Lucjan Kieszczyński

Czesław Szymański

„Ceniek”

(1907 – 1943)

Czesław Szymański urodził się 27 lutego 1907 roku w Łodzi. Rodzice

jego byli robotnikami fabrycznymi. Ojciec Czesława, Piotr, pracował w
zakładach Scheiblera i Grohmana '. Działał w SDKPiL, brał udział w rewolucji
1905 r., jak też w wielu strajkach. Matka pracowała w fabryce Haeblera ''.

' Obecnie Łódzkie Zakłady Przemysłu Bawełnianego im. Obrońców Pokoju
oraz Łódzkie Zakłady Przemysłu Bawełnianego im. Bohaterów Westerplatte.

'' Obecnie fabryka ta nie istnieje. Została zniszczona przez Niemców podczas
działań wojennych, we wrześniu 1939 r.

Jedną z izb, w czynszowym domu przy ulicy Marszałkowskiej 12, w

dzielnicy robotniczej Chojny, zajmowała czteroosobowa rodzina: ojciec, matka
i dwoje dzieci – Czesław i Janina.

Gdy wybuchła pierwsza wojna światowa, Czesław ukończył siedem lat i

po raz pierwszy przekroczył bramę szkoły powszechnej przy ulicy Odyńca na
Chojnach. Nie dane mu było jednak długo się uczyć.

Ojca zabrano na wojnę, z której już nie wrócił. Rodzina Szymańskich

znalazła się w ciężkiej sytuacji materialnej. Do domu coraz częściej zaczął
zaglądać niedostatek. Czesław, jako dorastający młodzieniec musiał więc
zacząć myśleć o pracy zarobkowej. Ukończywszy 5 oddziałów szkoły
powszechnej, w szesnastym roku życia zaczął pracować w fabryce, w
zakładach Scheiblera i Grohmana na tzw. bielniku ' , gdzie niegdyś pracował
jego ojciec. Warunki pracy były bardzo złe. Czeslaw, będąc wątłego zdrowia,
źle obuty, stojąc po kostki w wodzie pracuje po 10 – 12 godzin. Tam nabawił
się reumatyzmu. Z tego powodu kilkakrotnie przerywał pracę, za każdym
razem jednak zmuszony był do niej wracać '' .

' Oddział wykończalni, gdzie bielono materiały.

'' Archiwum Zakładu Historii Partii. Teczka osobowa Czesława Szymańskiego
nr 5843, poz. 2, M. Piechal: Czesław Szymański „Ceniek” oraz relacje
Janiny Filipczak (siostry Czesława) i Leokadii Romanowskiej spisane
w styczniu 1962 roku.

Stykając się w fabryce z robotnikami-komunistami, coraz bardziej

zaczynał interesować się ruchem politycznym. Droga wyjścia z
kapitalistycznego ustroju, jaką wskazywał ruch komunistyczny i jego ideologia,
wywarły na nim silny wpływ. W 1926 roku, mając 19 lat, wstępuje do Związku
Młodzieży Komunistycznej.

W krótkim czasie daje się poznać jako doskonały organizator. W ciągu

kilku zaledwie tygodni zorganizował w zetemkowej dzielnicy „Górnej” trzy
młodzieżowe komórki fabryczne. Działalność jego wśród młodzieży
robotniczej była tak owocna, że już po dwóch miesiącach został członkiem
Komitetu Dzielnicowego. Występuje pod pseudonimem „Ceniek”. Oddanie
sprawie robotniczej zyskuje mu zaufanie wśród młodych robotników
Scheiblera, którzy wybierają go na męża zaufania – delegata młodzieżowego w
związkach zawodowych. Obok pracy w fabryce zajmuje się pilnie
samokształceniem, uzupełnianiem swej wiedzy ogólnej, zachęcając innych do
nauki ' .

' Archiwum Zakładu Historii Partii. Teczka osobowa Czesława Szymańskiego nr 5843,
poz. 8. „Wspomnienia M.Moczara, I. Logi-Sowińskiego, J. Filipczak, P. Litkego, A.
Jaranowskiej, S. Owsikowej, W. Brzezińskiej”. Materiały zebrała G. Stobiecka. Zob.
też Anna Wysznacka: Czesław Szymański - „Ceniek”, Ludzie KPP, Warszawa
1954, s. 65.

Jego aktywność i popularność wśród robotników wzbudziła

zainteresowanie policji. Jesienią 1928 roku „Ceniek” zostaje aresztowany, a w
styczniu 1929, wyrokiem Sądu Okręgowego w Łodzi, skazany został za
działalność komunistyczną na 1 rok twierdzy ' . Osadzono go początkowo w
więzieniu łódzkim przy ulicy Gdańskiej.

' Sprawozdanie nr 4 z dnia 26.01.1929, s. 30. Centralne Archiwum MSW/A/2 – Łódź,
tom 3. Urząd Wojewódzki w Łodzi.

W tym czasie w całym kraju toczyła się, organizowana przez KPP, wielka

akcja o prawa dla więźniów politycznych. Chodziło o niedopuszczenie do
przekreślenia możliwości pracy umysłowej przez coraz częstsze stosowanie
zakazu otrzymywania książek, prasy i żywności, gorsze traktowanie więźniów
itp. Więźniowie stosowali różne formy walki o swe prawa, aż do głodówki
włącznie.

Komuna więzienna, przy ul. Gdańskiej, również stanęła do walki.

Ogłoszono głodówkę. W akcji tej brał udział Szymański, stając się wzorem i
przykładem bohaterstwa. Według relacji jego siostry Janiny była to
dziesięciodniowa głodówka.

Niebawem wywieziony został do więzienia we Wronkach. Dużo czyta,

stara się poznać ideologię marksizmu i stara się wykorzystać pobyt w więzieniu
dla podniesienia swojego poziomu intelektualnego.

Po wyjściu z więzienia zakłada rodzinę. Żoną jego zostaje Estera

Piotrowska, działaczka ZMK, skazana wraz z nim w 1925 roku na 1 rok
twierdzy.

Mieszkają u matki. „Ceniek” nie może znaleźć pracy: niełatwo ją znaleźć

po wyroku za działalność komunistyczną. Ponadto Polska jak i cały ówczesny
świat kapitalistyczny, wkroczyła w okres ciężkiego kryzysu gospodarczego.
Rozpoczął swe życie bezrobotnego, powiększając szeregi ludzi „zbędnych”.
Tym lepiej rozumie konieczność walki z ustrojem kapitalistycznym. Praca
nielegalna pochłania go całkowicie. Poznaje nowych towarzyszy. Organizuje
nowe komórki młodzieżowe, nawiązuje nowe kontakty.

Cały ciężar utrzymania trzyosobowej rodziny spoczywa na barkach

Estery. Opiekuje się chorą matką Czesława i będąc krawcową utrzymuje dom
pracą chałupniczą ' .

' Teczka osobowa Czesława Szymańskiego nr 5843, Archiwum Zakładu Historii Partii,
poz. 2. Ludzie KPP... cyt, wyd., s. 66-67.

W tym okresie Czesiek zostaje powołany do wojska. Półtora roku (tj.

prawdopodobnie cały 1930 i połowę 1931 r.) przebywa w koszarach 27 pułku
piechoty w Częstochowie. Zostaje przydzielony do 6 kompanii tego pułku, tzw.
„obieżyświatów”. Była to karna kompania, do której kierowano ludzi ze „złą
opinią”. Czesław i tutaj nie próżnuje. Swym postępowaniem ujmuje sobie grupę
ludzi o bliskich mu poglądach.

Z jego inicjatywy powstaje koło rewolucyjne, skupiające 7 żołnierzy.
Wśród nich byli: Paweł Litke, Rybak i Wacław Gabczyński. Ten ostatni,

przed powołaniem do wojska, odsiadywał wyrok we Wronkach. „Ceniek”
wspólnie z Gabczyńskim nawiązał kontakt z częstochowską organizacją KPP,
między innymi ze Szternem i Rapaportem. Dzięki temu dostarczono kołu
czasopisma, odezwy i broszury, nielegalnie prowadzono pogadanki na tematy
polityczne itp.

W przeddzień święta pierwszomajowego 1931 roku dowództwo jednostki

wojskowej wydaje rozkaz rozbrojenia podejrzanych o przekonania lewicowe.
Czesław, wraz z innymi żołnierzami, zostaje rozbrojony i otrzymuje zakaz
oddalania się z koszar do miasta, gdzie miał liczne kontakty z miejscowymi
towarzyszami. Udało mu się zawiesić czerwony sztandar na wysokim kominie
cegielni, mieszczącej się w odległości 150 metrów od koszar, do których wrócił
dopiero nad ranem ' .

' Teczka osobowa Czesława Szymańskiego, oraz relacja Wacława Gabczyńskiego
z lutego 1962 roku.

Po ukończeniu służby wojskowej, w drugiej połowie 1931 roku, powraca

do Łodzi. Znowu nie może otrzymać pracy. Pracuje krótko w jakiejś ślusarni, a
następnie w fabryce Stolarowa, w Polsce Ludowej nazwanej imieniem
Czesława Szymańskiego.

I znowu rzuca się w wir pracy rewolucyjnej, z pełnym poświęceniem i

samozaparciem, często głodny, w podartych butach, przepuszczających wilgoć.
Głodny, ze skórką suchego chleba w kieszeni, mógł pracować od wczesnego
rana do późnej nocy – opowiadają o nim jego współtowarzysze ' .

' Ludzie KPP... cyt. wyd., s. 69, oraz „Wspomnienie o Czesławie Szymańskim”
Janiny Filipczak, z lutego 1962 roku.

Zostaje członkiem Komitetu Łódzkiego KZMP, będąc równocześnie

członkiem KPP. Jego działalność znów zwraca uwagę policji, która zaczyna
deptać mu po piętach. W tej sytuacji KC KZMP wprowadza go w szeregi
zawodowych rewolucjonistów i deleguje do Zagłębia. Pełni tam funkcję
sekretarza okręgu zagłębiowskiego KZMP.

W 1932 roku kończy kilkunastodniowy kurs w szkole KC KZMP w

Urlach pod Warszawą. W tymże roku bierze udział w trzecim plenum KC
KZMP, gdzie zostaje wybrany delegatem KZMP na 6 Zjazd KPP. Zjazd
odbywał się na terenie Związku Radzieckiego, pod Leningradem. Czesiek dla
wzięcia udziału w Zjeździe przekrada się różnymi okrężnymi drogami do
ZSRR.

Przemawiając na Zjeździe, pod pseudonimem „Janek”, wskazał na

ciężkie położenie młodzieży w Polsce, na konieczność szerszego dotarcia do
niej przez umasowienie sekcji młodzieży przy związkach klasowych, i szersze
wciągnięcie młodzieży do walki o swe prawa. Poddał przy tym ostrej krytyce
lewackie i sekciarskie stanowisko poszczególnych aktywistów KZMP w
sprawach młodzieżowych, zwłaszcza niedocenianie przez niektórych działaczy
KZMP roli sekcji młodzieży przy związkach zawodowych ' .

' Protokół z obrad 6 Zjazdu. Tom 3, s. 93-95. Archiwum Zakładu Historii Partii,
sygn. 158/1-6.

Po 6 Zjeździe wraca ponownie do pracy partyjnej, do Zagłębia, pełniąc

nadal funkcję sekretarza OK KZMP.

Na początku 1933 roku w Zagłębiu wzrosło napięcie. Górnicy szykowali

się do strajku. Wybuch jego stawał się nieunikniony. Chodziło o to, aby akcję tę
jak najlepiej przygotować i doprowadzić do zwycięskiego końca. Na czele akcji
staje zagłębiowska organizacja KPP i jej bojowy pomocnik – KZMP.

22.02.1933 roku, w Dąbrowie Górniczej, w robotniczej dzielnicy, zebrał

się Komitet Okręgowy KZMP Zagłębia celem poczynienia ostatnich
przygotowań do strajku. Wśród zebranych znajdował się „obwodowiec” i
sekretarz Okręgu Śląskiego KZMP Leszek Krzemień (występujący wówczas
pod pseudonimem Juliana Glassteina) oraz sekretarz OK KZMP Zagłębia –
Czesław Szymański.

Zebranie komitetu zostało wykryte przez policję, która zaaresztowała cały

Komitet Okręgowy w liczbie 6 osób ' . W trakcie aresztowania Czesław
Szymański został przez faszystowską policję ciężko pobity. Powodem pobicia
było to, że po wyprowadzeniu na ulicę – jak opisuje Krzemień '' :

' Pismo Starosty powiatu będzińskiego do wojewody w Kielcach z 22.02.1933 r.,
s. 205; także sprawozdanie za 1 półrocze 1933. Stan organizacyjny KPP, s. 302.
Centralne Archiwum MSW, A/2 Kielce, t. 6.

'' Leszek Krzemień: Kropla w potoku. Warszawa 1961, s. 282-286.

(...) aresztowani nie chcieli iść zakuci w kajdany. Wówczas szpicle i

policjanci zaczęli ich bić i kopać. Najciężej został pobity Czesiek (...)

(...) Od razu trysnęła z nosa krew – pisze dalej L. Krzemień – spływała

czerwoną strugą po jesionce i obficie barwiła bruk. Czesiek jakoś nie zdołał się

zasłonić, razy spadały wprost na głowę i od tego właśnie czasu Czesiek zaczął
źle słyszeć (...) Po chwili skrwawiony Czesiek zaintonował Międzynarodówkę.
Był to nie śpiew, ale jakiś straszny krzyk i im mocniej nas bito, tym głośniej
jakby na przekór, jakby nabierając po każdym uderzeniu większej siły i gniewu,
rozbrzmiewały na ulicy robotniczej dzielnicy słowa:

Bój to będzie ostatni,
Krwawy skończy się trud (...)

Szymański przebywa kilka miesięcy w więzieniu mysłowickim.
Po zwolnieniu go z więzienia z braku dowodów ' , latem 1933 roku,

wraca do Łodzi. Nie zastaje już jednak swej żony Estery. Została ona
aresztowana wcześniej za działalność komunistyczną i skazana, w październiku
tegoż roku, na 2 lata więzienia '' .

' L. Krzemień wyjaśnia, że dokumentów żadnych przy aresztowanych nie znaleziono,
jednakże policja miała dowody w postaci danych konfidencjonalnych prowokatora,
uczestnika tegoż zebrania St. G. Widocznie jednak policja nie chciała ujawnić
konfidenta na procesie sądowym i wolała zrezygnować z oskarżenia.

'' Sprawozdanie Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi nr 10, 10.1933 r., s. 6, Centralne
Archiwum MSW, A/2, Łódź.

I ten cios nie załamuje jednak „Ceńka”. Z jeszcze większą zaciętością

rzuca się w wir pracy partyjnej. Partia powierza mu funkcję sekretarza
kazetemowego Komitetu Łódź-Podokręg ' . Muszę stwierdzić – pisze w swoich
wspomnieniach Stanisław Cieślak – że wspólna z nim działalność na
konkretnym odcinku Okręgowego Komitetu dała wiele owocnych wyników.
Powstało w terenie wiele nowych komórek, umocniły się i działały nasze
organizacje tam, gdzie były rozbite przez terror i areszty, jak np. w Ozorkowie,
Zduńskiej Woli, Złoczewie, Szadku, Tomaszowie i na wsiach '' .

Ale „Ceniek” znowu jest ścigany przez policję i nie może długo

„zagrzać” miejsca w Łodzi. Partia wysyła go znów do innego okręgu. Po
pewnym czasie wraca jednak ponownie do Łodzi.

Przez jakiś czas przebywa na terenie Związku Radzieckiego na

kilkumiesięcznym kursie w szkole międzynarodowej ''' . Tam też leczy się z
częściowej głuchoty, będącej rezultatem ciężkiego pobicia w 1933 roku.

' „W końcu czerwca 1933 r. - pisze Pisera w swym życiorysie – zostałem przesunięty
z Komitetu Okręgowego KZMP na członka KD KPP w Ozorkowie, a miejsce moje
zajął Szymański Czesław”. Archiwum Zakładu Historii Partii, teczka osobowa
Tadeusza Pisery nr 4664.

'' Wspomnienie Stanisława Cieślaka: „Tow. Czesław Szymański ps. „Ceniek”,
z lutego 1962 r. Referat Historii Partii Komitetu Łódzkiego PZPR.

''' Dokładnej daty pobytu Szymańskiego w ZSRR nie udało się ustalić – L.K.

Jest to już okres kształtowania się podstaw jednolitego frontu oraz

zbliżenia dwóch partii robotniczych – KPP i PPS. Następuje w tym czasie
również zbliżenie się dwóch organizacji młodzieżowych: KZMP i OMTUR.
Szczególnie silne tendencje jednolitofrontowe występowały wśród łódzkiej
młodzieży lewicowej, począwszy już od drugiej połowy 1934, a więc jeszcze
przed 7 Kongresem Międzynarodówki Komunistycznej.

Sekretarzem KZMP w Łodzi był wówczas „Ceniek” Szymański. Jego to

między innymi zasługą było, że zacieśniły się znacznie kontakty między
łódzkim KZMP a OMTUR.

„Ceniek” potrafił ująć swoim postępowaniem wielu czołowych działaczy

łódzkiej OMTUR, a wśród nich nawet przewodniczącego Henryka
Wachowicza. - Wiedziałam – pisze w swoich wspomnieniach Romana
Toruńczyk, działaczka łódzkiego KZMP – że jest on [tzn. Henryk Wachowicz –
L.K.] pod silnym urokiem „Ceńka” Szymańskiego, z którym widywał się w tym
czasie. Ten kontakt naszego sekretarza z kierownikami młodzieży socjalistycznej
uczył nas niejednokrotnie, jak wiele zależało od indywidualnych cech działacza.
Swoją wysoką kulturą, zmysłem organizatorskim, poczuciem taktu, rozsądkiem,
powściągliwością w słowach „Ceniek”, jak rzadko kto, zdobywał przyjaźń i
szacunek towarzyszy ' .

„Ceniek” bierze aktywny udział w organizowaniu wspólnych akcji

jednolitofrontowych i Frontu Młodego Pokolenia.

Jedna z powyższych akcji odbyła się w marcu 1936 roku. Na dzień 29

marca, z inicjatywy KZMP, wyznaczony został wiec młodzieży z udziałem
kilku młodzieżowych, antyfaszystowskich organizacji. Na afiszach, obok
innych działaczy młodzieżowych, widniało nazwisko C. Szymańskiego. Wiec
odbył się w sali Filharmonii Łódzkiej '' .

W nocy z 30 na 31 marca za udział w wiecu, za działalność rewolucyjną,

za aktywny udział w powszechnym strajku włókniarzy ''' - „Ceniek” został
aresztowany wraz z innymi działaczami KPP i KZMP '''' , a następnie
wywieziony i osadzony w obozie koncentracyjnym w Berezie Kartuskiej.
Znany już dobrze policji jako niepoprawny „wywrotowiec” doznaje okrutnych
prześladowań. Jest maltretowany i bity w nieludzki sposób. Złamano mu ramię,
obojczyk, obezwładniono palce u lewej ręki.

' Wspomnienia R. Toruńczyk. Archiwum Zakładu Historii Partii, teczka osobowa 7890

'' AZHP, jw.

''' A. Litwin: Dzieje jednego strajku, Łódź 1936. Warszawa 1957, s. 34.

'''' Wraz z Szymańskim aresztowanych zostało 13 działaczy KPP i KZMP, m. in.:
M.Zdziechowski, T. Ajzen, K. Witaszewski, J. Pokorski i E. Słama.
Centralne Archiwum MSW, A/2 Łódź, t. 18. Urząd Woj. w Łodzi.
Sprawozdanie za miesiąc marzec 1936, s. 100.

Mimo to nie zdołano go złamać duchowo. O jego bohaterskiej postawie

pisze Leszek Krzemień ' :

(...) Policjant rozkazał Szymańskiemu, by uderzył ukraińskiego chłopa.

Czesiek odmówił. Wówczas kilku policjantów rzuciło się na niego, powaliło na
podłogę, biło po twarzy i gdzie popadło. Na chwilę przerwali: „Będziesz bił? -
„Nie!”. Znowu zaczęto go bić (...)

Po tym ciężkim pobiciu przez szereg tygodni leżał w izbie chorych.
Inny działacz stykający się z Cześkiem w Berezie, Emil Słama, również

podkreśla jego bohaterską postawę '' .

' L. Krzemień: Kropla w potoku, s. 272.

'' List Emila Słamy, z dnia 2 lutego 1962 r., do autora niniejszego artykułu.

W tym czasie, gdy „Ceniek” był w Berezie, urodziła mu się córeczka,

jednakże wskutek niedożywienia zapadła na zapalenie płuc i umarła.

Po wyjściu z Berezy w połowie 1937 r., Szymański mimo

nadszarpniętego zdrowia, powraca znów do działalności partyjnej.

(...) Po wyjściu z Berezy spotkałem „Ceńka” - opisuje Stanisław Cieślak –

z ogoloną głową, bladego, wymizerowanego i z połamanymi palcami u jednej
ręki.
Przykro mi się zrobiło, ale on to zauważył i powiada: „Bracie, głowa do góry,
nie rozczulaj się, bo ja tylko umocniłem się w przekonaniu dzięki tym zbirom, że
oni są coraz słabsi, a my nie do pokonania, bo my zwyciężymy” ' .

Szymański zostaje wysłany przez KC KZMP do Zagłębia i na Śląsk,

gdzie przejawia ożywioną działalność. Obejmuje funkcję kierownika obwodu
węglowego.

03.12.1937 roku zostaje znów aresztowany w Czeladzi i osadzony w

więzieniu '' .

Po rozwiązaniu KPP, „Ceniek” bierze czynny udział w pracach związku

klasowego na terenie Łodzi ''' .

W tym czasie rodzi się drugie jego dziecko, synek.

' Wspomnienie Stanisława Cieślaka, jw.

'' Informują o tym meldunki policyjne. Zob.: Centralne Archiwum MSW, A/2 Kielce,
teczki: 15, s. 317; 16, s. 220; 18, s. 12, 14.

''' Ostatnią wzmiankę o Czesławie Szymańskim do wybuchu wojny znaleźć możemy
w meldunkach policyjnych Komendy Policji Państwowej w Łodzi z 31 maja 1939 r.
CAMSW, Komenda Policji Państwowej m. Łodzi. Wydział Śledczy.
Wykaz członków b. KPP i KZMP, tom 4, s. 179.

Po wkroczeni Niemców do Łodzi w 1939 r., „Ceniek” wraz z żoną i

synkiem opuszcza miasto. Przed opuszczeniem Łodzi (...) byłem u niego –

opisuje Stanisław Cieślak – wraz z Lolkiem [Stanisław Jaroszewski].
Powiedział, że idzie na „wschód” wraz z żoną i synkiem. Mieliśmy pójść razem,
tzn. Lolek ze swoją żoną Hanką i ja ze swoją Alką. Tymczasem on wywędrował
dzień wcześniej. Spotkaliśmy się w Białymstoku, tam on i jego żona już
pracowali ' .

' Wspomnienie St. Cieślaka, jw.

Zostaje tam przewodniczącym komitetu fabrycznego, w którym zyskuje

sobie popularność i szacunek przez swój serdeczny, życzliwy, koleżeński
stosunek do robotników, a przede wszystkim przez swój zmysł organizacyjny.
Pełni również przez jakiś czas funkcję kierownika Klubu przy Związku
Zawodowym Włókniarzy. Żona jego pracuje w żłobku.

W czerwcu 1941 roku po opuszczeniu Białegostoku przez wojska

radzieckie, Szymański wraz z innymi towarzyszami uchodzi z miasta i udaje się
do Mińska. Żona z maleńkim synkiem ewakuuje się wraz z cofającym się
wojskiem radzieckim w głąb Rosji ' .

W Mińsku pod okupacją hitlerowską w niezwykle ciężkich warunkach,

„Ceniek”, utrzymuje kontakt z partią komunistyczną. Pracuje w szpitalu, potem
w kuchni żołnierskiej. Niesie czynną pomoc uwięzionym w getcie '' .

' Co do losu Estery Piotrowskiej i jej dziecka po wybuchu wojny są sprzeczne dane.
Estera miała zginąć zaraz po wybuchu wojny. Z takim przekonaniem wrócił podobno
„Ceniek” do kraju i opowiadał o tym swojej siostrze Janinie i Leokadii
Romanowskiej.
Według innej wersji, Franciszka Kujawy, Esterę wraz z dzieckiem hitlerowcy osadzili
w Mińsku w getcie. (Tam urodzić miała trzecie dziecko). Na jesieni w 1941 roku
podczas częściowej likwidacji getta w Mińsku miała zginąć wraz z dziećmi.
Ale o tym wszystkim miał już nie wiedzieć Czesiek.
Archiwum Zakładu Historii Partii, teczka osobowa Czesława Szymańskiego, nr 5843
oraz relacje E. Słamy, W. Nieśmiałka, K. Witaszewskiego i A. Burskiego.

'' Co do jego pobytu i działalności w Mińsku, są również sprzeczne dane.
Siostra „Ceńka”, Janina Filipczak, twierdzi, iż po ucieczce z Białegostoku został
schwytany przez Niemców i musiał zakopywać po drodze zabitych. Udało mu się
zbiec z niewoli. Możliwe, że był potem w Mińsku.
Archiwum Zakładu Historii Partii, teczka osobowa Czesława Szymańskiego nr 5843.

Tragedia rodzinna, osobiste przeżycia jeszcze bardziej wzbudzają u

Szymańskiego nienawiść do hitlerowców. Postanawia teraz wrócić do kraju i tu
walczyć. Wędruje do Warszawy, nawiązuje kontakt z grupami
komunistycznymi, po czym wraca do Łodzi. Początkowo ukrywa się we wsi
Gutów pod Tuszynem, u swej rodziny, a następnie przybywa do Łodzi i ukrywa
się u swojej siostry przy ulicy Torowej na Chojnach. Przez swą siostrę
nawiązuje kontakty z towarzyszami „Ignacem” - Logą-Sowińskim i
„Mietkiem” - Mieczysławem Moczarem, organizując w dzielnicy Chojny
„Front Walki za Naszą i Waszą Wolność”. W lutym 1942 Szymański obejmuje

kierownictwo „Frontu Walki” na miasto Łódź, a Ignacy Loga-Sowiński
kierownictwo obwodu łódzkiego.

W kwietniu 1942 r. docierają do Łodzi pierwsze wiadomości o powstaniu

Polskiej Partii Robotniczej. Pod wpływem listu, jaki otrzymuje Szymański od
towarzyszki „Celiny” ' , łączniczki KC PPR, kierownictwo „Frontu Walki”
postanawia wysłać go do Warszawy dla nawiązania kontaktu z PPR. Czesław,
przechodząc przez granicę Generalnej Guberni, w okolicy Serocka, odnajduje
Bronisława Znojka i razem z nim udaje się do Warszawy '' .

' Stanisława Sowińska-„Barbara”: Lata Walki. Warszawa 1957, s. 23.

'' jw. oraz – Łódź w walce o wolność. Opracowała Irena Tarłowska, Łódź 1947
s. 23, 50-52.

Po dwóch tygodniach „Ceniek” wraca do Łodzi. Spodziewaliśmy się, że

Czesiek przyjedzie w niedzielę – pisze w swych wspomnieniach Loga-Sowiński
i tego samego dnia zebraliśmy się w jedenastu na konferencję ' . Rzeczywiście
Ceniek przyjeżdża, wchodzi uśmiechnięty i od progu pyta: „Wiecie już?” A my
mówimy: „Powstała Polska Partia Robotnicza”. Czesiek dziwi się, skąd też my
możemy o tym wiedzieć.
W odpowiedzi pokazujemy mu „Biuletyn Kujawski” '' .

' Byli to: oprócz wymienionego Logi-Sowińskiego: Mieczysław Moczar, Stanisław
Działek, Stefan Przybyszewski, Leon Koczaski, Tadeusz Głąbski, Stanisław
Pietrasik, Jan Szwajda, Bronisław Zapała, Bronisław Znojek i Marcin Bakoś.
T. Czapliński: Z dziejów łódzkiej organizacji PPR. Rocznik Łódzki, tom 6.
Łódź 1962, s. 20-21.

'' Łódź w walce o wolność... , s. 23. Biuletyn Kujawski napisał zjadliwy artykuł
o powstaniu PPR.

Szymański przywiózł z Warszawy okólnik i deklarację programową PPR.

Nazajutrz zebrano się znowu w tym samym składzie i po przedyskutowaniu
deklaracji programowej postanowiono wstąpić do PPR i wezwać wszystkich
członków organizacji „Front Walki za Naszą i Waszą Wolność”, aby poszli tą
samą drogą. Wybrano władze partyjne. Sekretarzem organizacji łódzkiej PPR
został Czesław Szymański.

W czerwcu „Ceniek” znowu udaje się do Warszawy, a wraca stamtąd

wraz z przedstawicielem KC PPR Aleksandrem Kowalskim „Olkiem”.
Przedstawiciel KC zreferował szczegółowo zadania PPR, jej cele i
perspektywy, a jednocześnie postawił sprawę powołania do życia organizacji
zbrojnej – Gwardii Ludowej. Powołano Komitet Obwodowy PPR na czele z I.
Logą-Sowińskim.

Niedługo potem powstał łódzki Sztab Obwodowy Gwardii Ludowej.

Szefem Sztabu został Czesław Szymański.

Poza pracą w Sztabie GL, „Ceniek” bierze czynny udział w zadaniach

tzw. „spec-grupy”, tj. specjalnego oddziału złożonego z najbardziej
wypróbowanych członków GL. W skład tej grupy obok Cześka wchodzili: Jan
Ciesielski, Bronisław Znojek, Jan Stępień oraz „Kazik” z Chojen ' . Mieszkanie
siostry przy ul. Torowej na Chojnach, w którym ukrywał się Szymański, było
miejscem częstych spotkań konspiracyjnych. Pod podłogą urządzony był
schowek na wypadek najścia żandarmów.

' Archiwum Zakładu Historii Partii, teczka osobowa Czesława Szymańskiego nr 5843,
poz. 2 i 8.
T. Słupecki: Czesław Szymański – pierwszy sekretarz KM PPR w Łodzi.
Głos Robotniczy 23.03.1952.

W swej działalności partyjnej i konspiracyjnej odznaczał się „Ceniek”

niezwykłą rozwagą i przezornością. Miał opinię działacza oddanego sprawie,

kierownika wydającego innym rozkazy i polecenia przemyślane, możliwe do
wykonania przy zachowaniu koniecznej ostrożności. Szanował życie ludzkie,
strzegł konspiracji, utrzymując przy tym ducha gotowości bojowej i
poświęcenia. Nieraz sam dawał przykład tego, utrzymując żywe kontakty z
gettem w Łodzi i obozem pracy dla Żydów w Andrzejowie. Wraz z Owsikową
przenosił na teren obozu w Andrzejowie żywność, odzież, pieniądze, broń i
bibułę. Szymański planował nawet ucieczkę ośmiu towarzyszy Żydów z
Andrzejowa ' . Jednakże przedwczesne masowe aresztowania aktywu
peperowskiego w Łodzi, przeszkodziły w realizacji tego planu.

' tamże.

Masowe aresztowania rozpoczęły się w kwietniu 1943 r. Zabrano cały

niemal Komitet Łódzki PPR i znaczną część aktywu. Szymański nie może
przeboleć tych tragicznych wydarzeń. Sam nie może też dłużej ukrywać się w
Łodzi. W związku z tym obejmuje kierownictwo tworzącego się oddziału
Gwardii Ludowej. Wymarsz oddziału GL, liczącego 18 osób, nastąpił z lasu
łagiewnickiego w dniu 7 maja 1943 roku w stronę granicy GG. W oddziale tym
znajdował się m. in. lotnik radziecki, A. Kuźniecow („Sasza”), który uciekł z
niewoli niemieckiej i ukrywał się w Łodzi u działaczy PPR ' .

' Archiwum Zakładu Historii Partii, teczka osobowa A. Kuźniecowa nr 8400.
Por. także: Ze wspomnień „Saszy”. Trybuna Ludu 19.01.1962, nr 19.

Oddział zamierzał przedostać się na drugą stronę Wisły, aby dostać się w

lasy płockie, w tereny operacyjne Gwardii Ludowej.

W lasach koło Głowna oddział natknął się na gajowego, który zaczął

strzelać. Odpowiedziano mu strzałami.

Ponieważ oddział został w ten sposób zdemaskowany, musiał szybko

uchodzić. Zatrzymano się w leśniczówce, rozstawiając straże.

Przypadek chciał, że okolicą tą niedawno przechodził jakiś oddział

partyzancki. Powiadomieni o tym żandarmi wyjechali na obławę i trafili na
oddział dowodzony przez Szymańskiego.

Wywiązała się nierówna walka. Padli pierwsi gwardziści. Wobec

przewagi hitlerowców, oddział zaczął wycofywać się w las, rozdzielając się na
dwie grupy. Jedna z nich – pisze w swych wspomnieniach Stanisław Gajek – w
której był Czesiek, źle się skierowała i zamiast iść lasem, szli skrajem lasu i
natknęli się na inną grupę żandarmów, którzy otworzyli ogień z karabinów
maszynowych. Straty były duże. Padł Czesiek Szymański i inni. Druga grupa w
liczbie 11 poszła w przeciwną stronę lasem na północny-wschód. Cała ta
jednostka ocalała ' .

' Stanisław Gajek: Promieniści. Łódź 1960, s. 145-150. Łódź w walce o wolność, s. 106.

Czesiek i jego towarzysze zginęli. Było to 8 maja 1943 roku w lasach

psarskich pod Głownem. Tam też znajduje się ich wspólna mogiła.