normę czasu, ustalamy teraz normę czasu na serię (T

s

)

T

s

= n· t

j

+t

pz

= 20·21,12 + 3,2 = 425,6 minut.

Po ustaleniu normy czasu na serię obliczamy z kolei normę czasu kalkulowanego na

jednostkę, która jest większa od jednostkowej normy czasu o ułamek czasu przygotowawczo-
zakończeniowego t

pz

.W naszym przypadku norma czasu kalkulowanego na jednostkę wyniesie:

425,6 minut: 20 par = 21,28 minut na parę

Nieodłącznym elementem badania czasu roboczego jest ustalenie jego zużycia. Wielkość

zużycia czasu roboczego określa się za pomocą obliczeń technicznych lub za pomocą
bezpośrednich pomiarów. Przedmiotem pomiarów mogą być: czas trwania operacji, dzień
roboczy lub jego część.

4.4.1.3. Metody pomiaru zużycia czasu

Pomiar zużycia czasu pracy na wykonanie operacji bada się takimi metodami jak:

chronometraż, fotografia dnia roboczego i obserwacja migawkowa.
Chronometraż

Chronometraż jest metodą badania czasu poświęconego na wykonanie cyklicznie

powtarzających się ręcznych i maszynowo-ręcznych elementów operacji. Celem chronometrażu
jest zbadanie i ustalenie:

−

czasu operacji, który zależy od przebiegu czynności i struktury operacji,

−

najlepszej metody pracy,

−

prawidłowości norm ustalonych innymi metodami.
Proces chronometrażowy obejmuje trzy etapy:

−

przygotowanie do chronometrażu,

−

obserwacja i pomiar czasu,

−

opracowanie wyników pomiaru i wniosków.
Przygotowanie do chronometrażu obejmuje:

−

poznanie robotnika, którego praca będzie badana,

−

wstępny podział operacji na elementy,

−

zaznajomienie się z urządzeniami i warunkami pracy na badanym stanowisku roboczym,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

37

−

zaznajomienie się z zaszeregowaniem pracy i ustalenie, w jakim stopniu odpowiada ona
kwalifikacjom robotnika,

−

ustalenie niezbędnej liczby obserwacji, których należy dokonać.
Jednym z celów tego przygotowania jest usprawnienie organizacji stanowiska roboczego

przez usunięcie niedociągnięć, zapewnienie niezbędnego tempa i nieprzerwanego przebiegu
pracy.

Chronometraż może być ciągły, gdy pomiarowi podlegają wszystkie elementy danej

operacji w ich technologicznej kolejności lub wyrywkowy, gdy pomiarowi podlegają
poszczególne elementy, niezależnie od ich kolejności.
Pomiar czasu

Podstawowym przyrządem jest sekundomierz o tarczy podzielonej na 100 części,

ułatwiającej dokonanie obliczeń czasów jednostkowych (poszczególnych elementów operacji).

Czas trwania poszczególnych elementów można określić jednym z dwóch sposobów:

−

przez notowanie czasu w sposób ciągły,

−

przez odczytywanie czasu trwania poszczególnych elementów operacji.
W pierwszym wypadku sekundomierz jest uruchamiany w momencie rozpoczęcia pomiaru

i zapisywane są tylko czasy ukończenia poszczególnych elementów operacji. Czas trwania
poszczególnych elementów otrzymuje się jako różnicę odpowiednich dwóch czasów bieżących.
Przy pomiarach oddzielnych elementów zapisuje się bezpośrednio czasy po zatrzymaniu
wskazówki sekundomierza.
Opracowanie wyników

W wyniku pomiarów chronometrażowych uzyskuje się czas trwania poszczególnych

elementów, które tworzą tak zwany szereg chronometrażowy. Teoretycznie czasy te powinny
być identyczne lub niewiele od siebie odbiegać. W praktyce jednak w pomiarze czasu
poszczególnych elementów znajdują się składniki wynikające z błędnego odczytania lub
zapisania czasu trwania, naruszenia dyscypliny technologicznej itp. Tak więc należy analizować
składniki szeregu, a następnie dokonać się tak zwanego „oczyszczania szeregu
chronometrażowego” przez odrzucenie wielkości rażąco odbiegających od średniej.
Fotografia czasu pracy

Fotografią czasu pracy nazywa się obserwację i rejestrację przebiegu pracy w wyniku

pomiarów wszystkich zjawisk zachodzących na stanowisku pracy (bez żadnego wyjątku)
i w kolejności ich występowania.

Najczęściej obserwację przeprowadza się przez cały dzień; mówi się wtedy o fotografii dnia

pracy. Zadaniem fotografii czasu pracy jest:

−

zbadanie wielkości strat czasu pracy i ich przyczyn,

−

zbadanie wykorzystania czasu pracy przez najlepszych pracowników i sposobów osiągnięcia
przez nich dobrych wyników w celu przekazania tych doświadczeń innym pracownikom,

−

ujawnienie przyczyn i likwidacja niedociągnięć w organizacji pracy stanowisk, grup
zespołów pracy itp.
Fotografia dnia pracy ma kilka odmian różniących się przeznaczeniem i metodyką realizacji.
Ze względu na zakres i obiekt badania rozróżnia się następujące rodzaje fotografii:

−

indywidualną – dotyczącą jednego stanowiska roboczego,

−

grupową – polegającą na równoczesnej obserwacji kilku pracowników, których praca nie
jest funkcjonalnie zależna,

−

samofotografię – polegająca na dokonywaniu obserwacji i pomiarów czasu przez samego
wykonawcę badanej pracy,

−

trasową – polegającą na obserwowaniu obrabianego przedmiotu w miarę przechodzenia po
wyznaczonej trasie, zgodnie z zamierzonym celem technologicznym.

Obserwacje migawkowe

Jest to metoda statystyczna, którą opracował L.H.C.Tippaat w 1934 r.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

38

Opiera się ona na prawie wielkich liczb i rachunku prawdopodobieństwa. Istotą tej metody

jest badanie i ocena zbiorowości na podstawie obranej w sposób losowy próby. Stosuje się ją
przeważnie wtedy, gdy chcemy uzyskać informacje o wykorzystaniu czasu pracy pracowników
i maszyn.

Metoda ta pozwala ustalić między innymi:

−

w jakim czasie dnia pracownicy najlepiej pracują, a kiedy ich tempo pracy słabnie,

−

w jakim stopniu są wykorzystywane zainstalowane maszyny i urządzenia,

−

jak duże są przerwy w pracy i z jakich przyczyn one powstają.
Aktualnie w polskich zakładach obuwia, podobnie jak na świecie, najczęściej stosowaną

metodą pomiaru czasu pracy na wykonywanie operacji technologicznych jest chronometraż. Są
jednak też zakłady, w których wykonuje się fotografię dnia roboczego. Obserwacje migawkowe
wykonuje się sporadycznie.

4.4.1.4. Kontrola i analiza wykorzystania czasu pracy na stanowiskach roboczych

W aktualnej sytuacji przemysłu obuwniczego w Polsce (duże rozdrobnienie zakładów,

problemy ze sprzedażą obuwia, niska rentowność) wiele zakładów ogranicza, a nawet pomija
działalność na odcinku normowania czasu pracy. Często właściciele – szczególnie małych
zakładów nie prowadzą żadnej dokumentacji norm czasu pracy, a efektywność swoich firm
poprawiają poprzez wydłużenie czasu dnia roboczego i to nie zawsze zgodnie z prawem. Nie
ulega wątpliwości, że takie zachowania są naganne i należy się im przeciwstawiać.

Na szczęście jest liczna grupa producentów, która dobrze wie, że opracowywanie norm

czasu pracy to nie tylko stanowienie limitu czasu na wykonanie operacji, ale przede wszystkim
poprawa organizacji pracy na stanowisku roboczym, weryfikacja kwalifikacji robotników
i spokojna rytmiczna praca. Te uwarunkowania musimy spełnić aby eliminować straty czasu
pracy zarówno zależne od robotnika jak również zależne od zarządzających firmą.

Staranne ustalanie norm czasu pracy i analiza ich stosowania to droga do poprawy jakości

i zwiększenia wydajności pracy.

Przez analizę wykorzystania czasu pracy można podejmować działania profilaktyczne oraz

weryfikować i usprawniać przebieg procesów pracy, co w konsekwencji przełoży się na poprawę
efektywności gospodarczej firmy.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Na jakie etapy można podzielić czas wykonywania operacji?

2.

Co rozumiemy pod pojęciem „techniczne normy pracy?

3.

Jaka jest różnica między normą czasu (N

t

), a normą wyrobu (N

w

)?

4.

Czy procent wykonania normy czasu pracy odpowiada procentowi wykonania normy
wyrobu?

5.

Jakie znasz i czym charakteryzują się sumaryczne metody normowania pracy?

6.

Jakie są zalety i wady sumarycznych metod normowania pracy?

7.

Czym charakteryzują się analityczne metody normowania?

8.

Jakie znasz analityczne metody normowania?

9.

Która z analitycznych metod normowania jest najczęściej stosowana i dlaczego?

10.

Z jakich elementów zbudowana jest struktura czasu roboczego?

11.

Jakie elementy stanowią strukturę czasu pracy?

12.

Jakie rodzaje przerw rozróżniamy w strukturze czasu roboczego?

13.

Jakie czasy pracy są wliczane do technicznej normy pracy?

14.

Czym różni się jednostkowa norma pracy od normy czasu na serię?

15.

Jakie znasz metody badania i pomiaru zużycia czasu pracy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

39

16.

Która ze znanych metod badania czasu pracy jest najczęściej stosowana i dlaczego?

17.

Która ze znanych metod pomiaru czasu pracy jest najbardziej dokładna?

18.

Czy kontrola i analiza ustalania i stosowania norm czasu pracy powinna mieć charakter
obligatoryjny?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokonaj podziału operacji technologicznych (wskazanych przez nauczyciela – przy

produkcji obuwia) na zbiegi, czynności i ruchy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać wybrane fragmenty z Poradnika dla dotyczące podziału operacji
technologicznych,

2)

przeanalizować zasady wykonania wskazanych przez nauczyciela operacji technologicznych
pod kątem organizacyjnym i technologicznym,

3)

podzielić operacje na najkrótsze etapy,

4)

uzasadnić dokonany podział,

5)

zaprezentować wyniki wykonanej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

wykaz operacji technologicznych do analizy,

−

instrukcje technologiczne wykonania wskazanych przez nauczyciela operacji,

−

opisy technologiczne produkcji obuwia różnych rodzajów i typów,

−

materiały piśmiennicze,

−

papier formatu A4,

−

filmy dydaktyczne ilustrujące procesy wytwarzania obuwia we wszystkich fazach
technologicznych,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenia 2

Oblicz o ile procent wzrośnie norma wyrobu jeżeli normę czasu zmniejszono o 20%.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać wybrany fragment z poradnika dla ucznia dotyczący ćwiczenia,

2)

przeanalizować zależność zachodzącą pomiędzy normą wyrobu i normą czasu,

3)

zapisać analizowaną zależność wyrażeniem matematycznym,

4)

obliczyć wzrost normy wyrobu przy 20% zmniejszeniu normy czasu,

5)

zaprezentować wykonaną pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiały piśmiennicze,

−

papier formatu A4,

−

kalkulator,

−

literatura z rozdziału 6.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

40

Ćwiczenie 3

Z otrzymanych kartek samoprzylepnych z wydrukowanymi nazwami składowych czasu

pracy i czasu przerw utwórz schemat podziału czasu roboczego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać wybrany fragment z poradnika dla ucznia dotyczący struktury czas roboczego,

2)

przyporządkować karteczki z napisami do grup ilustrujących czas pracy i czas przerw,

3)

nalepić wybrane kartki z napisami na kartkę papieru formatu A-4 i poprzez ich połączenie
liniami utworzyć schemat podziału czasu roboczego,

4)

zaprezentować wykonaną pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

karteczki z papieru samoprzylepnego z napisami czasów pracy i czasów przerw,

−

przybory piśmiennicze,

−

papier formatu A4,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 4

Dokonaj pomiaru czasu pracy – wskazanych przez nauczyciela operacji – metodą

chronometrażu przez notowanie czasu w sposób ciągły.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przygotować się do wykonania chronometrażu,

2)

dokonać pomiaru czasu poprzez zapis czasu w sposób ciągły,

3)

opracować wyniki pomiaru tworząc i porządkując szereg chronometrażowy; ustalić normę
czasu dla wskazanych operacji,

4)

zaprezentować wyniki wykonanej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

sekundomierz do pomiaru czasu pracy,

−

dokumentacja technologiczna badanych wzorów obuwia,

−

instrukcje technologiczne wykonania operacji na stanowiskach roboczych,

−

przybory piśmiennicze,

−

papier formatu A4,

−

kalkulator wielofunkcyjny,

−

literatura z rozdziału 6.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

podzielić operację technologiczną na mniejsze etapy?

2)

scharakteryzować techniczną normę pracy?

3)

wskazać różnice zachodzące między normą czasu i normą wyrobu?

4)

określić jaki wpływ będzie mieć obniżenie normy czasu na wielkość
normy wyrobu?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

41

5)

scharakteryzować sumaryczne metody normowania czasu pracy?

6)

scharakteryzować analityczne metody normowania?

7)

nazwać sumaryczne i analityczne metody normowania?

8)

wskazać analityczną metodę normowania, która jest najczęściej stosowana?

9)

opisać strukturę czasu roboczego?

10)

wymienić elementy czasu, które tworzą strukturę czasu pracy?

11)

określić rodzaje przerw występujące w strukturze czasu roboczego?

12)

scharakteryzować istotę technicznej normy pracy?

13)

opisać metody badania pomiaru zużycia czasu pracy?

14)

wskazać najczęściej stosowaną metodę pomiaru czasu?

15)

uzasadnić potrzebę kontroli i analizy ustalania i stosowania norm czasu
pracy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

42

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.

Przeczytaj uważnie instrukcję.

2.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

3.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

4.

Test zawiera 20 zadań o różnym stopniu trudności. Są to zadania wielokrotnego wyboru.

5.

Za każdą poprawną odpowiedź możesz uzyskać 1 punkt.

6.

Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. Dla każdego zadania podane są
cztery możliwe odpowiedzi: a, b, c, d. Tylko jedna odpowiedź jest poprawna; wybierz ją
i zaznacz kratkę z odpowiadającą jej literą znakiem X.

7.

Staraj się wyraźnie zaznaczać odpowiedzi. Jeżeli się pomylisz i błędnie zaznaczysz
odpowiedź, otocz ją kółkiem i zaznacz ponownie odpowiedź, którą uważasz za poprawną.

8.

Test składa się z dwóch części. Część I zawiera zadania z poziomu podstawowego,
natomiast w części II są zadania z poziomu ponadpodstawowego i te mogą przysporzyć Ci
trudności, gdyż są one na poziomie wyższym niż pozostałe (dotyczy to zadań o numerach od
15 do 20).

9.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

10.

Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie sprawiało Ci trudność, wtedy odłóż rozwiązanie
zadania na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci czas wolny.

11.

Po rozwiązaniu testu sprawdź czy zaznaczyłeś wszystkie odpowiedzi w KARCIE
ODPOWIEDZI.

12.

Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1.

Norma oznaczona symbolem „NR” to norma
a)

rozpisowa.

b)

robocza.

c)

rozliczeniowa.

d)

rozpisowo-rozliczeniowa.

2.

Przy ustalaniu norm zużycia materiałów stosuje się „współczynniki korygujące”, które
określają
a)

wielkość odpadów bezużytecznych.

b)

wielkość odpadów użytecznych.

c)

dodatkowe zużycie materiałów w procentach.

d)

dodatkowe zużycie materiałów w jednostkach podstawowych.

3.

Norma, która nie uwzględnia współczynnika korygującego, to norma
a)

techniczna.

b)

rozpisowo-rozliczeniowa.

c)

kalkulacyjno-techniczna.

d)

kalkulacyjna.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

43

4.

Lamówki ze skóry i tworzyw skóropodobnych zalicza się do materiałów
a)

podstawowych.

b)

pomocniczych.

c)

bezpośrednich.

d)

pośrednich.

5.

Grupa materiałowa oznaczona symbolem M dotyczy
a)

materiałów ściernych.

b)

taśmy kołczarskiej.

c)

smoły do impregnacji nici i przędzy.

d)

tworzyw na wierzchy obuwia.

6.

Zużycie skóry na 1 parę podpodeszew określa się
a)

w dm

2

.

b)

w cm

2

.

c)

w g.

d)

w dag.

7.

Podstawową korzyścią wynikającą z wykreślania elementów na pierwszej warstwie tkanin
jest
a)

obniżenie ilości odpadów bezużytecznych.

b)

ułatwienie pracy krojczego.

c)

umożliwienie rozkroju mechanicznego.

d)

automatyzacja procesu.

8.

Zużycie tworzywa skóropodobnego na 1 parę półbutów damskich nr metryczny 23,5 wynosi
21,5 dm

2

. Zużycie tworzywa na nr 24,5 wzrośnie o

a)

3,0%.

b)

4,5%.

c)

2,5%.

d)

2,8%.

9.

Dwa elementy skórzane o grubości łącznej 4,2 mm połączono ściegiem zwartym o gęstości
n = 5. Ilość nici, jaką potrzeba zużyć na 10 cm szwu jeżeli współczynnik naprężenia nici
będzie wynosił

η

= 0,85 to

a)

43,00 cm.

b)

52,70 cm.

c)

62,20 cm.

d)

58,00 cm.

10.

Zużycie nici na 100 par cholewek wynosi 2800 mb, a wskaźnik zużycia igieł w zakładzie
wynosi 0,95. Na uszycie 100 par przypada
a)

3,24 igieł.

b)

2,56 igieł.

c)

3,08 igieł.

d)

2,66 igieł.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

44

11.

Normy czasu i normy wyrobu ustalone w oparciu o analizę procesu produkcyjnego i czasu
roboczego w warunkach optymalnych rozwiązań organizacyjno-technicznych noszą nazwę
a)

analitycznych norm pracy.

b)

doświadczalnych norm pracy.

c)

technicznych norm pracy.

d)

statystycznych norm pracy.

12.

Różnice między normami pracy i normami wyrobu oznaczają, że
a)

normy te są równoważne.

b)

norma pracy jest odwrotnością normy wyrobu.

c)

norma pracy oznacza ilość wykonanych wyrobów, a norma wyrobu ilość czasu
potrzebnego do wykonania wyrobu.

d)

norma pracy jest wyższa od normy wyrobu.

13.

Najczęściej stosowaną metodą pomiaru czasu pracy jest
a)

fotografia dnia roboczego.

b)

fotografia czasu pracy.

c)

obserwacja migawkowa.

d)

chronometraż.

14.

Statystyczne wyznaczanie norm pracy zaliczamy do norm
a)

sumarycznych.

b)

porównawczych.

c)

analitycznych.

d)

analityczno-doświadczalnych.

15.

Do rozkroju pobrano skórę cielęcą o powierzchni 69 dm

2

, z której wykrojono elementy

o łącznej powierzchni 56,4 dm

2

. Odpad stanowi

a)

19,34 dm

2

.

b)

18,26 dm

2

.

c)

23,01 dm

2

.

d)

22,34 dm

2

.

16.

Powierzchnia netto 1 pary kozaczków damskich wynosi 33,5 dm

2

. Odpad przy rozkroju

skóry wyniósł 24%. Ilość dm

2

skóry potrzebna na wykonanie 1 pary cholewek to

a)

43,40 dm

2

.

b)

52,00 dm

2

.

c)

41,54 dm

2

.

d)

42,48 dm

2

.

17.

Do rozkroju 100 par wierzchów cholewek półbutów męskich zużyto 18,85 m

2

boku

bydlęcego. Po zakończeniu rozkroju pozostało 5 kawałków skóry o łącznej powierzchni
60 dm

2

i odpad bezużyteczny. Norma zużycia skóry brutto na 1 parę wynosi

a)

16,82 dm

2

.

b)

18,25 dm

2

.

c)

19,64 dm

2

.

d)

18,85 dm

2

.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

45

18.

Ustalono z wykresu na planszy, że norma zużycia skóry twardej na 1 parę podeszew wynosi

7,20 dm

2

. Ilość gramów, jeżeli gęstość skóry wynosi 1,1 g·cm

-3

, a jej grubość 3,5 mm to

a)

324,48 g.

b)

198,00 g.

c)

280,00 g.

d)

277,20 g.

19.

W czasie T = 480 minut wykonano obróbkę 24 kompletów elementów spodowych. Norma

czasu na wykonanie 1 pary elementów wynosi

a)

20 minut.

b)

48 minut.

c)

26 minut.

d)

36 minut.

20.

Przy ustalaniu jednostkowej normy czasu pracy (T

j

=?) dla serii 20 par obuwia dla czasu t

t

,

t

org

i t

nat

zastosowano narzuty procentowe, w analogicznej kolejności: 2,5% od t

g

;

1,5% od t

w

; 2,0% od t

w

, a ustalone wcześniej czasy w minutach miały wartość: t

g

=16,7;

t

pom

= 3,3; t

w

= 20; t

pz

= 3,2. Norma czasu (w minutach) dla jednostki wyrobu a ile dla serii

wyrobu (T

s

=?) wynosi

a)

T

j

= 21,12; T

s

= 425,60.

b)

T

j

=42,24; T

s

= 851,20.

c)

T

j

=32,00; T

s

= 67,22.

d)

T

j

=22,20; T

s

= 440,40.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

46

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ……………………………………………………..

Normowanie zużycia materiałów i czasu pracy

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr zadania

Odpowiedź

Punkty

1.

a

b

c

d

2.

a

b

c

d

3.

a

b

c

d

4.

a

b

c

d

5.

a

b

c

d

6.

a

b

c

d

7.

a

b

c

d

8.

a

b

c

d

9.

a

b

c

d

10.

a

b

c

d

11.

a

b

c

d

12.

a

b

c

d

13.

a

b

c

d

14.

a

b

c

d

15.

a

b

c

d

16.

a

b

c

d

17.

a

b

c

d

18.

a

b

c

d

19.

a

b

c

d

20.

a

b

c

d

Razem

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

47

6. LITERATURA

1.

Borzeszkowski A., Borzeszkowski W., Persz T.: Obuwnictwo przemysłowe. Cz. I. WSiP,
Warszawa 1979

2.

Borowiecki R. i inni: Ekonomika i organizacja przedsiębiorstwa przemysłowego. PWN,
Warszawa-Kraków 1990

3.

Dębski S.: Ekonomika i organizacja przedsiębiorstw. Cz. I i II. WSiP, Warszawa 1994

4.

Grabkowski M.: Technologia obuwia. Ćwiczenia laboratoryjne. Skrypt nr 27. Wyższa
Szkoła Inżynierska w Radomiu, Radom 1982

5.

Grabkowski M.: Technika wytwarzania obuwia tom II. Politechnika Radomska,
Radom 2000

6.

Krawczyk E.: Ekonomika i organizacja produkcji. Skrypt uczelniany nr 12. Wyższa Szkoła
Inzynierska w Radomiu, Radom 1982

7.

Martyniak Z.: Metody organizacji procesów pracy. PWE, Warszawa 1996

8.

Persz T.: Obuwnictwo przemysłowe. Cz.II. WSiP, Warszawa 1986

9.

Siekiera T.: Organizacja i ekonomika procesu produkcji obuwia. Poradnik dla wytwórców
obuwia. CLPO, Kraków 1996

10.

Instrukcja organizacji, normowania i rozliczania branży obuwniczej. ZPS, Łódź 1972

Czasopisma fachowe:
Przegląd Skórzany (wydania archiwalne)
Ś

wiat Butów (wydania archiwalne i bieżące)