I. Rzewnicki, M. Rogowski

244

Vestibular rehabilitation of vertigo and dizziness

Rzewnicki I., Rogowski M.

Medical University of Białystok, Poland, Department of Otholaryn-
gology, e-mail: [e-mail]

The aim of the study was to assess the effectiveness of kinesithe-
rapy in vertigo and dizziness.
Material and methods. One hundred thirty two patients with vertigo
and dizziness, aged 19-71, treated by kinesitherapy and pharmaco-
therapy were examined. The control group consisted of 126 patients
treated by pharmacotherapy alone.
The effects of therapy were assessed by patients’ self-control cards
and electronystagmography (ENG) examinations.
Conclusion. Kinesitherapy is an effective complementary method
of treating patients with vertigo and dizziness.

Key words: vertigo, dizziness, vestibular rehabilitation

Pol. Merk. Lek., 2008, XXIV, 141, 244

Rehabilitacja ruchowa w leczeniu zawrotów głowy
i zaburzeń równowagi

IRENEUSZ RZEWNICKI, MAREK ROGOWSKI

Akademia Medyczna w Białymstoku, Klinika Otolaryngologii, kierownik: prof. dr hab. med. M. Rogowski

Rehabilitacja ruchowa w leczeniu zawrotów głowy i zaburzeń
równowagi

Rzewnicki I., Rogowski M.

Akademia Medyczna w Białymstoku, Klinika Otolaryngologii, e-mail:
[e-mail]

Celem pracy była wstępna ocena przydatności rehabilitacji rucho-
wej w leczeniu zawrotów głowy i zaburzeń równowagi różnego po-
chodzenia.
Materiał i metody. Badaniem objęto 132 pacjentów z zawrotami
głowy i zaburzeniami równowagi w wieku 19-71 lat, leczonych far-
makologicznie i wykonujących ćwiczenia przez dwa tygodnie. Gru-
pę kontrolną stanowiło 126 osób leczonych wyłącznie farmakolo-
gicznie.
Skuteczność leczenia oceniano na podstawie kart samokontroli pa-
cjentów oraz badania elektronystagmograficznego (ENG).
Wniosek. Stwierdzono, że rehabilitacja ruchowa jest skuteczną me-
todą wspomagającą leczenie zawrotów głowy i zaburzeń równowagi.

Słowa kluczowe: zawroty głowy, zaburzenia równowagi, rehabilita-
cja ruchowa

Pol. Merk. Lek., 2008, XXIV, 141, 244

Układ równowagi zapewniający właściwą postawę, możli-
wość przemieszczania się oraz reagowania na siły przy-
ciągania ziemskiego składa się z narządu przedsionkowe-
go, wzroku i zmysłu czucia głębokiego. Koordynacja ośrod-
kowa impulsów docierających z tych narządów przez licz-
ne szlaki łączące gwarantuje pełną wydolność statyczną
i dynamiczną człowieka. Uszkodzenie którejkolwiek z tych
struktur lub brak właściwej koordynacji ośrodkowej skut-
kuje zawrotami głowy lub zaburzeniami równowagi [2, 3,
4, 5, 6, 8].

Z badań Dagajewa wynika, że odsetek uszkodzeń błęd-

ników zwiększa się wraz z wiekiem i dotyczy ponad 40%
starszych ludzi. Najwyższy wskaźnik uszkodzeń czynnościo-
wych stwierdził on u osób w przedziale od 51. do 70. roku
życia [1]. Badania Bergstroma wykazały, że u osób po 74.
roku życia ubytki populacji włókien mielinowych w nerwie
przedsionkowym mogą wynosić nawet 40%. Zjawiska te spo-
radycznie są obserwowane u ludzi młodych. Rosenhall za-
uważył podobne uszkodzenia w populacji komórek zmysło-
wych osklepków oraz plamek zmysłowych woreczka i ła-
giewki. U osób starszych następuje również morfologiczna
przebudowa neuroepithelium woreczka i łagiewki pod po-
stacią zaburzeń ciągłości otoconii oraz degeneracja siatki
naczyń krwionośnych [1].

Ćwiczenia fizyczne w rehabilitacji zaburzeń równowagi

oraz zawrotach głowy są stosowane od ponad 60 lat.
Szczególne zainteresowanie kliniczne metodami habitu-
acji przedsionkowej obserwuje się jednak w ostatnich 10-
15 latach [9].

Celem pracy była wstępna ocena przydatności rehabilita-

cji ruchowej w terapii zawrotów głowy i zaburzeń równowagi
różnego pochodzenia.

MATERIAŁ I METODY

Badaniami objęto 132 pacjentów leczonych w Klinice Oto-
laryngologii Akademii Medycznej w Białymstoku w latach
2004-2005 z powodu zawrotów głowy i zaburzeń równowa-
gi, u których stosowano farmakoterapię oraz ćwiczenia re-
habilitacji przedsionkowej. Grupę kontrolną stanowiło 126
pacjentów leczonych wyłącznie farmakologicznie. Charakte-
rystykę badanych osób pod względem wieku i płci przedsta-
wiono w tabeli 1.

Grupa

Mężczyźni

Zakres wieku

Kobiety

Zakres wieku

n

%

w latach

n

%

w latach

Badana

54

41

20-71

78

59

19-71

Kontrolna

48

38

18-71

78

62

21-68

Tabela 1. Charakterystyka badanych osób
Table 1. Clinical characteristics of patients

W ramach procesu diagnostycznego przeprowadzano

badanie laryngologiczne, okulistyczne i neurologiczne, a także
próby statyczne i dynamiczne oraz wykonano elektronystag-
mografię (ENG) z próbą kaloryczną, rejestracją oczopląsu
optokinetycznego i próbą wahadła. W trudnych klinicznie przy-
padkach dodatkowo wykonano badania radiologiczne, m.in.
tomografię komputerową i rezonans magnetyczny głowy.

Zestaw ćwiczeń rehabilitacji ruchowej opracowano w Klini-

ce Otolaryngologii Akademii Medycznej w Białymstoku z uwzględ-
nieniem doświadczeń innych ośrodków klinicznych oraz da-
nych z piśmiennictwa [9]. Ćwiczenia wprowadzano w pierw-
szych dniach hospitalizacji pod nadzorem lekarza. Zakres

Rehabilitacja ruchowa w leczeniu zawrotów głowy i zaburzeń równowagi

245

ćwiczeń umożliwiał wykonywanie ich w pozycji leżącej, sie-
dzącej oraz stojącej. Ich intensywność dostosowywano do
stanu chorego (początkowo dwa razy dziennie, a w okresie
ustępowania objawów choroby – do pięciu razy). Pacjenci
wykonywali ćwiczenia przez 14 dni.

Skuteczność terapii oceniano na podstawie samooceny za-

burzeń równowagi (w skali od 1 do 10), czasu trwania zawro-
tów głowy, klinicznie stwierdzonych zaburzeń w próbach sta-
tycznych i dynamicznych, czasu trwania oczopląsu samoistnego
i utajonego oraz samooceny zaleconej rehabilitacji (w skali od 0
do 3). Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej z uży-
ciem testu T-studenta, oceniając ich istotność statystyczną.

WYNIKI

W obu grupach dominowały przypadki zawrotów głowy i za-
burzeń równowagi w przebiegu niewydolności tętnic kręgo-
wych (32-37%) oraz zaburzeń naczyniowych CUN i ucha
wewnętrznego (po 16%), towarzyszące stanom zapalnym ucha
środkowego (13-14%), chorobom metabolicznym (12-13%)
oraz stanom pourazowym głowy (11-12%).

W tabeli 3 podano wyniki badań klinicznych określające

nasilenie zawrotów głowy oceniane przez pacjentów w skali
1 do 10, czas ich trwania oraz oczopląsu i zaburzeń w te-
stach statycznych i dynamicznych, a także ocenę skutecz-
ności metod habituacji przedsionkowej w poszczególnych
schorzeniach przebiegających z zawrotami głowy. W obu
analizowanych grupach stopień nasilenia zawrotów głowy

w momencie rozpoczęcia leczenia (niezależnie od metody)
był podobny. Stwierdzono, że po stosowaniu ćwiczeń reha-
bilitacyjnych w niektórych schorzeniach uzyskano istotne
skrócenie czasu trwania zawrotów oraz zaburzeń, na co wska-
zywały wyniki testów statycznych i dynamicznych. Jest rze-
czą godną podkreślenia, że nie stwierdzono istotnego skró-
cenia czasu utrzymywania się oczopląsu, niezależnie od przy-
czyny zawrotów głowy.

Najwyżej pacjenci ocenili skuteczność rehabilitacji rucho-

wej w przypadkach zawrotów głowy w przebiegu niewydol-
ności tętnic kręgowych i podstawnej. Nieco gorszą ocenę
metoda ta uzyskała w odniesieniu do zawrotów głowy towa-
rzyszących zaburzeniom naczyniowym, chorobom metabo-
licznym, zapaleniu neuronu przedsionkowego oraz w stanach
zapalnych uszu. Według badanych, metoda ta była zupełnie
nieskuteczna w przypadku choroby Meniere’a.

OMÓWIENIE

Niezależnie od dostępności nowoczesnych sposobów tera-
pii farmakologicznej, w leczeniu zawrotów głowy poszukuje
się metod alternatywnych. Od wielu lat rehabilitacja ruchowa
w różnych schorzeniach ma ugruntowaną pozycję. Ćwicze-
nia rehabilitacyjne w leczeniu zawrotów głowy, chociaż zna-
ne od dziesięcioleci, nie były chętnie wykorzystywane jako
metoda uzupełniająca proces leczenia.

Pośpiech wykazała, że ćwiczenia rehabilitacyjne przedsion-

ka, prowadzone przez wyspecjalizowany zespół, są cennym
uzupełnieniem farmakoterapii, której celem w zaburzeniu pro-
priocepcji jest modulacja przekaźnictwa nerwowego oraz od-
działywanie na układ sympatyczny [9]. W najnowszej literatu-
rze pojawiają się wzmianki o korzystnym wpływie kinezytera-
pii w leczeniu zawrotów głowy pochodzenia szyjnego [7, 10].
Tanimoto i wsp. stwierdzili, że w leczeniu łagodnych napado-
wych, położeniowych zawrotów głowy w grupie chorych le-
czonych manewrami nastawczymi i samodzielnie wykonywany-
mi przez nich ćwiczeniami uzyskano lepsze wyniki niż w gru-
pie leczonej tylko manewrami [11]. Jest to zgodne z wstępny-
mi wynikami naszych badań. Sądzimy, że metody rehabilitacji
ruchowej w leczeniu zawrotów głowy będą niebawem stałym
elementem wspomagającym terapię farmakologiczną.

WNIOSKI

1. Rehabilitacja ruchowa jest skuteczną metodą wspoma-

gającą leczenie w większości przypadków zawrotów gło-
wy i zaburzeń równowagi.

Przyczyna zawrotów głowy

Grupa badana

Grupa kontrolna

n

%

n

%

Niewydolność tętnic kręgowych

48

32

41

37

Zaburzenia naczyniowe CUN
i ucha

21

16

21

16

Stan po urazie głowy

15

11

16

12

Choroby metaboliczne

16

12

17

13

Zapalenie neuronu
przedsionkowego

5

4

3

2

Choroba Meniere’a

4

3

3

2

Zapalenie ucha środkowego

17

13

18

14

Stan po zapaleniu CUN

1

1

3

2

Inne

5

4

4

3

Tabela 2. Przyczyny zawrotów głowy i zaburzeń równowagi w analizowa-
nych grupach
Table 2. Causes of vertigo and dizziness in evaluated groups

* różnice istotne statystycznie

Przyczyna zawrotów

Nasilenie zawrotów

Czas trwania w dniach

Ocena skuteczności

głowy

zawrotów głowy

oczopląsu

zaburzonych testów

rehabilitacji ruchowej

(1-10)

statycznych

(0 do 3)

i dynamicznych

Niewydolność tętnic
kręgowych

4

5

13

18

8

9

11 *

19

3

Zaburzenia
naczyniowe CUN
i ucha

6

6

11

12

11

10

16

22 *

2

Stan po urazie głowy

7

7

33 *

43

15

16

17

18

1

Choroby metaboliczne

5

4

10 *

14

18

16

15

18 *

2

Zapalenie neuronu
przedsionkowego

10

10

5

5

4

5

7

5 *

2

Choroba Meniere’a

6

5

10

11

7

8

5

6

0

Zapalenie ucha
środkowego

5

5

12 *

16

5

4

9 *

11

2

Inne

5

6

12

13

8

7

10

9

1

Tabela 3. Nasilenie objawów klinicznych w grupie badanej i kontrolnej oraz ocena skuteczności rehabilitacji ruchowej w grupie badanej
Table 3. Assessment of clinical evaluation in both groups and assessment of subjective improvement in kinesitherapy group

I. Rzewnicki, M. Rogowski

246

2. W badaniach stwierdzono, że rehabilitacja ruchowa nie

ma wpływu na czas trwania oczopląsu.

3. Większość chorych korzystnie oceniała wpływ rehabilita-

cji ruchowej na proces leczenia.

PIŚMIENNICTWO

1. Dagajew B.: Porównanie stanu narządu słuchu i równowagi w wieku po-

deszłym. Otolaryng. Pol., 1966, 1, 221-224.

2. Jacobson G.P., Newman C.W., Kartush J.K.: Handbook of balance func-

tion testing. St. Louis, Mosby-Year Book, 1993.

3. Janczewski G.: Zaburzenia równowagi w wieku podeszłym (Presbyasta-

sis). Terapia, 2001, 1, 13-16.

4. Janczewski G.: Zawroty głowy. Solvay Pharma, Warszawa 1995.
5. Janczewski G., Pierchała K.: Badania narządu równowagi u chorych z za-

burzeniami równowagi po 60 roku życia. Otolaryng. Pol., 1998, 1, 53-57.

6. Latkowski B., Prusiński A.: Zawroty głowy: ich przyczyny i leczenie. PZWL,

Warszawa 1985.

7. Pawlak-Osińska K., Kaźmierczak H.: Zawrót szyjny – etiologia, diagno-

styka i terapia. Pol. Merk. Lek., 2005, 19, 11, 456-458.

8. Pierchała K.: Analiza przyczyn zawrotów głowy i zaburzeń równowagi na

materiale Pracowni Elektronystagmografii Kliniki Otolaryngologii Akade-
mii Medycznej w Warszawie z lat 1970-1994. Cz. I. Biblioteczka Prospe-
ra Meniere’a, 1998, 2, 1/2.

9. Pośpiech L.: Praktyczne podejście do rehabilitacji zawrotów głowy i za-

burzeń równowagi. Biblioteczka Prospera Meniere’a, 1997, 1, 4.

10. Repetowski M., Olszewski J., Majak J. i wsp.: Wczesna ocena leczenia

chorych z zawrotami głowy pochodzenia szyjnego za pomocą kinezyte-
rapii (doniesienie wstępne). Pol. Merk. Lek., 2005, 19, 11, 396-397.

11. Tanimoto H., Doi K., Katata K. i wsp.: Self-treatment for benign paroxy-

smal positional vertigo of the posterior semicircular canal. Neurology, 2005,
65, 1299-1300.

12. Telian S.A., Shepard N.T.: Update on vestibular rehabilitation therapy.

Otolaryngol. Clin. North. Am., 1996, 29, 359-371.

Otrzymano 6 listopada 2007 r.
Adres: Ireneusz Rzewnicki, Klinika Otolaryngologii Akademii Medycznej,
15-276 Białystok, ul. M. Skłodowskiej-Curie 24 A, tel. [phone], e-mail:
[e-mail]

Konferencja naukowo-szkoleniowa nt.

„Postępowanie w stanach zagrożenia w pneumonologii i kardiologii”

1-12 kwietnia 2008 r.

Warszawa

Organizator: Klinika Chorób Wewnętrznych, Pneumonologii i Alergologii CSK MON,

Wojskowy Instytut Medyczny

00-909 Warszawa, ul. Szaserów 128

tel. [phone], e-mail: [e-mail]

Zgłoszenia udziału: Medpress, 00-112 Warszawa, ul. Bagno 7 m. 69

tel./faks (0 22) 624 25 20, (0 22) 711 40 21, e-mail: [e-mail]

Miejsce obrad: Centrum Konferencyjne WP, Warszawa, ul. Żwirki i Wigury 9/13