1.1

M

ETODY

A

NALITYCZNO

–

OBLICZENIOWE NORMOWANIA CZASU PRACY

1.1.1

Wstęp

Metody analityczno – obliczeniowe, swą ogólną nazwę zawdzięczają sposobie

ich wykonywania. Osoba normująca jakąkolwiek czynność dzieli pracę na dwie części.

W pierwszej dokonuje analizy sposobu wykonywania pracy – dzieli ją na czynności, a te

na ruchy elementarne zwane także elementami pracy. W drugim etapie do wyodrębnionych

wcześniej elementów pracy przypisuje czasy ich trwania- tzw. normatywy. Podejście takie

umożliwia dokładne wyznaczanie normy czasu trwania pracy, ale i daje możliwość

wprowadzenia zmian w sposobie jej wykonywania, celem skrócenia, bądź zrównoważenia

obciążenia pracownika poprzez zmianę organizacji stanowiska pracy i wyeliminowanie

zbędnych ruchów. Innym, częściej spotykanym określeniem metod analityczno-

obliczeniowych jest normatyw elementarny.

Podwaliny pod powstanie metod normatywów elementarnych, na przełomie XIX i XX

wieku dał F. B. Gilberth wraz z żoną, stwierdzając że praca człowieka składa się z pewnej

ilości elementów podstawowych pracy, później określonych ruchami elementarnymi.

Opracował także metody obserwacji pracy – badanie mikroruchów przez zastosowanie

kamery filmowej i metodę chronocyklograficzną, w której wykorzystuje się przymocowane

do ciała żarówki dzięki którym na zdjęciach można zaobserwować tor ruchu kończyn.

Badania doprowadziły Gilbertha do szeregu publikacji i utworzenia zasad ekonomii ruchu.

Efekty jego prac zostały poszerzone w latach trzydziestych i czterdziestych XX wieku przez

Ralpha M. Barnesa. Żaden z wyżej wymienionych nie podjął się prób ustalenia czasu trwania

wydzielonych ruchów roboczych, jednak to ich prace dały początek powstaniu metod

normatywów elementarnych do których należy zaliczyć m.in. Motion Time Analysis (MTA),

Work Factor (WF), Basic Motion Time (BMT), Motion Time Standard (MTS), Human

Performance Time (HPT) i w końcu MTM. Celem pracy Gilbertha, Barnesa jak i później

autorów metod normatywów elementarnych było przede wszystkim umożliwienie ustalenia

najlepszego sposobu wykonywania danej czynności, co pozwoliłoby zoptymalizować pracę

robotników.

Wszystkie metody normatywów elementarnych charakteryzują się przede wszystkim:

−

zastosowaniem wobec prac wykonywanych przez człowieka;

−

podziałem na elementy pracy- ruchy elementarne;

−

określeniem czasu trwania poszczególnych elementów, z uwzględnieniem dodatkowych

parametrów wpływających na tempo pracy;

−

możliwością zaprojektowania bądź odtworzenia dowolnej czynności i określenia

normalnego czasu jej trwania przez zsumowanie ruchów składających się na nią i

przypisanych im czasów;

−

możliwością analizy stopnia obciążenia pracownika.

Spośród wymienionych wcześniej metod w przemyśle uznanie znalazły

przede wszystkim dwie z nich- Work Factor i MTM. Ta druga dzięki szybkiemu

udostępnieniu wszystkich szczegółów, a także dzięki szeregowi zalet takich jak prosty opis

ruchów, przy jednoczesnym zachowaniu szczegółowej analizy pracy, czy możliwości

tworzenia scalonych normatywów użytkowych, znalazła szerokie zastosowanie w przemyśle

na całym świecie.

1.1.2

Zasady racjonalizacji pracy – ekonomii ruchów

Wspomniano wcześniej, że każda z metod normatywów elementarnych ma na celu

usprawnienie pracy, poprzez odpowiednią organizację stanowiska prac i dobór najlepszej

metody wykonywania pracy. Badania nad kolejnymi metodami doprowadziły do powstania

szeregu zasad, których należy przestrzegać podczas projektowania stanowiska.

Poniżej przedstawiono najbardziej rozpowszechniony i uniwersalny spis takich zasad

zaproponowany przez Barnesa.

Zasady ekonomii ruchów dotyczące pracy człowieka:

1)

Obie ręce powinny rozpoczynać i kończyć pracę jednocześnie;

2)

Obie ręce nie powinny pozostawać bezczynne w tym samym czasie, z wyjątkiem

przerw przeznaczonych świadomie na odpoczynek;

3)

Ruchy ramion powinny być wykonywane jednocześnie symetrycznie i w kierunkach

przeciwnych względem siebie;

4)

Ruchy rąk powinny być możliwie najniższej grupy mięśni, jeżeli wystarczają one do

prawidłowego wykonania danej czynności;

5)

Należy wykorzystywać siłę bezwładności, jeżeli pomaga ona w wykonaniu pracy, a

ograniczać jej występowanie w przypadku ruchów kontrolnych;

6)

Ruchy płynne i łagodne są korzystniejsze od ruchów po linii łamanej;

7)

Ruchy balistyczne są szybsze, łatwiejsze i bardziej dokładne niż ruchy kontrolowane;

8)

Praca rytmiczna pozwala na swobodne i „automatyczne” wykonywanie ruchów.

II)

Zasady ekonomii ruchów dotyczące organizacji stanowiska roboczego

9)

Narzędzia i materiały powinny być poukładane na stałym ściśle określonym miejscu;

10)

Narzędzia i materiały umieszczać możliwie blisko i na wprost wykonawcy;

11)

Pojemniki i zasobniki, w których wykorzystywana jest siła ciężkości, powinny być

stosowane do doprowadzenia materiałów na miejsce ich użycia;

12)

Odprowadzanie wyrobów ze stanowiska powinno odbywać się przy wykorzystaniu

siły ciężkości wszędzie tam gdzie to jest możliwe;

13)

Narzędzia i materiały powinny być rozmieszczone tak, żeby zapewniały możliwie

najlepszą kolejność ruchów;

14)

Dobra widoczność jest podstawowym warunkiem dobrej i wydajnej pracy;

15)

Wysokość stołu roboczego i siedziska powinny umożliwiać wygodną pracę zarówno

w pozycji siedzącej, jak i stojącej

16)

Konstrukcja i wysokość krzesła winny zapewniać utrzymanie prawidłowej pozycji;

III)

Zasady ekonomii ruchów dotyczące narzędzi i maszyn

17)

Należy maksymalnie oszczędzać pracę rąk;

18)

Należy stosować narzędzia kombinowane, wieloczynnościowe;

19)

Odkładanym narzędziom i przedmiotom pracy należy nadawać określone, ustalone

położenie, odpowiednio do sposobu ich późniejszego podejmowania;

20)

Obciążenie pracą palców powinno być zgodne z ich możliwościami fizycznymi

21)

Uchwyty i rękojeści, używane np. przy korbach i wkrętakach wykonywać w sposób

zapewniający maksymalne przyleganie do nich powierzchni dłoni

22)

Dźwignie koła zamachowe i kołowroty należy umieszczać tak, by robotnik mógł nimi

manipulować przy minimalnym poruszeniu ciała i z największą wydajnością.

1.1.3

Work Factor

Work Factor to pierwsza z opisywanych tu metod analityczno- obliczeniowych

normowania czasu pracy. Jak napisano we wstępie, ta jak i każda następna omawiana metoda

ma zastosowanie tylko i wyłącznie w odniesieniu do ręcznych prac człowieka i tak jak każdą

kolejną metodę charakteryzuje ją podział na elementy pracy – tzw. ruchy robocze

na które składają się ruchy elementarne.

Jak podaje R. Wołk

1

pierwsze prace nad metodą datuje się na lata 1935 – 1938,

jednak pierwsze oficjalne publikacje ukazały się w roku 1945. Jej twórcami są J. Quick,

W. Shea i R. Koehler, zaś podwaliny pod metodę dał w latach 1935-38 M. Ségur.

Podstawą do badań nad ruchem człowieka i jego czasem trwania było ustalenie, że czas

wykonania ruchu jest uzależniony od czterech podstawowych zmiennych – okoliczności

(z ang. factors). Te zmienne to: część ciała wykonująca ruch, droga – odległość ruchu,

ewentualny opór bądź ciężar towarzyszący ruchowi, oraz stopień opanowania – kontroli

ruchu. O ile ustalenie pierwszych trzech czynników nie nastręcza problemów, o tyle

z czwartym elementem pojawiają się pewne problemy. Metoda przyjmuje, że ruch

jest swobodny, lub w mniejszym bądź większym stopniu skrępowany. Ograniczenia

krępujące ruch wedle autorów to:

−

konieczność nadania ruchowi konkretnego kierunku – oznaczenie S;

−

zmiana kierunku ruchu w trakcie jego wykonywania – oznaczenie W;

−

zatrzymanie go w ustalonym miejscu bądź czasie – oznaczenie D;

−

konieczność wykonania ruchu ostrożnie lub starannie – oznaczenie P;

−

pokonanie oporu lub ciężaru – oznaczenie W.

Każdy z powyższych elementów występujący w trakcie wykonywania ruchu

ogranicza jego swobodę i automatycznie wydłuża jego czas trwania. Ponadto stwierdzono,

ż

e wszystkie czynniki w równym stopniu opóźniają ruch. To sprawiło, że możliwa stała się

budowa stosunkowo prostych tablic normatywów. Niestety samo wymienienie przez autorów

istniejących ograniczeń nie było wystarczające, ze względu na mnogość ruchów, jak i sytuacji

w jakich są one wykonywane. Dlatego zmuszeni oni zostali do zbudowania szeregu tablic

ułatwiających dokładne scharakteryzowanie ruchu. Na tej podstawie po wcześniejszym

ustaleniu rodzaju i odległości ruchu normista zlicza wszystkie ograniczenia – cechy ruchu,

1

rozdz. 7 poz. 7

osiągając tym samym liczbę cechową „Work – Factor”. Z jej znajomością można odnieść się

bezpośrednio do tablic z normatywami (tabele 8 i 9) i odczytać czas trwania ruchu podany

z dokładnością do 0.0001 min. Oznaczenia ruchów w metodzie Work Factor nie różnią się

charakterem od innych metod. Składają się na nie kolejno oznaczenie literowe ruchu np. A

dla ruchu ręki, następnie liczbowe określenie odległości ruchu i znów literowych oznaczeń

ewentualnych ograniczeń. Przykładowo T 30 WWP oznacza ruch tułowia na odległość 30 cm;

z obciążeniem mieszczącym się w drugim przedziale (stąd dwukrotne pojawienie się w

symbolu litery W), przy jednoczesnym zachowaniu ostrożności.

Dokładniejsze omówienie metody nie jest możliwe, ze względu na utrzymywany

komercyjny charakter metody, uniemożliwiający uzyskanie dostępu do dokładnych danych

dot. Work Factor. Należy jednak powiedzieć, że metoda nie należy do łatwych ze względu na

konieczność korzystania z szeregu tablic, przy jednoczesnym stosowaniu się do ok. 150 reguł.

Duża dokładność metody powoduje znaczną pracochłonność w trakcie prac normistycznych

i jest to główny zarzut Work Factor, stający się jednocześnie zaletą w odniesieniu do

produkcji masowej i wielkoseryjnej. Jednak, aby zwiększyć użyteczność metody autorzy

opracowali również jej cztery uproszczone wersje:

−

szczegółową (z ang. detailed analysis)– zalecana dla produkcji masowej;

−

wg uproszczonych określeń ruchów (z ang.simplified grouped) – zalecana dla produkcji

wielkoseryjnej;

−

wg prostych grup ruchów roboczych (z ang. simplified grouped) – zalecana dla produkcji

ś

rednioseryjnej;

−

wg typowych normatywów czynności roboczych (z ang. standard data).

W zależności od wybranej opcji zmniejsza się dokładność metody, jednocześnie

jednak spada też konieczny nakład pracy – stąd rekomendacja dla różnych typów produkcji.

Każda z opcji metody ma co należy podkreślić odrębny zestaw tablic, przez co można mówić

wręcz o czterech równych metodach. Wybór metody powinien opierać się przede wszystkim

na oczekiwanej dokładności, jednak zmiana metody z szczegółowej na jedną z uproszczonych

może znacznie zmniejszyć nakład pracy- można np. zamiast 9 ruchów wg analizy

szczegółowej uzyskać odpowiednio 4, 2 a nawet 1 ruch dla kolejnych stopni uproszczenia.

Innym uproszczeniem Work Factor jest zmiana głównej jednostki z 0.0001 min na 0.005 min

i oznaczenie jej AU. Wszystkie wielkości normatywne zaokrągla się do powstałej jednostki,

co ułatwia późniejsze sumowanie uzyskanych czasów.

Droga

ruchu

w cm

Dla ruchu

swobodnego

Liczba cech pracy

Droga

ruchu

w cm

Dla ruchu

swobodnego

Liczba cech pracy

1

2

3

4

1

2

3

4

A – ruch ręki mierzony wg napięstka

L – ruch nogi mierzony wg kostki

2,5

18

26

34

40

46

2,5

21

30

39

46

53

5

20

29

37

44

50

5

23

33

42

51

58

7,5

22

32

41

50

57

7,5

26

37

48

57

65

10

26

38

48

58

66

10

30

43

55

66

76

12,5

29

43

55

65

75

12,5

34

49

63

75

86

15

32

47

60

72

83

15

37

54

69

83

95

17,5

35

51

65

78

90

17,5

40

59

75

90

103

20

38

54

70

84

96

20

43

63

80

96

110

22,5

40

58

74

89

102

22,5

46

66

85

102 117

25

42

61

78

93

107

25

48

70

89

107 123

27,5

44

63

81

98

112

27,5

50

72

94

112 129

30

46

65

85

102

117

30

52

75

97

117 134

32,5

47

67

88

105

121

32,5

54

77

101

121 139

35

49

69

90

109

125

35

56

80

103

125 144

37,5

51

71

92

113

129

37,5

58

82

106

130 149

40

52

73

94

115

133

40

60

84

108

133 153

42,5

54

75

96

118

137

42,5

62

86

111

135 158

45

55

76

98

120

140

45

63

88

113

137 161

47,5

56

78

100 122

142

47,5

65

90

115

140 164

50

58

80

102 124

144

50

67

92

117

142 166

55

61

83

106 128

148

55

70

96

121

147 171

60

63

86

109 131

152

60

73

99

126

151 175

65

66

90

113 135

156

65

75

103

130

155 179

70

68

93

116 139

159

70

78

107

134

159 183

75

70

96

119 142

163

75

81

110

137

163 187

87,5

76

103 128 151

171

87,5

87

118

147

173 197

100

81

109 135 159

179

100

93

126

155

182 206

Ciężar

w kg

m

0.9

3.2

5.9

9.0

więcej Ciężar

w kg

m

3.6

19.0 więcej

–

–

k

0.45

1.6

3.0

4.5

więcej

k

1.8

19.6 więcej

–

–

m – dla mężczyzny, k – dla kobiety

Tabela 1 Normatywy wg Work-Factory. Źródło: Wołk R. – „Podstawy normowania pracy w przemyśle maszynowym”.

Droga

ruchu

w cm

Dla ruchu

swobodnego

Liczba cech pracy

Droga

ruchu

w cm

Dla ruchu

swobodnego

Liczba cech pracy

1

2

3

4

1

2

3

4

T – ruch tułowia mierzony wg barku

F/H – ruch palców, dłoni mierzony wg końców

palców

2,5

25

38

49

58

67

2,5

16

23

29

35

40

5

29

42

53

64

73

5

17

25

32

38

44

7,5

32

47

60

72

82

7,5

19

28

36

43

49

10

38

55

70

84

96

10

23

33

42

50

58

12,5

43

62

79

95

109

Ciężar

w kg

m

0.3

1.1

1.8

więcej

–

15

47

68

87

105 120

k

0.15

0.6

0.9

więcej

–

17,5

51

74

95

114 130

FT – ruch stopy mierzony wg palców

20

54

79

101 121 139

22,5

58

84

107 128 147

2,5

20

29

37

44

51

25

61

88

113 135 155

5

22

32

40

48

55

27,5

63

91

118 141 162

7,5

24

35

45

55

63

30

66

94

123 147 169

10

29

41

53

64

73

32,5

68

97

127 153 175

Ciężar

w kg

m

2.3

10.0 więcej

–

–

35

71

100

130 158 182

k

1.2

5.0

więcej

–

–

37,5

73

103

133 163 188

FS – obrót napięstka (dłoni)

40

75

105

136 167 193

42,5

78

108

139 170 199

45º

17

22

28

32

37

45

80

11

142 173 203

90º

23

30

37

43

49

47,5

82

113

145 176 206

135º

28

36

44

52

58

50

84

116

148 179 209

180º

31

40

49

57

67

Ciężar

w kg

m

5.0

26.0

wię

cej

–

–

Moment
w kGcm

m

3.3

14.5 więcej

–

–

k

2.5

13.0

wię

cej

–

–

k

1.7

7.2

więcej

–

–

Oznaczenie cech
ruchu
nieswobodnego

W – z ciężarem lub

oporem

S – kierowany

P – staranny lub

ostrożny

U – ze zmianą

kierunku

D – o zamierzonym

końcu

Chodzenie

Kontrola wzrokowa

Rodzaj

1 krok = 75 cm

Skierować
wzrok

20

1-szy

krok

2-gi

krok

więcej niż 2

kroki

Kontrolować
wzrokiem

30

na 1 pkt.

Reagować

20

na 1 reagowanie

Swobod

ne

150

260

120

+ 80/krok

Obrót

głowy o

45º

40

Utrudni

one

180

300

120

+ 100/krok

90º

60

Dodaje się 100 na obrócenie się o 120º – 180º przy dodawaniu 1-go kroku

m – dla mężczyzny, k – dla kobiety

Tabela 2 Normatywy wg Work- Factory. Źródło: Wołk R. – „Podstawy normowania pracy w przemyśle maszynowym”.

1.1.4

MTM-1

Metodę MTM stworzyli H. B. Maynard, I. L. Schwab i G. J. Stegemerten,

jako pracownicy biura Methods Engineering Coucil w Pittsburghu. Wydanie przez twórców

MTM w 1948 roku książki

2

, w całości poświęconej opracowanej przez siebie metodzie

i udostępnienie w niej wszelkich danych i szczegółów na jej temat, a także rychłe

zweryfikowanie i pozytywne jej zaopiniowanie przez Uniwersytet Cornella doprowadziło

do jej szybkiego rozpowszechnienia i udoskonalenia.

Do ustalenia wartości czasów normatywnych użyto techniki filmowej. Zużyto 40 km

taśmy filmowej, do rejestracji prac kamerą o prędkości przesuwu taśmy 16 klatek na sekundę.

Czas naświetlania jednej klatki taśmy filmowej, będący jednocześnie wyznacznikiem

dokładności pomiaru czasu podczas tworzenia metody MTM, odniesiono do godziny. Stąd

wzięła się stosowana w opracowanych tablicach norm czasu nietypowa jednostka – TMU,

której wartość wynosi:

1 TMU = 1 cmh = 0.036 sek. = 0.0006 min. = 0.00001 godz.

Wielkim sukcesem autorów metody MTM jest dokładne, wyznaczenie punktów

granicznych elementów pracy, które jednocześnie są stosunkowo łatwe do zaobserwowania.

Umożliwiło to prawidłowe określenie normatywnych wartości czasu ruchów dla pracownika

o normatywnym poziomie wydajności; czyli takiego który „stosuje stałą metodę pracy,

pracuje z przeciętną zręcznością i przeciętną chęcią do pracy oraz wykonującego tę pracę w

warunkach przeciętnych

3

. MTM zgodnie z definicją zaproponowaną przez autorów jest to

metoda pozwalająca na zanalizowanie każdej pracy ręcznej (metody pracy) na elementy

podstawowe pracy (ruchy robocze) i podająca dla każdego z nich normatywny czas

wykonania będący funkcją cech ruchu i warunków, w jakich jest on wykonywany.

Elementy podstawowe pracy nazywane też ruchami, są wydzielonymi czynnościami

z których „złożyć” można przebieg dowolnej pracy. W rzeczywistości każdy element pracy

składa się z większej ilości ruchów, dlatego też nazwa ruch odnosząca się do elementów

pracy jest umowna.

W przypadku wykonywania kilku ruchów jednocześnie pojawia się określenie ruchu

pokrytego i pokrywającego. Pierwszy z nich to ruch o krótszym czasie trwania, a drugi łatwo

się domyślić o dłuższym. Ruch pokrywający nazywany jest także ruchem determinującym.

2

rozdz. 7 poz. 2

3

Wszystkie cytaty z rozdziału pochodzą z: rozdz. 7 poz. 2

Wszystkie wydzielone elementy pracy – ruchy autorzy podzielili na trzy grupy

wewnątrz których znalazło się miejsce na kolejne podziały na podgrupy i w końcu ruchy:

I.

Grupa I – elementy pracy kończyn górnych- ręce, dłonie, ramiona:

•

Sięgnąć – R;

•

Przemieścić – M;

•

Chwycić – G;

•

Obrócić – T;

•

Umiejscowić – P;

•

Nacisnąć – AP;

•

Rozdzielić – D;

•

Puścić – RL;

II.

Ruch korby – C.

Grupa II – elementy pracy oczu:

•

Przesunąć spojrzenie – ET;

III.

Przyjrzeć się – EF.

Grupa III – elementy pracy ciała i kończyn dolnych:

A.

Elementy pracy kończyn dolnych:

•

Ruch stopy – FM,

B.

Ruch nogi – LM;

Elementy pracy ciała w płaszczyźnie poziomej:

•

Chodzić – WP,

•

Kroki boczne – SS,

C.

Obrócić tułów – TB;

Elementy pracy ciała w płaszczyźnie pionowej:

•

Pochylić się – B,

•

Wyprostować się – AB,

•

Schylić się – S,

•

Podnieść się – AS,

•

Uklęknąć na jedno kolano – KOK,

•

Wstać z klęku na jednym kolanie – AKOK,

•

Uklęknąć na oba kolana – KBK,

•

Wstać z klęku na obu kolanach – AKBK,

•

Usiąść – SIT,

•

Wstać – STD.

Sięgnąć to „podstawowy element pracy, którego głównym celem jest przemieszczenie

ręki lub palców do określonego miejsca”. Skrótowo ten element pracy zapisywany jest jako R

od ang. reach. Podzielony na pięć kategorii- A, B, C, D i E. Z kategorią A,

mamy do czynienia gdy przedmiot do którego sięgamy zajmuje zawsze to samo miejsce,

znajduje się w drugiej ręce, lub druga ręka na nim spoczywa. Kategoria B – sięganie

do przedmiotu, który może nieco zmieniać położenie. Kategoria C, to ruch sięgania

do przedmiotu zmieszanego z innymi, zaś kategorię D stanowią ruchy sięgania

do przedmiotów bardzo małych, bądź takich które trzeba chwycić precyzyjnie lub ostrożnie.

Ostatnia kategoria- E, to sięganie do miejsca nieokreślonego, celem utrzymania równowagi,

bądź zwolnienia przestrzeni roboczej. Na czas trwania tego ruchu ma wpływ

przede wszystkim jego długość i typ- tzn. w jakim stanie znajduje się ręka na początku

i końcu wykonywania ruchu - spoczynek, lub „bieg”. Jeżeli ręka na końcu lub końcu ruchu

znajduje się w ruchu w oznaczeniu na początku i/lub końcu pojawia się dodatkowo litera m.

Przemieścić zgodnie z definicją zaproponowaną przez autorów metody MTM

jest „elementem pracy, którego głównym celem jest zmiana miejsca przedmiotu w

przestrzeni”. Z ruchem przemieścić, mamy do czynienia, gdy celem wykonywanego ruchu

jest przemieszczenie przedmiotu, a nie ręki, jak to miało miejsce w ruchu sięgnąć. Z ruchem

typu przemieścić spotykamy się zawsze gdy wykonawca w ręce trzyma przedmiot o masie

przekraczającej 1,25 kG, lub gdy ręka używana jest jako narzędzia np. uderzenie przedmiotu

dłonią. Oznaczenie ruchu przemieścić to M. Podobnie jak w przypadku ruchu sięgnąć na czas

trwania tego elementu pracy ma wpływ kategoria (A, B lub C), długość, typ, a dodatkowo

jeszcze ewentualne obciążenie. Kategoria A- to ruch przemieszczenia przedmiotu do drugiej

ręki, lub do oporu. Kategoria B- ruch przemieszczenia przedmiotu do miejsca przybliżonego,

bądź bliżej nieokreślonego, a także przemieszczenie przedmiotu do drugiej ręki, gdy

odległość pomiędzy miejscem podawania, przez jedną rękę i chwytania przez drugą rękę

przekracza 8 cm. Ruchy tej kategorii określa się często jako przemieszczenia zwykłe,

ich cechą charakterystyczną jest brak nadmiernej precyzji przy wykonywaniu.

Sięgnąć – R

Długość f

R-A

R-B

R-C
R-D

R-E

mR-A
R-Am

mR-

B

m(B)

Kategorie

f<2

2,0

2,0

2,0

2,0

1,6

1,6

0,4

A. Sięgnąć po przedmiot
znajdujący się zawsze w tym
samym miejscu, w drugiej
ręce lub na którym druga
ręka spoczywa

2

2,2

2,2

3,0

2,2

2,0

1,6

0,5

4

3,3

3,3

5,2

3,3

3,0

2,5

0,8

6

4,5

4,5

6,5

4,5

3,9

3,0

1,5

8

5,4

5,6

7,5

5,5

4,5

3,6

2,0

10

6,0

6,6

9,4

6,4

4,9

4,2

2,4

B. Sięgnąć po osobno leżący
przedmiot, którego położenie
może się nieznacznie
zmieniać z jednego cyklu na
drugi

12

6,4

7,4

9,1

7,1

5,2

4,8

2,6

14

6,7

8,2

9,7

7,7

5,5

5,3

2,9

16

7,1

8,8

10,3

8,2

5,8

5,9

2,9

18

7,4

9,4

10,8

8,7

6,1

6,5

2,9

20

7,8

9,9

11,4

9,2

6,4

7,1

2,8

C. Sięgnąć po przedmiot
zmieszany z innymi, tak że
zachodzi konieczność
odszukania lub wybierania
(selekcji)

22

8,1

10,5

11,9

9,7

6,8

7,6

2,9

24

8,5

11,1

12,5

10,2

7,1

8,2

2,9

26

8,8

11,6

13,0

10,6

7,4

8,8

2,8

28

9,2

12,2

13,6

11,1

7,7

9,4

2,8

30

9,5

12,8

14,1

11,6

8,0

9,9

2,9

D. Sięgnąć po przedmiot o
bardzo małych wymiarach
lub który należy chwycić
precyzyjnie albo ostrożnie

35

10,4

14,2

15,5

12,8

8,8

11,4

2,8

40

11,3

15,6

16,8

14,1

9,6

12,8

2,8

45

12,1

17,0

18,2

15,3

10,4

14,2

2,8

50

13,0

18,4

19,6

16,5

11,2

15,7

2,7

55

13,9

19,9

20,9

17,7

12,0

17,1

2,8

60

14,7

21,3

22,3

19,0

12,7

18,5

2,8

E. Odsunąć rękę do bliżej
nieokreślonej pozycji dla
utrzymania równowagi, bądź
przygotowania następnego
ruchu, bądź uwolnienia
przestrzeni pracy

65

15,6

22,7

23,7

20,2

13,5

20,0

2,7

70

16,5

24,1

25,0

21,4

14,3

21,4

2,7

75

17,3

25,5

26,4

22,6

15,1

22,8

2,7

80

18,2

26,9

27,8

23,9

15,9

24,3

2,6

Powyżej

na 5 cm

0,9

1,4

1,4

1,2

0,8

1,4

Tabela 3 Normatywy MTM-1 dla ruchu „sięgnąć” wg. Drążkiewicz A. „Metoda normatywów elementarnych MTM-1”.

Obrócić – T

Wysiłek

Kąt obrotu w stopniach

kG

Symbol Stopień

30

45

60

75

90

105

120

135

150

165

180

0 – 1

S

mały

2,8

3,5

4,1

4,8

5,4

6,1

6,8

7,4

8,1

8,7

9,4

1 – 5

M

ś

redni

4,4

5,5

6,5

7,5

8,5

9,6 10,6 11,6 12,7 13,7 14,8

5 – 16

L

duży

8,4 10,5 12,3 14,4 16,2 18,3 20,4 22,2 24,3 26,1 28,2

Tabela 4 Normatywy MTM-1 dla ruchu „obrócić” wg. Drążkiewicz A. „Metoda normatywów elementarnych MTM-1”.

Nacisnąć – AP

Symbol

Czas

Opis

AP1

16,2

Zawiera poprawianie chwytu

AP2

10,6

Nie zawiera poprawienia chwytu

AP3

5,4

Czas reakcji fizjologicznej

Tabela 5 Normatywy MTM-1 dla ruchu „nacisnąć” wg. Drążkiewicz A. „Metoda normatywów elementarnych MTM-1”.

Przemieścić – M

Długość

f

M-

A

M-B

M-

C

mM-
B m-

Bm

m(B)

Z obciążeniem

Kategorie

kG

składowa

statyczna

współczynnik

dynamiczny

f<2

2

2

2

1,7

0,3

0 –

1,25

0

1

A. Przemieścić
przedmiot do
drugiej ręki
lub przesunąć
do oporu

2

2,2

2,5

2,7

2

0,5

4

3,1

3,8

4,5

2,6

1,2

6

4,1

5

5,8

3,1

1,9

1,25 –

2,5

1,9

1,04

8

5,1

6

7

3,7

2,3

10

6,1

6,9

8

4,2

2,7

12

7

7,7

8,9

4,8

2,9

2,5 –

5,0

3,3

1,09

14

7,7

6,5

9,6

5,4

3,1

16

8,3

9,2

10,3

5,9

3,3

18

8,9

9,9

11

6,5

3,4

5,0 –

7,5

5,2

1,15

B. Przemieścić
przedmiot do
miejsca
przybliżonego
lub bliżej
nieokreślonego

20

9,6

10,5 11,7

7

3,5

22

10,2 11,1 12,3

7,6

3,5

24

10,8 11,7

13

8,2

3,5

7,5 –

10,0

7,1

1,21

26

11,4 12,2 13,7

8,7

3,5

28

12,1 12,7 14,4

9,3

3,4

30

12,7 13,2 15,1

9,8

3,4

10,0 –

12,5

9

1,27

35

14,2 14,4 16,8

11,2

3,2

40

15,8 15,6 18,4

12,6

3

45

17,4 16,8 20,1

14

2,8

12,5 –

15,0

10,9

1,34

C. Przemieścić
przedmiot do
ś

ciśle

określonego
miejsca lub z
zachowaniem
ostrożności

50

18,9

18

21,8

15,4

2,6

55

20,5 19,2 23,5

16,8

2,4

60

22,1 20,4 25,2

18,1

2,3

15,0 –

17,5

12,8

1,4

65

23,6 21,6 26,9

19,5

2,1

70

25,2 22,8 28,6

20,9

1,9

17,5 –

20,0

14,7

1,46

75

26,8

24

30,3

22,3

1,7

80

28,2 25,2

32

23,7

1,5

20,0 –

22,5

16,6

1,52

Powyżej

na 5 cm

1,6

1,2

1,7

1,4

Tabela 6 Normatywy MTM-1 dla ruchu „przemieścić” wg. Drążkiewicz A. „Metoda normatywów elementarnych MTM-1”.

Umiejscowić – P

Pasowanie

Symetria

Manipulacja

E – łatwa

D – trudna

P1: Luźne

Nacisk zbędny

S

5,6

11,2

SS

9,1

14,7

NS

10,4

16

P2: Suwliwe

Potrzebny lekki

nacisk

S

16,2

21,8

SS

19,7

25,3

NS

21

26,6

P3: Ciasne

Potrzebny silny

nacisk

S

43

48,6

SS

46,5

52,1

NS

47,8

53,4

Maksymalna głębokość wprowadzania 25 mm

Tabela 7 Normatywy MTM-1 dla ruchu „umiejscowić” wg. Drążkiewicz A. „Metoda normatywów elementarnych MTM-1”.

Chwycić – G

Symbol Czas

Opis

G1A

2

Chwycić przedmiot łatwy do wzięcia

G1B

3,5

Chwycić przedmiot bardzo mały Chwycić przedmiot
płaski

na powierzchni płaskiej

G1C1

7,3

Ś

rednica > 12mm

Chwycić przedmiot w
przybliżeniu walcowy, gdy
przeszkoda uniemożliwia
chwycenie go od dołu lub z
boku

G1C2

8,7

6mm < Średnica ≤ 12mm

G1C3

10,8 Średnica ≤ 6mm

G2

5,6

Poprawić chwyt. Zmienić sposób trzymania nie puszczając przedmiotu

G3

5,6

Przejąć przedmiot z drugiej ręki

G4A

7,3

Ś

rednica > 25 mm

Chwycić przedmiot
zmieszany z innymi, tak że
zachodzi potrzeba
odszukania go i wybierania
(selekcji)

G4B

9,1

6mm < Średnica ≤ 25mm

G4C

12,9 Średnica ≤ 6mm

G5

0

Chwycić przedmiot przez dotknięcie albo tak, że palce sprawują tylko częściową
kontrolę nad przedmiotem

Tabela 8 Normatywy MTM-1 dla ruchu „chwycić” wg. Drążkiewicz A. „Metoda normatywów elementarnych MTM-1”.

Puścić – RL

Symbol

Czas

Opis

RL1

2

Puścić przez rozwarcie palców

RL2

0

Puścić z dotknięcia

Tabela 9 Normatywy MTM-1 dla ruchu „puścić” wg. Drążkiewicz A. „Metoda normatywów elementarnych MTM-1”.

Ruch korby – C

ś

rednica [cm]

2

4

6

8

10

12

14

16

18

jeden obrót

13,4

14,4

15,2

15,9

16,5

17,1

17,6

18

18,4

na obrót dodatkowy

8,2

9,2

10

10,7

11,3

11,9

12,4

12,8

13,2

ś

rednica [cm]

20

22

24

26

28

30

35

40

jeden obrót

18,8

19,1

19,4

19,7

19,9

20,2

20,7

21,1

na obrót dodatkowy

13,6

13,9

14,2

14,5

14,7

15

15,5

15,9

Tabela 10 Normatywy MTM-1 dla „ruchu korby” wg. Drążkiewicz A. „Metoda normatywów elementarnych MTM-1”.

Rozdzielić – D

Pasowanie

Manipulacja

E – łatwa

D – trudna

D1: Luźne – Opór nieznaczny. Odrzut niedostrzegalny

4

5,7

D2: Suwliwe – Opór wyraźny. Niewielki widoczny odrzut

7,5

11,8

D3: Ciasne – Opór znaczny. Odrzut ręki duży

22,9

34,7

Tabela 11 Normatywy MTM-1 dla ruchu „rozdzielić” wg. Drążkiewicz A. „Metoda normatywów elementarnych MTM-1”.

Przesunąć spojrzenie – ET

Czas

Dokładny

= 0,285 x kąt przesunięcia osi patrzenia

Przybliżony

= 15,2 x
T/D

T – odległość między oglądanymi punktami
D- odległość oczu od prostej łączącej te pkt.

Wartość maksymalna = 20 (bez poruszania głową)

Tabela 12 Sposób obliczania wartości normatywu ruchu „przesunąć spojrzenie” wg. Drążkiewicz A. „Metoda normatywów

elementarnych MTM-1”.

Ruch stopy

Opis

Symbol

Długość

Czas

Swobodny

FM

Do 10 cm

8,5

Z mocnym dociskiem

FMP

19,1

Ruch nogi lub łydki

LM

Do 15 cm

7,1

Na 1 cm

0,5

Chodzić

Opis

Symbol

Czas

Na krok

Swobodnie

W-P

15

Z utrudnieniem

W-PO

17

Przesuwając wózek

W-PL

17

Krok boczny

Opis

Symbol

Odległość

Czas

Zakończony, gdy podniesiona noga dotknie ziemi

SS-C1

Poniżej 30

cm

Pokryty przez

R lub M

30cm

17

Na 1 cm

0,2

Zakończony gdy druga podniesiona noga dotknie ziemi

SS-C2

30cm

34,1

Na 1 cm

0,4

Obrócić tułów (od 45° do 90°)

Opis

Symbol

Czas

Zakończony, gdy podniesiona noga dotknie ziemi

TBC1

18,6

Zakończony gdy druga podniesiona noga dotknie ziemi

TBC2

37,2

Pozostałe ruchy

Opis

Symbol

Czas

Usiąść

SIT

34,7

Wstać

STD

43,3

Pochylić się

B

2

Schylić się

S

Uklęknąć na 1 kolano

KOK

Wyprostować się, podnieść się

AB

31,9

AS

AKOK

Uklęknąć na 2 kolana

KBK

69,4

Podnieść się

AKBK

76,7

Tabela 13 Normatywy MTM-1 dla ruchów ciała wg. Drążkiewicz A. „Metoda normatywów elementarnych MTM-1”.

Kategoria C – ruch przemieszczenia przedmiotu do miejsca ściśle określonego,

lub z zachowaniem ostrożności.

Chwycić to element pracy „palców i dłoni lub tylko samych palców, wykonywany

w celu uzyskania pełnej lub częściowej kontroli nad jednym lub kilkoma przedmiotami,

tak aby możliwe było wykonanie następnego elementu pracy”. Oznaczenie – G. Element

zależny od czasu selekcji, usytuowania przedmiotu, jego cech charakterystycznych; został

podzielony na 5 kategorii G1 do G5. Kategoria G1 dodatkowo podzielona na klasy A, B i C,

w której wyróżniono 3 typy (Podobnie jak w kategorii G4).

Obrócić to ruch „polegający na obrocie ręki bez obciążenia lub z obciążeniem, wokół

osi przedramienia”. Oznaczony on został symbolem T, od ang. turn. Ten element pracy

samodzielnie występuje niezwykle rzadko- na ogół pokryty jest innymi ruchami, zwłaszcza

sięgnąć i przemieścić. Ruch ten zależny jest od dwóch parametrów – kąta obrotu i oporu,

który należy pokonać. Pierwszy jest odpowiednikiem odległości dla ruchów przemieścić

czy sięgnąć i szacowany jest z dokładnością do 15°. Drugi parametr, tj. opór jaki trzeba

pokonać doprowadził do podziału elementu obrócić na 3 kategorie. Kategoria S – opór mały,

obciążenie do 1 kG. Kategoria M – opór średni, obciążenie 1 do 5 kG. Kategoria L – opór

duży, obciążenie 5 do 16 kG. Dodatkowo na czas trwania ruchu może mieć wpływ jego typ,

czyli stan w jakim znajduje się ręka na początku i końcu ruchu.

Umiejscowić to element pracy „za pomocą którego jeden przedmiot zostaje ustawiony

względem drugiego i, ewentualnie, względem niego zorientowany, do niego wprowadzony

lub nań nałożony”. Oznaczenie - P. Podzielony na 3 kategorie, wewnątrz których

zdefiniowano po 3 odmiany, a każda zależna od rodzaju manipulacji (łatwa / trudna).

Nacisnąć to element pracy „wykonywany w celu przezwyciężenia oporu, polega

na wywieraniu kontrolowanej siły mięśni której może towarzyszyć tylko niewielki ruch

w znaczeniu mechanicznym”. Jest to element, który może być wykonany przez dowolną część

ciała, charakteryzujący się krótkim wstrzymaniem ruchu. Skrótowo oznaczany AP

od ang. apply pressure, podzielony został na trzy kategorie zależne od stopnia kontroli

nad przedmiotem i wielkości wywieranej siły.

Rozdzielić – D od ang. disengage jest elementem pracy „polegającym na pokonaniu

oporu występującego przy rozłączaniu dwu przedmiotów”. Ruch zależny jest od trzech

parametrów- klasy pasowania trudności i staranności manipulacji. Ze względu na pierwszą

zmienną element podzielono na trzy klasy- D1 dla pasowania luźnego, D2 dla pasowania

suwliwego i D3 dla pasowania ciasnego. Ze względu na drugi parametr tj. trudność

manipulacji wyróżniono w każdej kategorii dwa typu- manipulacja łatwa (E) lub trudna (D).

Jeżeli dodatkowo zachodzi konieczność uwzględnienia czynnika staranności manipulacji

następuje podniesienie klasy zaobserwowanego ruchu- zamiast D1- D2, zamiast D2- D3,

a zamiast D3 kilka ruchów innego typu.

Puścić – RL od ang. release to ruch „wykonywany dla uwolnienia jednego lub kilku

przedmiotów spod kontroli sprawowanej przez palce lub rękę”. Podzielony na dwie kategorie

zależne od sposobu sprawowania kontroli nad przedmiotem- zaciśnięcie palców

(RL1- 2TMU), bądź dotyk (RL2- 0 TMU).

Ruch korby – symbol C od ang. crank to „podstawowy element pracy występujący

wtedy, gry ręka przemieszczająca przedmiot porusza się po torze kolistym w taki sposób,

ż

e przedramię opisuje stożek, którego wierzchołkiem jest łokieć”. Element ten dotyczy

nie tylko korb, lecz wszelkich ruchów o takim charakterze – np. nawijanie drutu na szpulę.

Aby element pracy nazwać ruchem korby musi być spełniony warunek prostopadłości

przedramienia do osi obrotu korby i wykonane musi być co najmniej ¾ obrotu. Ruch korby

podzielono na 2 kategorie – obroty nieprzerwane i obroty pojedyncze. Parametry, od których

zależy czas trwania tego elementu pracy to kategoria, średnica korby i pokonywany opór.

Przesunąć spojrzenie to „element pracy wykonywany w celu skierowania osi patrzenia

z jednego punktu do drugiego”. Oznaczany przez ET od ang. eye travel zależny jest

tylko i wyłącznie od kąta przesunięcia osi patrzenia Ze względu na trudność wyznaczenia

tej zmiennej czas trwania tego elementu pracy obliczany jest jako: t=15.2 T/D; gdzie T

jest odległością pomiędzy oglądanymi punktami, a D odległością oczy od środka prostej

łączącej te punkty. Górna granica w analizie MTM dla tego elementy to 20 TMU. W praktyce

przesunięcie wzroku na odległość poniżej 8 cm jest całkowicie pomijane, a i sam element na

ogół pokryty innymi ruchami pomijany jest w zapisie.

Przyjrzeć się – EF od ang. eye fokus, to „element pracy wykonywany w celu objęcia

wzrokiem i spostrzeżenia jednej prostej cechy w polu widzenia”. Czas trwania tego elementu

jest stały i wynosi 7.3 TMU.

Ruch stopy to „ podstawowy element pracy wykonywany w celu przemieszczenia stopy

przez jej obrót w stawie skokowym; jest on wykonywany najczęściej w płaszczyźnie

pionowej”. Oznaczany jest od ang. foot motion przez FM, bądź FMP jeżeli występuje opór.

W analizie zapisuje się go podobnie jak ruch nogi odpowiednio w rubrykach pracy dla lewej

bądź prawej ręki. W zakresie do 10 cm wartość czasu jest praktycznie stała i wynosi 8.5 TMU

dla ruchu bez obciążenia i 19.1 TMU dla ruchu z obciążeniem.

Ruch nogi to „element pracy zawierający wszelkie ruchy wykonywane w celu zmiany

położenia stopy, łydki lub kolana”. Oznaczenie LM od ang. leg motion. Należy zwrócić

uwagę, że celem tego ruchu jest przemieszczenie samej nogi, zatem nie odnosi się

do czynności związanych z przemieszczaniem całego ciała. Wartość do 15 cm jest stała

i wynosi 7.1 TMU. Powyżej tej odległości dolicza się 0.5 TMU na każdy centymetr.

Chodzić – W od ang. to walk, to czynność „polegająca na wykonywaniu kroków,

w celu przemieszczenia ciała do przodu […] lub ewentualnie do tyłu”. Ruch ten podzielono

na trzy kategorie. Pierwsza kategoria- W-P odnosi się do swobodnego chodu, a czas trwania

wyznaczono na 15 TMU na jeden krok. Druga kategoria- chodzić z utrudnieniem – W-P,

występuje gdy podłoże jest śliskie bądź miękkie, występują przeszkody, nagła zmiana

kierunku, lub gdy niesiony jest ciężar powyżej 25 kG. Czas trwania – 17 TMU. Ostatnia

kategoria W-PL to chód z jednoczesnym przesuwem wózka. Czas – 17 TMU.

Kroki boczne – symbol SS od ang. side step, to ruch „wykonywany w celu

przemieszczenia ciała w bok, na małą odległość bez znacznego obrotu”. Podzielony na dwie

kategorie. Pierwsza – C1 zachodzi gdy kolejny ruch rozpoczyna się po ponownym kontakcie

pierwszej nogi z podłożem, a ewentualne dostawienie drugiej nogi jest pokryte czasem

wykonywania innych czynności. Kategoria C2 – kolejny ruch rozpoczyna się po postawieniu

na podłożu drugiej nogi.

Obrócić tułów to element „wykonywany w celu obrócenia tułowia dokoła osi pionowej

ciała o pewien kąt”. Został on oznaczony skrótem TB, od ang. to turn body. Ruch podzielono

na kategorie C1 i C2, będące analogicznym odpowiednikiem kategorii C1 i C2 elementu

pracy kroki boczne. Normatywny czas trwania tego elementu dla kategorii C1 wynosi 18.6

TMU, zaś dla kategorii TBC2 – 37.2 TMU.

Pochylenie się – skrót B od ang. to bend – ruch „podczas którego następuje w

biodrach zgięcie ciała w przód, tak aby ręce mogły sięgnąć do lub nieco poniżej kolan”. Ruch

przeciwny oznaczony przez AB.

Schylenie się – skrót S od ang. to stoop – ruch „podczas którego następuje zniżenie

ciała bądź przez silne zgięcie w biodrach, bądź przez ugięcie nóg w kolanach, tak aby ręce

mogły sięgnąć do ziemi lub blisko nad nią”. Oznaczenie ruchu przeciwnego to AS.

Uklęknąć na jedno kolano „jest to podstawowy element pracy wykonywany w celu

sięgnięcia rękami do ziemi lub blisko nad nią, a polegający na zgięciu jednej nogi w kolanie

i wsparciu się na nim”. Oznaczenie tego elementu to KOK od ang. to kneel on one knee,

zaś przeciwnego AKOK.

Uklęknąć na dwa kolana „to podstawowy element pracy wykonywany w celu

umożliwienia rękom pracy na ziemi lub blisko nad nią, a polegający na kolejnym wsparciu

obu kolan na ziemi, wychodząc z pozycji stoj

knee. Przeciwstawny ruch oznaczono przez AKBK.

Usiąść „jest to podstawowy element pracy obejmuj

o normalnej wysokości, z pomini

lub poruszyć nogami”. Oznaczenie SIT od ang. to sit. Element przeciwstawny oznaczono

STD od ang. to stand up.

Kolejnym zagadnieniem w MTM jest praca jednoczesna. Mo

przypadków, w zależności od tego jakie cz

niż jednoczesna dwóch rąk, rozró

nie nastręcza trudności. Problemy mog

kończyn górnych. Możliwość

przedstawia to opracowana przez autorów metody tablica.

Tabela 14 Praca jednoczesna dwóch r

4

rozdz. 7 poz. 1

obu kolan na ziemi, wychodząc z pozycji stojącej”. Oznaczenie KBK od ang. to kneel on both

knee. Przeciwstawny ruch oznaczono przez AKBK.

„jest to podstawowy element pracy obejmujący ruchy siadania na siedzisku

ci, z pominięciem takich ruchów towarzyszących, jak: przesun

. Oznaczenie SIT od ang. to sit. Element przeciwstawny oznaczono

Kolejnym zagadnieniem w MTM jest praca jednoczesna. Można ją

ż

ś

ci od tego jakie części ciała je wykonują. W przypadku pracy innej

ą

k, rozróżnienie i definiowanie ruchów pokrytych i pokrywaj

ś

ci. Problemy mogą pojawić się, w przypadku jednoczesnej pracy

ż

liwość ich występowania zależna jest od szeregu parametrów

przedstawia to opracowana przez autorów metody tablica.

esna dwóch rąk w metodzie MTM-1

4

. Oznaczenie KBK od ang. to kneel on both

cy ruchy siadania na siedzisku

cych, jak: przesunąć krzesło

. Oznaczenie SIT od ang. to sit. Element przeciwstawny oznaczono

ż

na ją podzielić na kilka

ą

. W przypadku pracy innej

okrytych i pokrywających

, w przypadku jednoczesnej pracy

szeregu parametrów –