Literatura reagująca na wydarzenia; sztuka na usługach; utylitaryzm pewnych
epok.
Oświecenie i pozytywizm to dwie epoki, w których dostrzegamy ogromny wpływ
literatury i sztuki na człowieka. Wartościowa stała się jedynie sztuka
reagująca na wydarzenia - tzw. sztuka na usługach. Przewodnim terminem tych
dwóch epok jest utylitaryzm.
Utylitaryzm, inaczej użyteczność, opiera się na zasadzie moralnej, która
wymaga, aby wszystkie nasze czynności zmierzały do jednego celu: do rozwoju i
udoskonalania, a w rezultacie do uszczęśliwienia najpierw danego społeczeństwa,
a następnie całej ludzkości.
I. Oświecenie w Polsce pojawiło się w chwili, gdy nasz kraj był zagrożony w
swoim politycznym istnieniu i podupadły kulturalnie. Zatem wszystkie wysiłki
naszego społeczeństwa skupiały się wokół ratowania niepodległego bytu
państwowego i narodowej kultury. Naczelnym zadaniem literatury i sztuki było
�uczyć, wzruszać i bawić".
1. Pierwsza faza oświecenia i wpływ działalności reformatorskiej i kulturalnej
na jej charakter:
a) Stanisław Leszczyński �Głos wolny wolność ubezpieczający" (postuluje m.in.
konieczność stworzenia silnej armii, reformy sejmu, opiekę prawną nad
chłopstwem).
b) Stanisław Konarski �O skutecznym rad sposobie" (prowadzi walkę z liberum
veto, wolną elekcją, samowolą magnaterii).
�O poprawie wad wymowy" (walka o czystość polszczyzny), założenie Collegium
Nobillium (przeznaczona dla młodzieży szlacheckiej).
c) Józef i Andrzej Załuscy - gromadzą i udostępniają uczonym księgozbiory,
umożliwiając tym samym przyszłe badania naukowe.
2. Druga faza oświecenia za czasów króla Stanisława Augusta Poniatowskiego -
walka o reformy ustrojowe, o odnowę umysłową i kulturalną społeczeństwa.
a) rola prasy (�Monitor", �Zabawy Przyjemne i Pożyteczne" w walce z
sarmatyzmem, zacofaniem czasów saskich.
b) rola teatru: miał pokazywać wzory zachowania, kształtować nowego obywatela.
Teatr Narodowy pod dyrekcją Wojciecha Bogusławskiego odegrał wybitną rolę w
walce o reformę ustroju Rzeczypospolitej wystawiając na scenie sztuki o
wyraźnie politycznym obliczu (�Powrót posła"), nawiązujące do aktualnych
wydarzeń w kraju (�Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale")
3. Okres Sejmu wielkiego - ogromny wpływ publicystyki na kształtowanie postaw
obywatelskich. Działali członkowie słynnej Kuźnicy Kołątajowskiej
a) Hugo Kołątaj �Anonima listów kilka"
b) Stanisław Staszic �Przestrogi dla Polski"
Propagowali reformy społeczne, polityczne. Szukali sposobu na uzdrowienie
Polski.
4. Literatura tego okresu silnie związana z życiem narodu, z walką o odnowę
polityczną, o postęp społeczny i kulturalny (ośmieszanie wad społeczeństwa,
zabobonu, ciemnoty, konserwatyzmu, kosmopolityzmu; broniła godności stanów
niższych; kryterium wartości człowieka staje się praca; krytyka próżniactwa)
Utwory: liryka patriotyczna Krasickiego �Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki",
walka z zacofaniem kulturalnym i zwyrodnieniem społeczeństwa w �Monachomachii"
Krasickiego
5. Literatura propagująca określony typ bohatera literackiego.
a) pozytywny: wzorowy gospodarz, ojciec rodziny, wzorowy obywatel zaangażowany
w reformy państwa.
b) negatywny: Sarmata, pijak, pieniacz, konserwatysta, chciwy na majątek,
niewykształcony, hulaka, fircyk, modne damy.
Przedstawienie tych postaw w �Powrocie posła" J. U. Niemcewicza.
II. Pozytywizm zaczyna się od upadku powstania styczniowego. Jest to tragedia
dla społeczeństwa polskiego. Trwa żałoba narodowa. Upadek powstania to moment,
do którego nawiązują pozytywiści. Silnie działa cenzura nie pozwalająca pisać o
powstaniu. Klęska spowodowała zmianę sposobu patrzenia na walkę
narodowowyzwoleńczą. Romantycznego entuzjastę zastąpił rozsądny, trzeźwy,
rozważny człowiek, który podejmuje się zadań możliwych. Poetę zastępuje uczony,
który chce przekazać określone treści. Pisanie jest taką samą pracą jak każda
inna. Powstaje literatura tendencyjna, utwory były przemyślane. Literatura
miała za zadanie propagować hasła pozytywistyczne: scjentyzm, pracę organiczną,
pracę u podstaw, emancypację kobiet, równouprawnienie Żydów. Każdy miał być
użyteczny, czyli poeta miał przyczyniać się dla dobra społeczeństwa pisząc
utwory tendencyjne, ponieważ �bez tendencji nie ma dobrego dzieła sztuki".
1. Hasła pozytywistyczne w nowelistyce Elizy Orzeszkowej (�A...B...C...",
"Tadeusz", �Dobra pani") i Marii Konopnickiej (�Miłosierdzie Gminy", �Mendel
Gdański")
Bohaterami byBŹ dzieci, kobiety, które dzi
Bohaterami były dzieci, kobiety, które dzięki pracy odnajdywały cel w życiu,
Żydzi nie akceptowani przez społeczeństwo polskie, los ludzi najbiedniejszej
klasy społecznej. Opisy, postaci tendencyjne miały wzbudzać współczucie
czytelnika.
2. Powieści okresu pozytywizmu:
a) �Nad Niemnem" powieścią wzorcową. Orzeszkowa stała się autorytetem
społecznym. Pełna realizacja haseł pozytywistycznych przez bohaterów tej
powieści.
b) �Lalka" Bolesława Prusa powieścią o społeczeństwie polskim w XIX w.
Krytyczna ocena społeczności. Obraz społecznego rozkładu.
c) �Potop" Henryka Sienkiewicza - powieścią historyczną okresu pozytywizmu.
Powieść, która powstała ku pokrzepieniu serc Polaków.
3. Programowe wiersze Adama Asnyka �Daremne żale, próżny trud...", �Do
młodych"; poezja Marii Konopnickiej, która koncentrowała się na krzywdzie
ludzkiej, interesowała się problemami społecznymi, politycznymi i narodowymi:
�Wolny najmita", �Na fujarce", �O Wrześni".
Przykłady tych dwóch epok pokazują, że niemożliwe jest wyzwolenie literatury od
powinności. Jest to literatura na usługach społecznych, staje się uzależniona
od spraw życiowych. Tylko taka literatura jest wartościowa.
�Artysta powinien przed wykonaniem swego dzieła powziąć cel jakiś społeczny.
Utwór jego powinien mieć tendencje, bez tendencji nie ma dobrego dzieła sztuki,
są tylko mniej lub więcej pięknie wyrobione fatałaszki."
Oblicza sarmatyzmu (Potocki - pozytywny, Pasek - negatywny)
Wacław Potocki należy do nurtu sarmackiego XVII w. W swoich utworach porusza
problemy polityczne i społeczne Polski, krytykuje pewne ówczesne zachowania.
�O tym szlachta, panowie, o tym myślą księża,
choć się co rok w granicach swych ojczyzna zwęża
choć na b___g umierają żołnierze niepłatne,
choć na oczy widzą jej peryjod ostatni..." - �Zbytki polskie"
W �Zbytkach polskich" i �Czuj! Stary pies szczeka" Potocki z gorzką ironią mówi
o przepychu, w jakim żyje szlachta, podczas gdy ojczyzna potrzebuje pomocy.
Nikt nie przestrzega praw, nie szanuje konstytucji, występki możnych uchodzą
płazem. Potocki ostrzega, że państwo schyla się ku upadkowi. Apeluje do
szlachty, do Polaków by się opamiętali i naprawili błędy:
�Porwij się biały orle!
Radź o sobie Lachu!"
W �Wojnie chocimskiej" autor sięgnął do 1621 r. by ukazać bohaterską obronę
Chocimia i ofiarność patriotyczną polskich żołnierzy. Utwór ten powstał w
obliczu nowego zagrożenia tureckiego. Potocki uważał, że potrzebne jest dzieło
mówiące o dawnych sukcesach i potędze. Przedstawione przykłady męstwa i
ofiarnej służby ojczyźnie, honoru rycerskiego miały stanowić wzór i zachętę dla
Polaków.
W wierszu �Pospolite ruszenie" czy �Ogród fraszek" (zbiór 1800 utworów)
piętnuje wady ustroju politycznego Polski, a więc anarchię, bezprawie, złotą
wolność, prywatę, brak obrony granic, słabość pospolitego ruszenia, zanik ducha
rycerskiego. Szlachta głucha jest na słowa dobosza, który chce ją zmusić ,do
podjęcia walki.
Utwory Potockiego dotyczą niedomagań Rzeczypospolitej; wiele w nich krytyki,
bolesnej zadumy i pesymizmu.
Wacława Potockiego z pewnością można uważać za gorliwego patriotę, który
martwił się losami kraju.
Drugim przedstawicielem sarmatyzmu polskiego jest Jan Chryzostom Pasek. Dzięki
jego �Pamiętnikom" możemy poznać ludzi i obyczajowość tamtych czasów.
�Pamiętniki" można podzielić na dwie części: na przygody wojenne oraz na opis
życia i obyczajów szlacheckich. Już w pierwszej części jest ukazany negatywny
stosunek Polaków żołnierzy do walki o dobro kraju. Szlachcic walczy dzielnie,
ale zapału do walki dostarcza mu ambicja osobista i chęć zdobycia łupów. Sam
Pasek nie kryje się z tym , że przyczyną udziału w wyprawie do Danii była tylko
ciekawość i żądza przygód. W opisach ważnych wydarzeń historycznych autor
skupia uwagę na własnych przygodach, wyolbrzymiając niekiedy swą rolę świadka i
uczestnika tych wydarzeń. Pisze o sobie by zwrócić na siebie uwagę. Paska
cechuje zaściankowy patriotyzm. Polskę poczytywał jako naród wybrany. Na inne
narody patrzył �z góry". Był raczej szkodliwy dla ojczyzny niż pożyteczny. Był
lekkomyślny i nieodpowiedzialny.
Druga część utworu zawiera szeroki obraz pokojowego życia ziemiańskiego i
obyczajów szlacheckich. Autor myśli kategoriami przeciętnego szlachcica, toteż
ucisk i niedolę chłopa uważał za naturalny stan rzeczy. Czasami był nawet
okrutny i nieludzki dla podwładnych. Uważał, że tylko szlachta jest godną
przedstawicielką narodu. Życie szlachty nacechowane było troską o dobrobyt i
korzyści materialne. Same zaloty do Anny Łęckiej przypominały układy handlowe a
nie wyznania miłosne.
Religijność ówczesnej szlachty też nie jest ukazana w dobrym świetle. Szlachta
przestrzegała posty i składała jałmużny, które nie zmieniały jej życia, i
których nie brała sobie do serca. Dalej uważała, że jest górą. Pasek nie bał
się opisać mszę świętą, do której służył mając ręce zbroczone krwią wrogów.
Pasek nie zdawał sobie sprawy, iż cechy szlachty, o których on mówił są złe, i
że nie godzi się tak postępować. Był dumny i pewny siebie; uważał się za
prawdziwego patriotę i wzorcowego obywatela. Jednakże w rzeczywistości było
inaczej. On i cała szlachta była egoistyczna, cechował ją materializm,
zabobonność i krótkowzroczność.