LITERATURA ANTYCZNA

WYKŁAD

prof. I. Mikołajczyk

2010/2011

8.10.2010 r.

Egzamin ustny!

Literatura antyczna:

•

literatura starogrecka (Homer →)

•

literatura łacińska

Najwspanialszym początkiem życia jest literatura.

Co traktować jako literaturę?

•

nie wszystko, co jest słowem pisanym to literatura [!]

•

dominuje funkcja estetyczna

•

biografie, listy (epistolografia), kazania

•

antyk – wszystkie zachowane teksty [!]

Antyk – prawzory i źródła literatury europejskiej i światowej.

Półwysep Bałkański i wyspy egejskie pierwotnie zamieszkiwały ludy nieindoeuropejskie –

plemiona egejskie. Stworzyły one w III tysiącleciu p.n.e. kulturę egejską. Nie stworzyły one
jednak literatury pisanej. Od II tysiąclecia p.n.e. na te tereny napłynęły nowe plemiona
indoeuropejskie. Najpierw byli to Achajowie [rzymska prowincja Achaia po pdbiciu Grecji],
którzy przejęli kulturę egejską i stworzyli kulturę mykeńską o bardzo rozwiniętym poziomie.
Uległa ona niewyjaśnionemu zniszczeniu. W późniejszym czasie pojawiają się Eolowie, Jonowie i
Dorowie. Pod koniec II tysiąclecia p.n.e. Dorowie zniszczyli wszelkie poprzednie kultury i
osiedlili się na Peloponezie. W ucieczce przed nimi Jonowie zasiedlili wyspy i wybrzeża Azji
Mniejszej. Pozostali oni jednak w Attyce. Upadek kulturalny, ubóstwo i prymitywizm Dorów
trwały do IX/VIII w. p.n.e. ["ciemne wieki"]. Od VIII w. p.n.e. Grecja rozwija się.

Ukształtowanie terenu Grecji sprzyjało powstawaniu miast – państw: poleis. Rozdrobnienie

nie sprzyjało stworzeniu jednolitej jednostki terytorialnej. Sprzyjało ono jednak szybkiemu
rozwojowi każdej z polis. Grecy nigdy nie byli jednym narodem, nie stworzyli także wspólnego
języka. Taki powstał dopiero w epoce hellenistycznej: koine. Dialekty greckie dzielimy na eolsko –
doryckie i jońsko – attyckie. Istnieją gatunki literackie typowe dla danego dialektu.

Od VIII do VI w. p.n.e. następował proces intensywnej kolonizacji, nazywany Wielką

Kolonizacją, skierowany na wybrzeża Azji Mniejszej, Morza Czarnego, Italii i Sycylii oraz
południowej Francji. Sycylia została skolonizowana, założono na niej m. in. Syrakuzy i
Targentum [Wielka Grecja].

15.10.2010 r.

V w. p.n.e. - szybki rozwój Aten i Grecji. W Atenach – demokracja (rządy ludu).

Antagonizmy pomiędzy Atenami a powoli rosnącą w potęgę Spartą. Religia zaczyna odgrywać

coraz większe znaczenie, wzrost popularności wyroczni [Delfy - "pępek świata", Pytia].

W V w. p.n.e. Grecji zagrozili Persowie – wojny grecko – perskie. Celem Persów było

uśmierzenie rządów demokratycznych. 490 p.n.e. - I wyprawa perska, bitwa pod Maratonem [42
km od Aten; Filipides]; stosunek sił ateńskich do perskich: 1 do 10. Straszliwe i długotrwałe
zmagania zakończyła wygrana Greków. 480 p.n.e. - II wyprawa perska. Największa morska bitwa
starożytności – pod Salaminą, pogrom floty perskiej.

Po wojnach perskich – czas na rozwój wewnętrzy, hegemonia Aten w Helladzie. Perykles –

strateg ateński, jego towarzyszką życia i muzą była Aspazja. Wspaniały rozwój architektury
(Akropol), rzeźby (Fidiasz).

Konflikt między morskimi Atenami a lądową Spartą – wojna peloponeska. Skutki:

zwycięstwo Sparty, osłabienie Grecji (ekonomiczne, moralne i polityczne).

Osłabienie po wojnie peloponeskiej było tak silne, że Grecy nie postawili się atakowi od

północy, Macedonii, którą rządził doskonały taktyk Filip II (falanga macedońska) – stworzył
niepokonaną armię. 338 p.n.e. - bitwa pod Cheroneą – Grecja traci niepodległość na rzecz
Macedonii. Następcą Filipa II był Aleksander Macedoński (Wielki), który dokonał podboju prawie
całego ówczesnego świata. Wyprawy do Azji pod pretekstem zemsty na Persach, pogrom armii
perskiej pod Issos. Armia Aleksandra dotarła aż do rzeki Ganges w Indiach. Wraz z armią
"wędrowała" kultura i język grecki. Aleksander podbił również Egipt, podczas swych wypraw
założył wiele miast. Zmarł w drodze powrotnej z jednej z wypraw (pod Babilonem) w 323 p.n.e.,
pochowany został w egipskiej Aleksandrii (do tej porynie odnaleziono jego grobu). Po jego śmierci
dowódcy armii podzielili imperium na części.

III w. p.n.e. - epoka diadochów, czas nieustannej walki o władzę, trwał on do II w. p.n.e.,

kiedy to rodzi się nowa potęga – Rzym. Pod pretekstem zwolnienia z niewoli macedońskiej podbija
Grecję, w 146 p.n.e. zdobywa Korynt. Grecja – prowincja rzymska Achaja. Rzymianie zrabowali
wszelkie greckie dzieła sztuki – kontakt ze sztuką, literaturą. "Pokonana Grecja" zwyciężyła Rzym.
Nie wojennie, militarnie, lecz kulturowo wręcz go pobiła.

Najstarszy rodzaj literatury greckiej to literatura oralna, przekazywana przez aojdów. Poezja

była pierwszym gatunkiem literackim, pierwotnie była śpiewana i przekazywana z pokolenia na
pokolenie. Literatura pisemna pojawia się z chwilą przyjęcia przez Greków alfabetu (od Fenicjan).
Zmodyfikowali fenicki alfabet, wprowadzając do niego samogłoski. Jako materiału piśmienniczego
używali papirusu [zwoje papirusowe wynalazła kobieta!]. Na przełomie III/II w. p.n.e. zaczęto
używać pergaminu (Pergamon). Była to wyprawiona, spreparowana skóra cielęca
[wykorzystywano go również jako materiał budowlany].

Źródła do historii literatury greckiej są niezwykle skąpe w odniesieniu do całej literatury.

Nieliczni z autorów zostali zachowani w całości. Wielu wybitnych twórców znamy tylko z nazwisk.
Pozwala to jednak na wyobrażenie o literaturze greckiej.

Podział chronologiczny literatury greckiej:

•

epoka archaiczna

IX – VI w. p.n.e.

•

epoka klasyczna

V – IV w. p.n.e.

•

epoka hellenistyczna III w. p.n.e.

[koiné – język wspólny]

22.10.2010 r.

Epoka archaiczna

Rodzi się poezja, od której zaczyna się literatura grecka. Dopiero w IV w. p.n.e. pojawia się

proza.

Najstarszą formą poetycką jest choreja – pieśń taneczna, wykonywana przez korowód ludzi,

złożona z trzech elementów: słów, melodii i ruchu (przetrwała na Bałkanach); później odnalazła
odbicie w dramacie greckim. Najstarsze choreje nie przetrwały, gdyż nie zostały zapisane. Epika,
czyli poezja narracyjna również nie była zapisywana, tylko przekazywana z pokolenia na
pokolenie, śpiewana przy dźwiękach instrumentów strunowych. W pewnym momencie nastąpił

zapis eposów. Poezję ową przekazywali rapsodowie i aojdowie – wędrowni śpiewacy. Można się
dopatrzyć tego, że była to poezja stesyficzna – tworzona bez użycia pisma.

Najstarsze dzieła to "Iliada" i "Odyseja", które zostały przypisane Homerowi. Są to

poematy bardzo obszerne – kolejno: 15 i 12 tysięcy wierszy, podzielone na 24 księgi (podział
dokonany został później przez filologów aleksandryjskich). Skomplikowana budowa owych
poematów wywołała wątpliwości, czy aby nie zostały one stworzone przy użyciu pisma. [H.
Schliemann potrafił całą "Iliadę" na pamięć xD].

"Iliada"

"Wydarzenia, które miały miejsce pod Ilionem"

Homer

Ilion = Troja (nazwa późniejsza).
Epos nie jest zapisem historycznym! Prezentacja jednego epizodu, który miał miejsce

podczas ostatniego, dziesiątego roku wojny trojańskiej. Dotyczy on jednego tylko bohatera –
Achillesa, najdzielniejszego z wojowników achajskich. Epizod dotyczy sporu między Achillesem
a Agamemnonem o kobietę i skutków tego zatargu. Agamemnon, straciwszy swą brankę,
Chryzejdę, zagarnął brankę Achillesa, Bryzejdę. Chryzejda była córką kapłana Apollina,
Chryzesa i została mu zwrócona w obliczu zarazy zesłanej na Greków przez Apollina. W wyniku
sporu Achilles zrezygnował z walki w wojnie. Achilles poprosił swą matkę, Tetydę, aby orędowała
u Dzeusa, który miał zesłać klęskę na Achajów, którzy nie stanęli po stronie Achillesa w sporze z
władcą Myken. Achilles jest synem boginki morskiej Tetydy i Peleusa – herosem o
nieśmiertelnym ciele, za wyjątkiem lewej pięty (matka zanurzyła go w rzece Leto, trzymając go
właśnie za piętę). Starania Tetydy u Dzeusa przyniosły skutek – na Achajów zeszły klęski. W
wojnę nieustannie ingerują bogowie. Największy wojownik trojański – Hektor, syn króla Troi,
Priama. Trojanie byli bardzo bliscy zdobycia obozu greckiego, gdy rada wodzów greckich prosiła
Agamemnona aby ukorzył się przed Achillesem, gdyż bez niego nie daliby rady pokonać Trojan.
Król Myken przeprosił Achillesa w obliczu zagrożenia bytu Greków. Jednak nie robi tego
osobiście, tylko wysyła w poselstwie Odyseusza, Ajaksa i starego piastuna Achillesa, Fojniksa.
Heros przyjmuje ich, ale odrzuca dary, które mu przynieśli, nie dając się namówić posłańcom.
Mówi, że włączy się do walki, gdy Trojanie bezpośrednio zaatakują jego obóz. Zmienia się jego
moralna sytuacja – z poszkodowanego staje się sam sobie winny. Dalsze walki coraz bardziej
pogrążają Achajów – Trojanie pod wodzą Hektora wkraczają na szańce ich obozu. Achilles na
zwiady posyła swojego druha i przyjaciela – Patroklosa, którego Grecy zachęcają do przywdziania
zbroi Achillesa, na co heros się zgadza, nakazując mu nie atakować murów Troi. Patroklos nie
posłuchał Achillesa i zaczął wdzierać się na mury Troi. Wtedy ginie z rąk Hektora. Achilles
rozpacza po przyjacielu, szuka winy w sobie, dąży do zemsty prywatnej. Godzi się z
Agamemnonem i wyrusza do walki. Trojanie na jego widok uciekają w popłochu – zostaje tylko
Hektor. Dochodzi do pojedynku największych wojowników obu stron, z którego zwycięsko
wychodzi Achilles, bezczeszczący później zwłoki przegranego (przywiązuje za nogi zwłoki do
swego rydwanu, trzykrotnie ojeżdżając mury Troi – poniża tym samym cały lud; zachowania herosa
nie pochwala autor, karci i gani herosa – potępienie okrucieństwa). W Achillesie tkwi nienawiść –
podczas pogrzebu Patroklosa w barbarzyński sposób zabija jeszcze dwunastu jeńców
trojańskich. Wszystkie te akty zemsty nie wystarczają Achillesowi, któy nie może uzyskać
wewnętrznego spokoju. Błąka się, nie śpi, rozmyśla. Kres jego niepokoju nadchodzi, gdy zwalcza
tkwiącą w nim żądzę zemsty, uzyskuje wewnętrzną harmonię. Gdy w obozie Achillesa zjawia się
Priam, błagający go o zwrócenie ciała syna, podejmuje gościnnie króla i prosi go o zgodę, zwraca
zwłoki Hektora i proponuje rozejm na czas pogrzebu księcia Troi.

Piękne, ogólnoludzkie przesłanie – wrogowie mogą wyzbyć się złych uczuć i dojść do

porozumienia.

29. 10. 2010 r.

Wydźwięk "Iliady" jest tragiczny – odczuwamy, że kres Troi jest bardzo blisko, wkrótce

nadejdzie także kres Hektora i Achillesa.

Wspaniałe epizody w "Iliadzie" [artyzm i ogólnoludzka wartość]:

–

pożegnanie Hektora z Andromachą i Antyanaksem (syn)

–

tarcza Achillesa

–

igrzyska ku czci Patroklosa.

Istotna jest rola bogów - ich świat tworzy piętro eposu. Są ukazani jako rodzina

patriarchalna, mieszkająca na Olimpie (masyw górski, 2918 m n.p.m.). Homer nie traktuje bogów
konsekwentnie – raz wiedzą i mogą wszystko, raz nie – nad nimi jest Ananke – Przeznaczenie. Na
sposób ludzki mogą oni cierpieć, jednakże samo cierpienie typowo ludzkie nie jest. Bogowie są
nieśmiertelni, stąd wynika ich potęga i pogoda ducha. Są przedstawieni z przymrużeniem oka.
Potrafią kpić i ironizować (np. z Hefajstosa). Niekonsekwentna jest również ocena moralności
bogów. Bóstwa dzielą się na dwa obozy – jeden popierający Achajów, drugi Trojan. Ludzie ciągle
zwracają się do bogów, są z nimi w bardzo bliskim kontakcie. W zamian bogowie dodają lub
zabierają bohaterom np. odwagę.

"Odyseja"

Homer

Bohaterem jest Odyseusz, uważany za najbardziej sprytnego i cwanego z Greków [inne

imiona – Ulisses, Odys].

Utwór diametralnie różni się nastrojem od "Iliady". Od samego początku wiemy, że koniec

będzie szczęśliwy. Pojawia się tu romantyzm i baśniowość. Trzy wątki: podróżniczy, nowelistyka
nt. wierności żony oraz eschatologiczny [o rzeczach ostatecznych, o tym, co będzie, gdy życie
zbliży się do kresu]. Jest także nawiązanie do wojny trojańskiej. Uwagę zwraca kunsztowna
budowa eposu – Odys sam opowiada o swych przygodach (retrospekcja wkomopnowana w bieżącą
narrację).

Kompozycyjny podział na sześć partii po cztery księgi.
I

Przygody syna Odysa, Telemacha, nie znającego ojca. Po rozmowie z matką,
Penelopą, postanawia on wyruszyć w podzukiwaniu Odysa. Wokół Penelopy,
czekającej na męża dwadzieścia lat, zebrałą się grupa zalotników. Wierna kobieta
odrzuca wszystkich.

II

Odyseusz jest więziony przez nimfę Kalipso, któa jest w nim szaleńczo zakochana.
Bogowie decydują, że Odys powinien wrócić do domu. Za sprawą Ateny Telemach
wyrusza w poszukiwaniu ojca, jednak nie znajduje żadnego śladu. Odys na tratwie
odpływa od Kalipso. Dościga go gniew Posejdona – sztorm, tratwa zostaje rozbita,
Odys ląduje na wyspie Feaków. Feakowie to lud niezwykły, bardzo tajemniczy.
Feakowie przyjmują Odysa bardzo serdecznie.

III

Odys opowiada Feakom o swych przeżyciach przed dotarciem do nich – pobyt u
Cyklopa, pobyt u czarodziejki Kirke. Pieśń XI – wątek eschatologiczny, podryż
Odyseusza w zaświaty [katabaza]. Bohater spotyka w Hadesie Tejrezjasza.
Dowiaduje się od niego o swoich dalszych losach.

IV

Pobyt Odysa na Itace, dokąd odwieźli go Feakowie. Atena zamienia go w żebraka.
W tej postaci udaje się do swego niewolnika, Eumajosa, świniopasa, któy podejmuje
Odysa bardzo gościnnie. Eumajos mówi, jak wygląda teraz Itaka. Wtedy wraca
Telemach bez

wiedzy o ojcu. Odys daje się poznać swemu synowi. Wspólnie

obmyślają plan zemsty na zalotnikach Penelopy.

V

Pobyt Odysa jako żebraka w jego własnym domu. Bohater doznaje od zalotników
wiele upokorzeń. Penelopa postanawia wyjść za jednego z zalotników – zwycięzcę
w konkursie strzelania z łuku Odyseusza. Żaden z zalotników nie był w stanie
naciągnąć cięciwy łuku. Wpadli na pomysł, aby zrobił to żebrak – Odys. Udało mu
się to, strzałę posłał w kierunku zalotników. Żebrak staje się panem Itaki. Penelopa
nie daje się przekonać, że to prawdziwy Odys, używa podstępu. Miał jej zdradzić
tajemnicę, którą znają tylko oni. Oczywiście Odys udziela poprawnej odpowiedzi! :)

VI

Odys udaje się do swego ojca, opowiada mu o przygodach. Wraz z ojcem i
Telemachem muszą stawić czoła krewnym zabitych zalotników – interwencja
bogów, Dzeusa i Ateny, któzy nie dopuszczają do rozlewu krwi i doprowadzają do
zawarcia pokoju. Bogowie kładą kres krwawej wendecie [obowiązuje ona nadal u
ludów bałkańskich].