235

www.wsip.com.pl

V

Rozkwit

średniowiecza

Przemiany gospodarcze i społeczne w Europie w XI–XIII w.

Zmiany demografi czne.

Od XI do końca XIII w. Europa przeżywała rozkwit go-

spodarczy. Objął on cały obszar cywilizacji zachodniej, chociaż poziom rozwoju gospo-
darki poszczególnych regionów Europy był zróżnicowany. Centra rozwoju znajdowały
się w północnych Włoszech, północnej Francji i Flandrii, w południowej części Anglii
oraz zachodniej i południowej części Niemiec. Procesy te powiązane były ściśle z przy-
rostem liczby ludności.

Charakterystyczną cechą średniowiecznej Europy było

znaczne zróżnicowanie regionalne gęstości zaludnienia. Naj-
ludniejszym państwem Europy była Francja, mająca w koń-
cu XIII w. ok. 15 milionów ludności, co stanowiło ok. 20%
wszystkich mieszkańców Europy. Najwyższą liczbę miesz-
kańców na km

2

miały Włochy i Flandria. Gęstość zaludnie-

nia Francji, wobec jej dużego obszaru, była nieco niższa.

Wzrost produkcji rolnej i gospodarka czynszowa.

Ponieważ główną dziedziną średniowiecznej gospodarki
było rolnictwo, rozwój zależał przede wszystkim od sytuacji
wsi. W ciągu kilkuset lat wielkość produkcji rolnej powoli
rosła. Zdarzały się oczywiście lata nieurodzajów i klęsk, lecz
nie zmieniało to tendencji długoletniej. Przyrost produkcji
rolnej był następstwem:
• karczowania lasów i pozyskiwania nowych terenów pod

uprawę roli, a co za tym idzie – zwiększenia powierzchni
ziem uprawnych,

11

Gęstość zaludnienia różnych
ziem Europy w końcu XIII w.

Liczba

Kraj mieszkańców

na km

2

Włochy 35

Flandria

35

Francja

30

Nadrenia

18

Czechy

14

Polska

7–8

Węgry 7–8

Ruś

2

Skandynawia

2

Ludność Europy w latach 1000–1300

1000 r. ok. 42 mln

1200 r. ok. 61 mln

1300 r. ok. 73 mln

236

• wprowadzania nowych, bardziej wydajnych i przynoszących większe plony metod

uprawy roli – przejście od dwupolówki (zob. s. 193) do trójpolówki,

• stosowania nowocześniejszych narzędzi rolniczych (pług koleśny z odkładnicą) oraz

nawożenia pól uprawnych.

Ponadto upowszechnienie młynów wodnych i wiatraków zwiększyło wydajność mielenia
zbóż i polepszyło jakość uzyskiwanej mąki.

Obok przemian technicznych bardzo ważne były

zachodzące na wsi przemiany organizacyjne i spo-
łeczne. Od XI–XII w. w państwach zachodniej Europy
ludność poddana zaczęła otrzymywać przywileje, zwa-
ne wolnościami, dzięki którym ograniczeniu ulegała jej
zależność osobista od pana. Coraz częściej zamiast da-
nin w naturze i pracy wyznaczano ludności wieśniaczej
czynsze

, czyli daniny w pieniądzu.

Określenie stałej wysokości czynszu dawało wieś-

niakom silny bodziec do lepszej pracy oraz większą nie-
zależność od zmiennych czynników naturalnych i przy-
czyniało się do wzrostu poziomu ich życia. Jeśli zebrali
większe plony, przeznaczyć je mogli na własne potrzeby.
Mogli zwiększyć konsumpcję i wychować większą liczbę

dzieci – to właśnie leżało u podstaw europejskiego rozwoju demografi cznego. Mogli też
sprzedać więcej towarów w mieście, kupić wyroby rzemieślnicze, w tym narzędzia, pozwa-
lające na dalsze zwiększanie plonów. Dzięki upowszechnieniu w XIII w. danin pienięż-
nych zależność osobista chłopów od panów uległa rozluźnieniu. Wieśniakom potrzebna
była bowiem swoboda, aby mogli udawać się do miasta i handlować swymi towarami.
Istnienie miast oraz handel pomiędzy wsią i miastem stanowiły nieodzowny warunek
wprowadzania czynszów. Chłopi mogli uzyskiwać pieniądze tylko dzięki sprzedaży

w mieście swych produktów. Z kolei miasta mogły roz-
wijać się tylko dzięki stałym dostawom żywności ze wsi.
Dlatego w okresie rozkwitu średniowiecza rozwinął się
handel lokalny, obsługujący miasto i jego bliskie wiej-
skie zaplecze.

Cała Europa pokryta była siecią niewielkich miast

i miasteczek, które w rozwoju wsi spełniały rolę najważ-
niejszą. Na tej gęstej sieci małych miast opierały swój
rozwój miasta średnie, obsługujące handel międzyregio-
nalny, i miasta wielkie, które dużą część zysków czerpały
z handlu dalekosiężnego. Podobnie jak handel, zróżni-
cowane było rzemiosło: od wytwarzającego produkty co-
dziennego użytku po wyrób przedmiotów luksusowych.

„

Dwupolówka i trójpolówka.

Wykres ilustruje, w jaki sposób przejście od dwupolówki do trójpolówki

zwiększyło obszar zasiewów bez powiększania areału ziem uprawnych,

zmniejszając tym samym obszar leżący odłogiem.

Rozkwit średniowiecza

Trójpolówka

Trójpolówka – system po-
legający na podziale upra-
wianej ziemi na trzy części:
pole zbóż ozimych, jarych
i pozostawione odłogiem
(ugór). W ciągu trzech lat
jeden kawałek pola obsie-
wany był przemiennie –
w pierwszym roku zbożem
ozimym, w drugim zbo-
żem jarym, w trzecim leżał
odłogiem, służąc jako pa-
stwisko.

352

Zadanie 1.

(3 pkt)

Przyjrzyj się poniższej mapie przedstawiającej terytoria składowe cesarstwa rzymskiego
(Rzeszy) ok. 1500 r. i wykonaj polecenia.

A

. Na podstawie wiedzy

pozaźródłowej określ
pochodzenie nazwy
„cesarstwo rzymskie”
(w odniesieniu do
Rzeszy Niemieckiej).

B

. Na podstawie wiedzy

pozaźródłowej wyjaśnij
pojęcie „elektor”
odnoszące się
do dziejów Rzeszy.

C

. Na podstawie mapy

wymień organizmy
polityczne, których
władcy byli elektorami.

Zadanie 2.

(3 pkt)

Uzupełnij wiadomości o wielkich bitwach schyłku średniowiecza.

Bitwa

Strony walczące

Strona zwycięska

Rok

Główne

następstwo/skutek

Anglicy–Francuzi

1346

Kulikowe Pole

Moskwa

Turcy–Serbowie

1389

Grunwald

PRZYGOTUJ SIĘ DO MATURY

PRZYGOTUJ SIĘ DO MATURY

353

www.wsip.com.pl

Zadanie 3.

(5 pkt)

Przyjrzyj się tablicy genealogicznej ukazującej późnośredniowieczne związki trzech wiel-
kich dynastii europejskich i wykonaj polecenia.

A

. Nazwij dynastie 1, 2 i 3.

B

. Określ, co oznacza korona przy niektórych imionach przedstawicieli tych trzech

dynastii.

C

. Wymień kraje, w których rządzili: Wacław II, Karol IV, Rudolf I.

Zadanie 4.

(matura 2006, 3 pkt)

W tabeli – obok każdego z wydarzeń historycznych – dopisz literę oznaczającą fakt, który
został uznany za jego skutek (następstwo).

A

. Utrata Pomorza Gdańskiego przez Władysława Łokietka

B

. Koronacja Bolesława Chrobrego

C

. Założenie Akademii Krakowskiej

D

. Prusy Krzyżackie zostały lennem Polski

Wydarzenie

Skutek (następstwo)

1. Śmierć cesarza Henryka II
2. Zajęcie Pomorza Gdańskiego przez Brandenburgię
3. Wojna trzynastoletnia

Przygotuj się do matury

Elżbieta

1.

2.

3.

Katarzyna

Albrecht I

=

1308

Wacław II

=

1305

Wacław III

=

1306

Rudolf I

=

1291

Wacław IV

=

1419

Jan król

Czech =1346

Maksymilian I

=1519

Fryderyk III

=1493

Ernest

Leopold III

=

1386

Rudolf IV

=

1365

Albrecht III

=

1395

Albrecht II (V)

=

1439

Albrecht IV

=

1404

Władysław I Pogrobowiec

=

1457

Albrecht II

=

1358

Przemysł Ottokar II

=

1278

Henryk VII

=1313

Fryderyk Piękny

=

1330

Elżbieta

oo

oo

oo

Karol IV

=1378

Zygmunt

=1437