1

Podkom. Wioleta Jasińska

SP Katowice

Biegły w czynnościach wyjaśniających

Czynności wyjaśniające w sprawach o wykroczenia to: „zorganizowane i

obligatoryjne działania organów ścigania wykroczeń, podejmowane przed wszczęciem

postępowania, sprowadzające się do czynności wykrywczych (operacyjnych) i dowodowych

(procesowych) w zakresie określonym przez kodeks postępowania w sprawach o

wykroczenia. Ich celem jest zaś ustalenie podstaw do wystąpienia z wnioskiem o ukaranie i

zebranie danych niezbędnych do takiego wystąpienia.

1

Sprowadza się to, mówiąc w sposób

bardzo ogólny do ustalenia czy czyn miał miejsce, czy jest on wykroczeniem, kto jest jego

sprawcą i czy osoba ta może być pociągnięta do odpowiedzialność za swój czyn. Wyjaśnienie

powyższych kwestii spoczywa na organie prowadzącym czynności wyjaśniające, który po

uprzednim zgromadzeniu materiału dowodowego podejmuje decyzję o skierowaniu, bądź

odstąpieniu od skierowania wniosku o ukaranie. By decyzja ta miała charakter właściwy,

organ prowadząc czynności winien się stosować do pewnych ogólnych zasad procesowych,

które już na tym etapie odgrywają niebagatelną rolę. Patrząc przez pryzmat tematyki

niniejszego artykułu, słusznym będzie przypomnienie kilku zasad mających zastosowanie w

czynnościach wyjaśniających.

Po pierwsze - zasada prawdy (nazywana też zasadą prawdy materialnej czy obiektywnej)

zgodnie z którą, podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić ustalenia faktyczne

zgodne z rzeczywistością. Postuluje się by podejmowane przez organ procesowy decyzje

opierały się na ustaleniach faktycznych zgodnych z rzeczywistym stanem rzeczy, a więc na

ustaleniach prawdziwych. Decyzje nie mogą opierać się na ustaleniach błędnych czy

nierzetelnych.

2

Po drugie – zasada obiektywizmu – nakładająca na organ obowiązek zbadania wszystkich

dowodów mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, przemawiających zarówno

przeciw jak i za sprawcą wykroczenia; oznaczająca zakaz kierunkowego nastawienia do

sprawy.

1

T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia. Komentarz, Warszawa 2002, s. 228

2

K. Marszał (red.), S. Stachowiak, K. Zgryzek, Proces karny, Katowice 2003, s. 75

2

Po trzecie zasada ciężaru dowodowego – będąca konsekwencją zasady domniemania

niewinności, z której wynika, iż ciężar udowodnienia winy sprawcy czynu spoczywa na

oskarżycielu i to jego rolą jest poszukiwanie i przeprowadzanie dowodów wykazujących

słuszność oskarżenia.

3

Po czwarte należy pamiętać o zasadzie In dubio pro reo zgodnie którą wszelkie nie dające się

usunąć wątpliwości rozstrzygane powinny być na korzyść obwinionego. Wobec tego to

obowiązkiem oskarżyciela publicznego jest udowodnienie winy obwinionemu i dążenie do

tego, aby wszystkie wątpliwości zostały usunięte (już na etapie czynności wyjaśniających).

Jest to o tyle istotne, że po regułę In dubio pro reo sięga się dopiero wtedy, gdy pomimo

należytej staranności organu procesowego i wyczerpaniu wszelkich dostępnych dowodów

określonej okoliczności nie da się wyjaśnić.

4

Kierując się wspomnianymi zasadami organ prowadzący czynności wyjaśniające

powinien dołożyć wszelkich starań, aby zgromadzony przez niego materiał dowodowy był na

tyle rzetelny i kompletny, by dawał podstawę do wystąpienia z wnioskiem o ukaranie

przeciwko konkretnej osobie czy osobom. Naturalnie należy pamiętać, że nie w każdym

przypadku będzie potrzeba wykonywania szeregu czynności dowodowych – zgodnie z k.p.w.,

kiedy okoliczności czynu nie budzą wątpliwości utrwalenie czynności wyjaśniających

(gromadzenie materiału) można ograniczyć do sporządzenia notatki urzędowej zawierającej

ustalenia niezbędne do sporządzenia wniosku o ukaranie. Natomiast w sytuacjach

„wątpliwych” materiał musi być bardziej kompletny, w

art. 54 § 4 k.p.w. znajdujemy

wskazanie, że jeżeli okoliczności czynu budzą wątpliwości, dla realizacji celu określonego w

§ 1 art. 54 (tj.

ustalenia, czy istnieją podstawy do wystąpienia z wnioskiem o ukaranie oraz

zebrania danych niezbędnych do sporządzenia tego wniosku) można przeprowadzić

odpowiedni dowód. Dowodem takim może być między innymi dowód z opinii biegłego.

Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia, poza przypadkiem powołania

biegłego psychiatry, w zasadzie nie reguluje samodzielnie kwestii korzystania z dowodu z

opinii biegłego, lecz recypuje w tej materii przepisy kodeksu postępowania karnego

nakazując ich odpowiednie stosowanie. Wynika z tego, że „w razie potrzeby” zasięgnięcia

opinii organ procesowy zwraca się do biegłego lub biegłych albo do instytucji naukowej lub

specjalistycznej, o czym stanowi art.193 k.p.k. (w zw. z art. 42 § 1 k.p.w.). W niektórych

przypadkach kodeks sam określa, iż w danej sytuacji procesowej niezbędne jest powołanie

biegłych, wskazując też ich specjalność – dzieje się tak w przypadku pojawienia się

3

J. Tylman, T. Grzegorczyk, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2005, s.146

4

K. Marszał (red.), S. Stachowiak, K. Zgryzek, Proces karny, Katowice 2003, s. 103

3

uzasadnionych wątpliwości co do stanu zdrowia psychicznego obwinionego, gdzie przepisy

nakazują powołanie biegłego psychiatry, a także w przypadku przesłuchiwania świadka

wobec którego, istnieje wątpliwość co do jego stanu psychicznego, rozwoju umysłowego,

zdolności spostrzegania lub odtwarzania przez niego spostrzeżeń, gdzie wskazanym jest

przesłuchania takiego świadka w obecności biegłego lekarza lub biegłego psychologa

(kwestie te zostaną jeszcze poruszone w dalszej części artykułu)

.

Zgodnie z art. 193 § 1 k.p.k. biegłego lub biegłych powołuje się wówczas, gdy

stwierdzenie okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wymaga

wiadomości specjalnych. Wypływają z tego trzy wnioski:

Po pierwsze - biegłego powołujemy w takich kwestiach, które mają znaczenie dla

rozstrzygnięcia danej sprawy (np. co do sposobu jej zakwalifikowania, czy przypisania winy

określonej osobie).

Po drugie - stwierdzenie pewnych okoliczności wymaga posiadania wiadomości specjalnych,

czyli takich, które nie są dostępne każdemu przeciętnemu, dorosłemu, wykształconemu

człowiekowi, a ich posiadanie wiąże się z określonym wykształceniem czy też

umiejętnościami. Jest to wiedza specjalistyczna w jakiejś dziedzinie (np. wiedza z zakresu

chemii, fizyki, informatyki, medycyny czy geologii), nie będąca dostępną każdemu, a

określonemu kręgowi osób. Należy zauważyć, że każdy z nas posiada pewien zasób wiedzy

na dany temat – o danej dziedzinie – nie czyni nas to jednak specjalistami. Specjalista to ktoś,

kto posiada wiedzę w danej dziedzinie. A wiedza po stronie organu może być jedynie

pomocna w ocenie dowodu z opinii biegłego.

5

Po trzecie - powołanie biegłego jest obowiązkiem, a nie decyzją fakultatywną. W przypadku

pojawienia się kwestii, które wymagają by co do pewnych faktów, przedmiotów, stanów czy

zdarzeń wypowiedziała się osoba posiadająca wiedzę fachową, organ powinien z takiej

wiedzy skorzystać i powołać biegłego. Stąd nie można odstąpić od powołania biegłego,

gdyby nawet funkcjonariusz prowadzący czynności wyjaśniające posiadał specjalistyczną

wiedzę na dany temat z tytułu posiadanego wykształcenia czy kwalifikacji np. był

informatykiem (podobnie T. Grzegorczyk w odniesieniu do sądu.

6

).

Dowodu z opinii biegłego nie wolno także zastępować innymi dowodami. Jeżeli ustalenie

danego faktu wymaga wiedzy specjalnej, to konieczne jest wezwanie biegłego, a nie

posiłkowanie się innymi dowodami. Nie można zatem np. dokonywać ustaleń dotyczących

5

J. Tylman, T. Grzegorczyk, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2005, s. 475

6

T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. III, Zakamycze, 2003.

http://lex.sp.kce/

.

10.11.2008 r.

4

stopnia uszkodzenia ciała w oparciu o zaświadczenia lekarskie, a nie opinie biegłego.

7

Nie

można także w takiej sytuacji zastąpić opinii biegłego tylko poprzez przesłuchanie w

charakterze świadka osoby posiadającej wiedzę fachową np. przesłuchać lekarza co do

jakości obrażeń powstałych u osoby.

Brak decyzji o powołaniu biegłego po stronie organu prowadzącego czynności

wyjaśniające w sytuacji, która tego wymaga skutkuje tym, iż mamy do czynienia z

niekompletnym materiałem dowodowym, który z kolei może powodować:

- brak decyzji co do dalszego kierunku prowadzenia czynności - z uwagi na niemożność

jednoznacznego stwierdzenia pewnych faktów,

- kierowanie wniosków o ukaranie w sytuacjach, w których należało odstąpić od wnoszenia

wniosku,

- niemożność jednoznacznego określenia sprawcy czynu i kierowanie wniosku o ukaranie na

dwie osoby, gdzie ocenę i decyzję co do tego kto jest faktycznym sprawcą zdarzenia

pozostawia się w gestii sądu, co bardzo często ma miejsce przy zdarzenia drogowych

kwalifikowanych z art. 86 k.w.

Biegłym może być każda osoba, która posiada wiedzę o charakterze specjalistycznym,

którą powołano by pełniła funkcję biegłego. Może to być zarówno taka osoba, która została

ustanowiona biegłym w określonej dziedzinie i wpisana na listę biegłych sądowych,

8

jak i

osoba nie będąca biegłym sądowym, jednak ze względu na odpowiednie kwalifikacje

zawodowo - specjalistyczne, które posiada np. określone umiejętności praktyczne, powołana

przez uprawniony organ w charakterze biegłego (tzw. biegły ad hoc). Zgodnie z utrwalonym

w judykaturze poglądem nie ma żadnej różnicy w traktowaniu i ocenie opinii biegłego

sądowego lub innego biegłego powołanego w określonej sprawie przez organ prowadzący

czynności.

9

Osoba wezwana w charakterze biegłego musi wypełnić swój obowiązek pod

rygorem zastosowania wobec niej kar porządkowych - art.49 k.p.w.

W celu uzyskania opinii można również zwrócić się do instytucji naukowej lub

specjalistycznej, wówczas nie wskazuje się imiennie osoby biegłego, a określa się dziedzinę

w jakiej opinia ma być wydana.

10

W literaturze wskazuje się, że z opinii instytucji należy

korzystać w sprawach skomplikowanych, wymagających uwzględnienia najnowszych metod

7

tamże

8

Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r., Prawo o ustroju sądów powszechnych, Dz.U.01.98.1070 z późn. zm.

9

T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. III, Zakamycze, 2003.

http://lex.sp.kce/

.

10.11.2008 r.

10

tamże

5

badawczych, którymi mogą nie dysponować biegli indywidualni.

11

Nie mniej w przypadku

Policji nie będzie to decydująca wytyczna. Wręcz przeciwnie, w Zarządzeniu nr 1426

Komendanta Głównego Policji z dnia 23 grudnia 2004r. w sprawie metodyki wykonywania

czynności dochodzeniowo - śledczych przez służby policyjne wyznaczone do wykrywania

przestępstw i ścigania ich sprawców

12

zaleca się, żeby w pierwszej kolejności zlecać

opiniowanie laboratoriom kryminalistycznym funkcjonującym w ramach struktur Policji, a

dopiero przy braku możliwości wykonania przez nie opinii powoływać biegłych wpisanych

na listę biegłych sądowych.

Należy przy tym pamiętać, że nie wszystkie osoby mogą pełnić funkcję biegłego –

ograniczenia wynikają m.in. z bezwzględnych zakazów dowodowych (art. 178 k.p.k.), z faktu

bycia osobą najbliższą (lub pozostającą w szczególnie bliskim stosunku osobistym z

obwinionym)182, 185 k.p.k., będącą świadkiem czynu oraz powołaną w charakterze świadka,

a także podlegającą wyłączeniu z mocy prawa - art. 40 § 1 pkt 1-3 i 5 k.p.k., o czym stanowi

art. 196 § 1 k.p.k. Jeżeli bezwzględne przyczyny wyłączenia biegłego ujawnią się już po

wydaniu przez niego opinii, opinia taka nie może stanowić dowodu, biegłego należy

wyłączyć, a na jego miejsce powołać innego biegłego. Jeżeli biegły wezwany jako pierwszy,

opinii jeszcze nie złożył, to postanowienie go powołujące trzeba będzie uchylić. Należy mieć

na uwadze, że gdyby okoliczności do wyłączenia biegłego ujawniły się na etapie

postępowania sądowego, funkcjonariusz pełniący funkcję oskarżyciela publicznego powinien

zawnioskować o wyłączenie takiego biegłego i powołanie w jego miejsce nowego biegłego.

Zgodnie z treścią art. 196 § 3 k.p.k. należy powołać innego biegłego także wtedy, gdy

ujawnią się powody osłabiające zaufanie do wiedzy lub bezstronności biegłego albo inne

ważne powody. Powody te mogą zostać ujawnione np. na skutek analizy opinii, mogą

dotyczyć sposobu wykonywania czynności badawczych, w tym m.in. zachowania biegłego w

stosunku do stron czy innych uczestników postępowania. Do okoliczności takich nie należy

jednak np. młody wiek biegłych i niewielkie w związku z tym ich doświadczenie, gdyż o

wartości opinii decyduje jej treść, a nie wiek autora, to samo odnieść można do podeszłego

wieku biegłego.

13

Przez inne ważne powody, o których mowa w art.196 § 3 k.p.k., należy

rozumieć takie, które leżą po stronie biegłego, natomiast nie są związane z jego wiedzą czy

11

Z. Gostyński (red.), J. Bratoszewski, L. Gardocki, S.M. Przyjemski, R.A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks

postępowania karnego. Komentarz. Tom I, 1998.

http://lex.sp.kce/

. 10.11.2008 r.

12

Zarządzenie nr 1426 Komendanta Głównego Policji

z dnia 23 grudnia 2004 r. w sprawie metodyki

wykonywania czynności dochodzeniowo-śledczych przez służby policyjne wyznaczone do wykrywania
przestępstw i ścigania ich sprawców,

Dz.Urz.KGP.05.1.1.

13

T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. III, Zakamycze, 2003.

http://lex.sp.kce/

.

10.11.2008 r.

6

wątpliwościami co do bezstronności. Wskazuje się, że może to być np. długotrwała choroba

eksperta, jego wyjazd na dłuższy czas za granicę itd.

14

W przypadku wyłączenia biegłego w sytuacjach określonych w art. 196 § 3 k.p.k., opinia

wydana przez biegłego pozostaje dowodem w sprawie, a jedynie organ procesowy

przeprowadza dowód z nowej opinii tego samego rodzaju.

15

Nie ma przeszkód by funkcję biegłego pełnił funkcjonariusz policji – o ile nie podlega

wyłączeniu z urzędu. T. Grzegorczyk wskazuje, że najlepszym rozwiązaniem byłoby, gdyby

wszelkie instytuty badawcze, które specjalizują się w ekspertyzach mających znaczenie w

procesie karnym, były oddzielone od resortu spraw wewnętrznych. Skoro jednak tak nie jest,

to jedynie określone okoliczności danego przypadku mogą powodować wyłączenie w trybie

art. 196 § 3 k.p.k. Sam zaś fakt, że biegły jest instytucjonalnie powiązany z organami

ś

cigania, nie może być uznany za powód braku obiektywizmu.

16

Decyzja o powołaniu biegłego przybiera postać postanowienia, które w toku

czynności wyjaśniających wydaje funkcjonariusz powołujący biegłego (nie dotyczy to

powołania biegłego psychiatry jak również biegłego lekarza lub psychologa powoływanego

do udziału w przesłuchaniu świadka – o czym, jak już wspominałam, w dalszej części

artykułu

). Decyzja ta wymaga akceptacji kierownika jednostki, przy czym należy uznać, że

uprawnionym do zatwierdzenia postanowienia będzie również osoba przez niego

upoważniona. Na postanowienie to nie przysługuje zażalenie.

W przypadku prowadzenia czynności wyjaśniających zleconych przez prokuratora (na

podstawie art. 56 § 1 k.p.w.) decyzja o powołaniu biegłego również leży w gestii

prowadzącego czynności wyjaśniające, natomiast w przypadku prowadzenia czynności

wyjaśniających na polecenia sądu (na podstawie art. 55 k.p.w.), decyzja o powołaniu biegłego

będzie należała do sądu.

Odwołując się do praktyki i problemów, które pojawiają się w związku z powołaniem

biegłego, należy wskazać, że choć samo postanowienie o powołaniu biegłego wydaje

prowadzący czynności wyjaśniające, to w niektórych przypadkach, np. w sytuacji gdy

uzyskanie opinii wiązałoby się ze znacznymi nakładami finansowymi, potrzebą długiego

oczekiwania na opinię, a co się z tym wiąże decyzją o wyborze innego biegłego z listy czy też

z podjęciem decyzji o powołaniu biegłego w momencie gdy istnieje duże ryzyko

14

tamże

15

J. Grajewski, L.K. Paprzycki, S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Tom I (art. 1-424).

Zakamycze, 2006.

http://lex.sp.kce/

. 10.11.2008 r.

16

T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. III, Zakamycze, 2003.

http://lex.sp.kce/

.

10.11.2008 r.

7

przedawnienia karalności danego wykroczenia, każdorazowo wydanie postanowienia o

powołaniu biegłego będzie wymagało uprzedniej konsultacji z przełożonym (osobą

uprawnioną do zatwierdzenia postanowienia), który to powinien rozstrzygnąć co do dalszego

sposobu postępowania.

W związku z tym, że kodeks postępowania w sprawach o wykroczenie nie recypował

art. 318 k.p.k., w ramach czynności wyjaśniających nie ma obowiązku informowania o

powołaniu biegłego pokrzywdzonego czy jego pełnomocnika, nie mniej gdyby do powołania

biegłego doszło na skutek uwzględnienia wniosku dowodowego, który ma prawo złożyć

osoba, co do której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o

ukaranie (art. 54 § 6 k.p.w.) to, pomimo braku wskazania obowiązku, właściwym byłoby

doręczenie jej postanowienia o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego.

Postanowienie takie powinno zawierać:

a)

imię, nazwisko i specjalność biegłego lub biegłych, a wypadku opinii instytucji, w

razie potrzeby specjalność i kwalifikacje osób, które powinny wziąć udział w

przeprowadzeniu ekspertyzy,

b)

przedmiot i zakres badań ze sformułowaniem w miarę potrzeby pytań szczegółowych

– należy tu wskazać, że nie tylko nie jest błędem, a wielu sytuacjach jest wręcz

pożądane by przed wydaniem postanowienia skonsultować z biegłym pytania, które

chcemy zawrzeć w postanowieniu,

c)

informację o materiale kierowanym do badań (materiał dowodowy i ewentualnie

porównawczy),

d)

termin dostarczenia opinii – termin ten powinien uwzględniać realne możliwości

wydania opinii przez biegłego. Stąd jednym z wyznaczników do wyboru biegłego

spośród kilku możliwych będzie określenie przez biegłego czasu oczekiwania na

opinię. Jak wskazuje T. Grzegorczyk ma on charakter wyłącznie instrukcyjny i jego

niedotrzymanie nie powoduje żadnych skutków procesowych.

17

(Nie bez znaczenia

jest także kwestia wynagrodzenia biegłego).

W wypadkach wyjątkowych - nie cierpiących zwłoki - powołanie biegłego może nastąpić w

innej formie niż pisemne postanowienie, np. poprzez uzgodnienie w rozmowie telefonicznej,

ale następnie musi być potwierdzone we właściwej formie tj. pisemnego postanowienia.

18

17

tamże

18

Z. Gostyński (red.), J. Bratoszewski, L. Gardocki, S.M. Przyjemski, R.A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks

postępowania karnego. Komentarz. Tom I, Dom Wydawniczy ABC,1998.

http://lex.sp.kce/

. 10.11.2008 r.

8

W postępowaniu w sprawach o wykroczenia, w tym w ramach czynności

wyjaśniających, dopuszcza się możliwość powoływania więcej niż jednego biegłego

jednocześnie (art. 193 §1 k.p.k.) a także, jeżeli wymaga tego złożoność zagadnienia, biegłych

o różnych specjalnościach, w takim przypadku organ powołujący biegłych musi podjąć

decyzję – określić - jakiej opinii oczekuje - jednej tzw. opinii kompleksowej czy też opinii

odrębnych.

Organ procesowy, który powołuje biegłego, podejmuje też decyzję co do tego co ma

być rozstrzygnięte, określa zakres opinii, jak i pytania szczegółowe stawiane biegłym.

19

Inicjatywa powołującego może polegać także na swoistej ingerencji polegającej na

wprowadzeniu zmian co do zakresu ekspertyzy lub postawionych pytań oraz stawianiu pytań

dodatkowych, już po wydaniu postanowienia o powołaniu biegłego, co może wynikać np. z

pojawienia się nowych dowodów. Ewentualne zmiany – zakresu czy też pytań - powinny

zostać ujęte w kolejnym postanowieniu - „uzupełniającym”.

Jeżeli do wydania opinii potrzebna jest znajomość materiałów sprawy, to należy

udostępnić biegłemu zgromadzony materiał dowodowy. Kodeks postępowania karnego

wskazuje, że biegłemu udostępnia się akta sprawy (w przypadku wykroczeń będą to materiały

czynności wyjaśniających) w miarę potrzeby, w zakresie niezbędnym do wydania opinii.

Wynika z tego że: nie za każdym razem będzie potrzeba udostępniania biegłemu

zgromadzonych materiałów, udostępnia się tylko tę część materiałów, która może się

przysłużyć wydaniu opinii, a w związku z ograniczonym czasem trwania czynności

wyjaśniających - w przypadku konieczności wykonywania dalszych czynności dowodowych -

istnieje możliwość przekazania kserokopii materiałów, o ile nie wpłynie to negatywnie na

jakość wydawanej opinii. Ustawodawca dopuścił również możliwość skierowania żądania

przez biegłego do organu prowadzącego czynności – który wydawał postanowienie o

powołaniu – przeprowadzenia czynności dowodowej, która mogłaby się przyczynić do

wydania rzetelnej, kompletnej opinii.

20

Z kolei po stronie organu procesowego przewidziano

prawo do uczestnictwa w badaniach przeprowadzanych przez biegłego, choć wydaje się, że

obecność taka, na etapie czynności wyjaśniających, będzie należała do rzadkości (mogłyby to

być np. ekspertyzy z zakresu ruchu drogowego).

Biegły wydaje opinię ustnie lub na piśmie. Decyzję co do tego jaka forma opinii

będzie od biegłego wymagana podejmuje funkcjonariusz powołujący biegłego, biorąc pod

19

T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. III, Zakamycze, 2003.

http://lex.sp.kce/

.

10.11.2008 r.

20

tamże

9

uwagę rodzaj czynności jakie zleca się biegłemu do wykonania – jeżeli powołujący uzna, że

wystarczająca jest opinia ustna, poprzestaje na takim poleceniu, a treść opinii wciąga do

protokołu czynności, w której biegły uczestniczył (np. oględzin miejsca zdarzenia, rzeczy). W

pozostałych przypadkach, zleca się wydanie opinii na piśmie – z tą postacią przy

czynnościach wyjaśniających mamy do czynienia w zdecydowanej większości przypadków.

Jak wskazuje art. 200 § 2 k.p.k. opinia powinna zawierać:

1) imię, nazwisko, stopień i tytuł naukowy, specjalność i stanowisko zawodowe biegłego,

2) imiona i nazwiska oraz pozostałe dane innych osób, które uczestniczyły w

przeprowadzeniu ekspertyzy, ze wskazaniem czynności dokonanych przez każdą z nich,

3) w wypadku opinii instytucji - także pełną nazwę i siedzibę instytucji,

4) czas przeprowadzonych badań oraz datę wydania opinii,

5) sprawozdanie z przeprowadzonych czynności i spostrzeżeń oraz oparte na nich wnioski,

6)

podpisy wszystkich biegłych, którzy uczestniczyli w wydaniu opinii.

Opinia biegłego podlega ocenie od strony jej logiczności i poprawności wnioskowania, a

także co do jej merytorycznej trafności.

21

Zdarza się, że opinia jest obarczona pewnymi

wadami, może być niepełna, niejasna, sprzeczna wewnętrznie, bądź może występować

sprzeczność między różnymi opiniami uzyskanymi w danej sprawie. Za opinię niepełną

należy uznać taką, która: nie udziela odpowiedzi na wszystkie postawione pytania (na które

biegły, zgodnie z zakresem posiadanych wiadomości specjalnych i udostępnionym mu

materiałem dowodowym, może i powinien udzielić odpowiedzi), albo nie uwzględnia

wszystkich istotnych okoliczności lub nie zawiera uzasadnienia wyrażonych w niej ocen i

poglądów.

22

Natomiast opinia niejasna to taka, która: nie pozwala na zrozumienie

wyrażonych w niej ocen i poglądów bądź sposobu dochodzenia do nich, albo zawiera

wewnętrzne sprzeczności, nielogiczne lub nie znajdujące oparcia w badaniach wnioski

końcowe bądź jest niezrozumiała lub nie można ustalić na jej podstawie ostatecznego poglądu

biegłego.

23

Jeżeli opinia jest niepełna lub niejasna albo zachodzi sprzeczność w opinii bądź

pomiędzy dwiema opiniami, należy dążyć do usunięcia wymienionych braków. W zależności

od tego jaką wadą dotknięta jest opinia, organ powołujący biegłego może wykonać

następujące czynności w celu ich zniwelowania:

a)

może przesłuchać biegłego – w charakterze biegłego - zawsze protokolarnie,

21

J. Tylman, T. Grzegorczyk, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2005, s. 482

22

Z. Gostyński (red.), J. Bratoszewski, L. Gardocki, S.M. Przyjemski, R.A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks

postępowania karnego. Komentarz. Tom I, Dom Wydawniczy ABC,1998.

http://lex.sp.kce/

. 10.11.2008 r.

23

Zarządzenie nr 1426 Komendanta Głównego Policji

z dnia 23 grudnia 2004 r. w sprawie metodyki

wykonywania czynności dochodzeniowo-śledczych przez służby policyjne wyznaczone do wykrywania
przestępstw i ścigania ich sprawców,

Dz.Urz.KGP.05.1.1.

10

b)

wezwać do wydania opinii uzupełniającej przez tego samego biegłego, celem

uzupełnienia pominiętych wcześniej kwestii, jak też usunięcia występujących

sprzeczności,

c)

powołać innego biegłego.

Z praktycznego punktu widzenia wskazać można że, o ile niejasności nie da się usunąć

poprzez przesłuchanie biegłego, w pierwszej kolejności należy uzupełnić opinię, a także

usunąć niejasności lub sprzeczności w drodze uzyskania uzupełniającej opinii (ustnej lub

pisemnej) tego samego biegłego (ponowne wezwanie), a dopiero gdy ta czynność okaże się

nieskuteczna, konieczne będzie powołanie innego biegłego. Jednakże w wypadku gdy

złożona opinia odznacza się wyjątkowo rażącymi uchybieniami o jakich mowa w art. 201

k.p.k., a dotychczas powoływany biegły nie daje gwarancji należytego wykonania opinii,

celowe będzie od razu powołanie innego biegłego.

24

Poza sytuacją, gdy opinia jest niejasna lub niepełna, albo zawiera wewnętrzne

sprzeczności, biegłego można także przesłuchać gdy organowi procesowemu jest trudno

ocenić merytoryczne aspekty opinii ze względu na zawiłość problemu, analizowanie

niektórych zagadnień na bardzo wysokim szczeblu fachowości, albo gdy zachodzi potrzeba

uściślenia wniosków, w sytuacji gdy nie mają one charakteru kategorycznego (w tym

przypadku może chodzić o ustalenie dlaczego nie wydano opinii kategorycznej oraz na jakiej

podstawie stwierdza się ten, a nie inny stopień prawdopodobieństwa).

25

Kwestię zupełnie odrębną stanowi powołanie biegłego psychiatry ujęte w art. 42 § 2

k.p.w. Z treści tego przepisu wynika, że biegłego psychiatrę powołuje się w razie pojawienia

się uzasadnionych wątpliwości co do stanu zdrowia psychicznego obwinionego. Wątpliwości

te mogą zostać wywołane bądź osobistym kontaktem z obwinionym (także w toku czynności

wyjaśniających), bądź powstać po lekturze przedłożonych przez niego dokumentów, np.

opinii o jego stanie zdrowia psychicznego, a nawet dokumentów z pobytu w szpitalu

psychiatrycznym lub po przebytym leczeniu. Wątpliwości co do stanu zdrowia psychicznego

nie mogą być oparte tylko i wyłącznie na lakonicznym stwierdzeniu obwinionego, iż np.

leczył się psychiatrycznie, gdy obserwacja osoby stykającej się z obwinionym nie dostarcza

ż

adnych innych danych mogących to potwierdzić oraz wywołać wątpliwości co do jego stanu

zdrowia; muszą być realne, a nie oparte jedynie na domysłach. Stąd należy dążyć do

24

J. Grajewski, L.K. Paprzycki, S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Tom I (art. 1-424).

Zakamycze, 2006.

http://lex.sp.kce/

. 10.11.2008 r.

25

T. Tomaszewski, Przesłuchanie biegłego w postępowaniu karnym, Warszawa 1988, s. 49-52

11

wyjaśnienia tej kwestii żądając np. przedstawienia dokumentów, które mogłyby to

uprawdopodobnić lub w inny sposób starać się zweryfikować takie twierdzenie.

26

Dokumentację taką może stanowić dokumentacja medyczna indywidualna zewnętrzna

uzyskana w ramach korzystania ze świadczeń zdrowotnych w zakładzie opieki zdrowotnej, w

szczególności w postaci skierowania do szpitala, innego zakładu opieki zdrowotnej lub innej

osoby udzielającej świadczeń zdrowotnych poza zakładem, skierowania na badania

diagnostyczne i konsultacje, zaświadczenia, orzeczenia, opinie lekarskie, karty informacyjne z

leczenia szpitalnego.

Biegłego psychiatrę w stosunku do obwinionego powołuje sąd, a w czynnościach

wyjaśniających prokurator działający na podstawie art. 56 § 1 k.p.w. tj. prowadzący

samodzielnie

czynności

wyjaśniające

lub

zlecający

przeprowadzenie

czynności

wyjaśniających Policji. Procedura nie przewiduje samodzielnego powoływania biegłego

psychiatry przez Policję, jak również nie wskazuje w sposób jednoznaczny jak powinien

zachować się organ prowadzący czynności w przypadku powzięcia uzasadnionych

wątpliwości co do stanu zdrowia psychicznego osoby, co do której istnieje uzasadniona

podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie w sytuacji, gdy czynności

wyjaśniające nie zostały zlecone przez prokuratora. Zdania w tej kwestii są rozbieżne.

Wydaje się, że słusznym rozwiązaniem – w przypadku czynności wyjaśniających

prowadzonych z własnej inicjatywy – będzie:

a)

wyraźne wskazanie i podkreślenie takiej informacji w protokole przesłuchania osoby,

co do której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o

ukaranie,

b)

próba potwierdzenia informacji pochodzącej od osoby przesłuchiwanej poprzez

uzyskanie dokumentacji jawnej (indywidualnej zewnętrznej), o której była mowa

powyżej,

c)

ewentualne sporządzenie notatki urzędowej, w której funkcjonariusz w sposób

opisowy przedstawiłby na jakiej podstawie (w tym na podstawie obserwacji zachowań

osoby przesłuchiwanej) opiera swoje wątpliwości co do stanu zdrowia psychicznego

tej osoby,

d)

podkreślenie we wniosku o ukaranie bądź w piśmie przewodnim informacji

o powziętych wątpliwościach, które powinny stanowić podstawę do powołania

biegłego psychiatry przez sąd.

26

A. Skowron, Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia. Komentarz, LEX / Arche, 2007.

http://lex.sp.kce/

. 10.11.2008 r.

12

Powołanie biegłego psychiatry – w związku z wątpliwościami co do stanu zdrowia

psychicznego obwinionego – wywołuje w postępowaniu w sprawie o wykroczenie obronę

obligatoryjną, która, w zależności od opinii biegłego psychiatry, może być utrzymana w

dalszym postępowaniu przed sądem, bądź cofnięta gdy poczytalność obwinionego nie budzi

wątpliwości, chyba że sąd zadecyduje inaczej.

Na gruncie czynności wyjaśniających pojawia się jeszcze jedna kwestia związana z

biegłym, która budzi szereg wątpliwości interpretacyjnych. Jest nią przesłuchanie świadka

przy udziale biegłego lekarza lub biegłego psychologa. Kodeks postępowania w sprawach o

wykroczenia w art. 41 recypował art. 192 k.p.k. zgodnie z którym, gdy istnieje wątpliwość co

do stanu psychicznego świadka, jego stanu rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub

odtwarzania przez niego postrzeżeń, można zarządzić jego przesłuchanie z udziałem biegłego

lekarza lub psychologa. Wymienione wątpliwości co do świadka mogą się pojawić jeszcze

przed przesłuchaniem, na skutek informacji, które dotarły do organu procesowego, jak

również w trakcie czynności przesłuchania – jako efekt obserwacji zachowania świadka przez

prowadzącego czynność, bądź na skutek informacji, którą przekazuje sam świadek.

Dysfunkcje w zakresie stanu psychicznego, rozwoju umysłowego czy też w przebiegu

procesów zapamiętywania nie dyskwalifikują osoby jako świadka, jednak przesłuchujący

powinien rozstrzygnąć czy nie należałoby przesłuchać takiej osoby przy udziale biegłego

lekarza bądź biegłego psychologa, który mógłby ocenić jak określone schorzenia, zaburzenia

lub niedorozwój pewnych sfer, mogą wpływać na treść zeznań, co z kolei przyczyniłoby się

do właściwej oceny zgromadzonego materiału dowodowego. Wskazuje się, że przesłuchanie

ś

wiadka z udziałem biegłego psychiatry lub biegłego psychologa należy zarządzić wówczas,

gdy zeznania świadka mają istotne znaczenie dla sprawy i nie można z nich zrezygnować.

27

Zgodnie z art.192 k.p.k., przesłuchanie świadka z udziałem biegłego lekarza lub biegłego

psychologa może zarządzić tylko sąd lub prokurator, uprawnienie to nie przysługuje innym

organom procesowym, które prowadzą postępowania przygotowawcze, (a w przełożeniu na

procedurę wykroczeniową – czynności wyjaśniające.)

28

W sprawach o wykroczenia, na etapie

postępowania sądowego decyzja o szczególnym sposobie przesłuchania świadka należy

każdorazowo do sądu. Natomiast na etapie czynności wyjaśniających Policja nie ma

uprawnień do samodzielnego powołania biegłego lekarza (zwykle będzie to lekarz psychiatra)

27

M. Cieślak, K. Spett, W. Wolter, Psychiatria w procesie karnym, Warszawa 1977 s.19

28

Z. Gostyński (red.), J. Bratoszewski, L. Gardocki, S.M. Przyjemski, R.A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks

postępowania karnego. Komentarz. Tom I, Dom Wydawniczy ABC,1998.

http://lex.sp.kce/

. 10.11.2008 r.

13

lub biegłego psychologa, stąd jeżeli w trakcie czynności wyjaśniających przesłuchujący ma

do czynienia ze świadkiem, w stosunku do którego pojawia się wątpliwość co do jego stanu

psychicznego, stanu rozwoju umysłowego, zdolności spostrzegania lub odtwarzania przez

niego spostrzeżeń, to można wskazać co najmniej trzy rozwiązania:

a)

policjant ustala na ile zeznania takiego świadka są istotne i mogą się przyczynić do

ostatecznego rozstrzygnięcia. Jeżeli składane zeznania można „pominąć”, to nie

wydaje się koniecznym sugerowanie przesłuchania takiego świadka przy udziale

biegłego.

b)

zeznania świadka są istotne i nie można z nich zrezygnować, ale materiał dowodowy

zgromadzony w czynnościach wyjaśniających daje podstawę do wystąpienia z

wnioskiem o ukaranie. W takim przypadku trzeba udokumentować powzięte

wątpliwości co do stanu psychicznego świadka, a kierując wniosek o ukaranie do sądu

wskazać na potrzebę przesłuchania świadka w obecności biegłego. W przypadku

prowadzenia czynności wyjaśniających zleconych na podstawie art. 56 § 1 k.p.k., z

wnioskiem o zarządzenie przesłuchania świadka z udziałem biegłego lekarza lub

psychologa należy się zwrócić do prokuratora.

c)

zeznania świadka są jedynym materiałem dowodowym w prowadzonych

czynnościach wyjaśniających i nie można ich w żaden sposób zweryfikować innym

dowodem. Prowadzący nie jest w stanie podjąć właściwej decyzji co do dalszych

czynności, a w efekcie końcowym, co do wystąpienia z wnioskiem o ukaranie.

Wydaje się, że jedynym słusznym rozwiązaniem będzie zwrócenie się do sądu, a do

prokuratora, w przypadku gdy zlecił on przeprowadzenie czynności wyjaśniających

Policji, o zarządzenie przesłuchania świadka przy udziale biegłego lekarza lub

psychologa, którego opinia umożliwi prawidłową ocenę złożonych zeznań.

Kodeks postępowania karnego poza przesłuchaniem świadka w obecności biegłego lekarza

lub psychologa, o którym mowa art. 192 § 2 k.p.k., przewiduje jeszcze jedną postać

przesłuchania świadka z udziałem biegłego psychologa opisaną w art. 185a i 185b `k.p.k., nie

mniej z uwagi na cel wymienionych przepisów, jak również charakter wykroczeń, nie wydaje

się aby miały one zastosowanie w czynnościach wyjaśniających czy postępowaniu sądowym

w sprawie o wykroczenie.

Podsumowując – w czynnościach wyjaśniających w sprawach o wykroczenia

wykorzystanie dowodu z opinii biegłego jest czynnością nie tylko możliwą do wykonania,

lecz w niektórych przypadkach wręcz konieczną dla podjęcia prawidłowej decyzji co do

wystąpienia do sądu z wnioskiem o ukaranie czy też skierowania wniosku przeciwko

14

właściwej osobie, stąd należałoby postulować, by organy prowadzące czynności

zdecydowanie częściej sięgały po ten rodzaj dowodu, eliminując w ten sposób kwestie

wątpliwe – takie, w których brak jednoznacznego wskazania sprawcy czynu czy też takie,

gdzie istnieją wątpliwości co do wystąpienia ustawowych znamion wykroczenia.

Podkom. Wioleta Jasińska

SP Katowice