Czesław Tokarz

ARCHIWALIA OBRAZUJĄCE POMOC MATERIAŁOWĄ ZSRR

DLA LWP W LATACH 1943—1945

W kwietniu 1943 roku działający na terenie Związku Radzieckiego Związek

Patriotów Polskich wszczął, uwieńczone powodzeniem, starania o utworzenie polskich

sił zbrojnych na terytorium ZSRR. W trakcie pertraktacji pomiędzy przedstawicielami

ZPP a władzami wojskowymi Armii Czerwonej uzyskano zobowiązania od władz

radzieckich udzielenia polskim jednostkom wojskowym wszechstronnej pomocy

zarówno pod względem kadrowym, jak i materiałowym. W ten sposób począwszy od

połowy maja 1943 roku w Sielcach nad Oką w pobliżu Riazania rozpoczęto

formowanie pierwszej polskiej dywizji piechoty.

*

*

*

W Centralnym Archiwum Wojskowym nie zachowały się materiały

zawierające sumaryczne, pełne i ścisłe dane o pomocy Związku Radzieckiego

świadczonej na rzecz ludowego Wojska Polskiego. Przechowywane źródła archiwalne

z lat 1943—1945 pozwalają tylko na przeprowadzenie częściowej analizy

statystycznej dotyczącej radzieckiej pomocy dla oddziałów Wojska Polskiego zarówno

w okresie ich formowania, jak i w czasie działań bojowych. Badania nad tym

zagadnieniem opierać się muszą wyłącznie na danych mówiących o wielkości

otrzymywanych sukcesywnie dostawach podstawowych rodzajów uzbrojenia,

amunicji i wyposażenia. Poważną przeszkodą w ustalaniu wielkości materiałowej

pomocy udzielonej LWP przez władze radzieckie jest brak zestawień zbiorczych

obrazujących zużycie sprzętu i materiałów wojennych przez jednostki ludowego

Wojska Polskiego w czasie organizacji, szkolenia i działań bojowych. Mimo

ograniczonego charakteru zachowane w Centralnym Archiwum Wojskowym

materiały źródłowe ilustrują stosunkowo pełne zaopatrzenie organizowanych i szybko

wzrastających liczebnie oddziałów LWP.

Akta obrazujące wszechstronną pomoc ZSRR dla ludowego Wojska Polskiego

występują niemal we wszystkich zespołach, a zwłaszcza w dokumentacji instytucji

centralnych i dowództw związków operacyjnych

1

. Jednak do początkowego okresu

organizacji LWP w CAW nie zachowały się pełne informacje o ilości przekazanego

sprzętu dla nowoformujących się jednostek. Dotyczy to zwłaszcza 1 dywizji piechoty

oraz 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR. Dlatego też ważnym z tego okresu

jest meldunek dowódcy 1 DP, gen. Z. Berlinga z dnia 5 września 1943 roku o

podporządkowaniu się dywizji dowódcy Frontu Zachodniego, gen. W.

Sokołowskiemu

2

. Z meldunku tego wynika, że dywizja o stanie 11.444 ludzi,

podążając na front posiada pełne etatowe uzbrojenie oraz jest wystarczająco

zaopatrzona w żywność, furaż, medykamenty i materiały pędne.

Z chwilą przystąpienia do formowania 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w

ZSRR w ciągu sierpnia i września 1943 roku do Sielc nadeszły dalsze transporty

sprzętu radzieckiego, który przekazywano na podstawie zapotrzebowań kierowanych

przez polskie dowództwo do wojskowych władz radzieckich.

Z okresu tego zachowało się kilka źródeł w sprawach zaopatrzenia jednostek

polskich w broń, amunicję, materiały pędne, sprzęt kwatermistrzowski, środki

oporządzenia i umundurowanie. Są to przede wszystkim rozkazy, zapotrzebowania

1

Na uwagę zasługują przede wszystkim zespoły akt: Sztab Główny, 1 KPSZ, 1 AWP, Departament

Uzbrojenia WP, Dowództwo Wojsk Pancernych i Zmotoryzowanych, Główne Kwatermistrzostwo. Por. też: T.
G ę s e k i Z. H o f f m a n, Pomoc ZSRR dla narodu po1kiego w jego walce z Niemcami hitlerowskimi [w:] 20
lat ludowego Wojska Polskiego, Warszawa 1967, s. 449 i dalsze.

2

CAW, III-7-10, k. 168.

materiałowe, meldunki, sprawozdania dekadowe i miesięczne o stanie wyposażenia

jednostek oraz zestawienia statystyczne posiadanego sprzętu

3

.

Formowanie 1 Armii Polskiej w ZSRR, które rozpoczęto w marcu 1944 roku

oparte było także na wszechstronnej pomocy Związku Radzieckiego. Decyzję o

formowaniu dalszych jednostek zawierał rozkaz Charkowskiego Okręgu Wojennego

nr 00229 z dnia 24 marca 1944 roku

4

, który nakazywał całkowite zabezpieczenie i

wyposażenie ich w uzbrojenie i wszelki potrzebny sprzęt z magazynów Armii

Czerwonej. Zagadnienie to zostało rozszerzone zarządzeniem Głównego Zarządu

Organizacyjnego Sztabu Generalnego Armii Czerwonej z dnia 11 maja 1944 roku

5

,

zobowiązującym okręgi wojenne, na terenie których odbywało się formowanie

polskich jednostek, do wszechstronnego ich zaopatrywania. Jak wykazują zachowane

źródła postanowienie to było w pełni realizowane. W centralnym Archiwum

Wojskowym nie zachowały się jednak zestawienia zbiorcze obrazujące stan ilościowy

sprzętu dostarczonego w tym okresie przez stronę Armii Czerwonej. Z pojedynczych,

ale ciekawszych materiałów dotyczących tego zagadnienia, które posiada CAW

wymienić można: zawiadomienie Głównego Zarządu Sanitarnego ACz. z maja 1944

roku w sprawie przekazania do Sum medykamentów dla jednostek Armii Polskiej w

ZSRR,

6

zawiadomienie szefa Sztabu Tyłów Armii Czerwonej z maja 1944 roku o

skierowaniu do AP w ZSRR samochodów i części zamiennych oraz planowaniu

dalszego uzupełnienia materiałowego dla jednostek formowanych w rejonie Sum i

Kiwerc

7

, postanowienie Rady Wojennej 1 Frontu Białoruskiego z czerwca 1944 roku o

przekazaniu dla potrzeb jednostek polskich produktów żywnościowych i paliwa

8

.

Podobnego typu materiały zachowały się także w innych zespołach akt

przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym. I tak np.: w zespole akt

Sztabu Głównego WP znajdują się wykazy uzbrojenia, sprzętu i kompletów

3

Najwięcej tego rodzaju materiału zachowało się w zespole 1 KPSZ (III-3).

4

CAW, III-139-1, k. 99.

5

CAW, III-368-7, k. 1.

6

Zawiadomienie zawiera wykaz 449 pozycji medykamentów i instrumentów lekarskich. CAW, III-4-

882, k. 5 i dalsze.

7

Do dyspozycji 1 AWP skierowano m.in. 335 samochodów oraz 4 wagony części zamiennych i opon.

CAW, III-4-793, k. 13—16.

8

Informuje ono, że przekazano m.in. 250 t. mąki, 500 t. sucharów, 450 t. żyta i pszenicy oraz

dodatkowo 1.018 t. benzyny CAW, III-4-794, k 8.

szpitalnych przekazanych przez władze radzieckie jednostkom polskim, a także

zestawienia stanu ilościowego pojazdów mechanicznych i uzbrojenia,

zapotrzebowania skierowane do władz radzieckich oraz korespondencja NDWP w

sprawie sprzętu dla nowoformowanych jednostek, Dowództwa Frontu i jednostek

podleglych

9

. Do ciekawszych źródeł znajdujących się w tym zespole należy plan

zamierzeń organizacyjnych LWP na rok 1945, który wobec braku zbiorczych

materiałów dotyczących pomocy radzieckiej pozwala na przybliżone określenie

zamierzeń w tym kierunku

10

. Z podsumowania dokonanego przez II Wiceministerstwo

Obrony Narodowej w grudniu 1945 roku wynika, że LWP otrzymało od Związku

Radzieckiego m.in.: 289.100 karabinów i karabinków, 104.018 automatów PPSz i

PPS, 18.652 rkm, 3.644 ckmów, 4.522 moździerzy i 3.404 różnych kalibrów, 2.680

radiostacji, 13.000 aparatów telefonicznych, 20.000 km kabla telefonicznego, 1.019

samolotów bojowych, 110 samolotów dla lotnictwa cywilnego „LOT”, 738 czołgów

oraz 70 transporterów opancerzonych i 81 samochodów pancernych (Prot. 8/52, t.

2866, k. 211).

O pomocy ZSRR dla formujących się oddziałów polskich informują również

akta Departamentu Uzbrojenia WP

11

. Na uwagę badacza zasługują przede wszystkim

zapotrzebowania na uzbrojenie dla nowoformowanych jednostek LWP, plany dostaw

sprzętu i uzbrojenia z Głównego Zarządu Artylerii ACz., meldunki i sprawozdania o

stanie uzbrojenia i amunicji oraz jej zużyciu.

W innym zespole akt Oddziału Chemicznego WP

12

znajdują się plany

zaopatrzenia jednostek LWP w sprzęt chemiczny, sprawozdania o ilości i ruchu

sprzętu chemicznego przekazanego ze składów Armii Czerwonej. Podobnego typu

materiały zachowały się w Dowództwie Wojsk Inżynieryjno-Saperskich WP

13

. Są to

plany uzupełnienia jednostek LWP w sprzęt saperski, zapotrzebowania na sprzęt i

sprawozdania z zaopatrzenia jednostek w sprzęt inż.-sap. W Dowództwie Wojsk

9

Najwięcej tego rodzaju informacji znajduje się w teczkach III-1-20, III-1-53, III-1-146, III-1-158,

III-1-347, III-1-411.

10

CAW, III-1-217.

11

CAW, III-447.

12

CAW, III-327.

13

CAW, III-299.

Pancernych i Zmotoryzowanych

14

do ciekawszych źródeł zaliczyć należy:

zapotrzebowania na czołgi, samochody pancerne i inny sprzęt pomocniczy dla

formującego się Korpusu Pancernego oraz na artylerię rakietową (III-232-47),

zawiadomienia o skierowaniu sprzętu do Korpusu Pancernego (III-232-39) oraz

sprawozdania o stanie ilościowym sprzętu pancernego (III-232-50). Stosunkowo dużo

materiału dotyczącego tego zagadnienia znajdzie badacz w zespole Głównego

Kwatermistrzostwa WP

15

. Tam właśnie zachowały się zapotrzebowania na sprzęt

taborowy, samochody i umundurowanie. O ilości napływającego sprzętu radzieckiego

do magazynów LWP świadczą sprawozdania o zabezpieczeniu materiałowym

jednostek 1 Armii Polskiej w ZSRR z czerwca 1944 roku

16

oraz wykazy przekazanych

materiałów jednostkom LWP.

Po wyzwoleniu wschodnich terenów Polski w oparciu o pomoc radziecką

przystąpiono do uruchomienia przemysłu. Do ciekawszych materiałów

przechowywanych w CAW, a dotyczących tego problemu należy korespondencja

Naczelnego Dowództwa WP z radzieckimi władzami wojskowymi. W korespondencji

z dnia 19 grudnia 1944 roku

17

naczelny dowódca WP zwraca się do zastępcy ministra

Obrony ZSRR z prośbą o przydział części zapasowych i surowca dla zakładów

włókienniczych w Białymstoku, celem rozpoczęcia produkcji umundurowania.

Należy też wspomnieć o zaopatrzeniu finansowym jednostek 1 armii WP,

które do września 1944 roku oparte było na środkach płatniczych przekazanych przez

władze radzieckie. I tak np. sprawozdanie finansowe 1 DP z dnia 10 stycznia 1944

roku podaje, że w grudniu 1943 roku dywizja otrzymała łącznie 10.512.317 rubli

18

.

Natomiast z wykazu opracowanego przez oddział finansowy 1 AWP z dnia 25

października 1944 roku wynika, że w okresie od stycznia do października 1944 roku

otrzymano od dowództwa 1 Frontu Białoruskiego 66.831.635 rubli

19

.

Z omawianym zagadnieniem łączy się też radziecka pomoc w uzbrojeniu i

zaopatrzeniu dla polskiej partyzantki, oddziały której uzupełniły później jednostki

14

CAW, III-232.

15

CAW, III-446.

16

CAW, III-446-52, k. 1—9.

17

CAW, III-466-53, k. 39.

18

CAW, III-7-675, k. 1.

19

CAW, III-4-930, k. 5.

LWP. Trudności w zaspokojeniu potrzeb materiałowych wpływały hamująco na

dalszy rozwój i aktywność ruchu zbrojnego. Poprawa nastąpiła z chwilą utworzenia w

maju 1944 roku Polskiego Sztabu Partyzanckiego (PSzP), wyposażanego przez

Związek Radziecki w broń, sprzęt, amunicję i transport lotniczy. Zadaniem PSzP

przekształconego w sierpniu 1944 roku w Bazę Materiałowo-Technicznego

Zaopatrzenia przy Naczelnym Dowództwie WP, było niesienie pomocy działającej w

kraju Armii Ludowej i dalszy rozwój ruchu partyzanckiego na okupowanych terenach

Polski oraz szkolenie dla jego potrzeb specjalistów

20

. W Centralnym Archiwum

Wojskowym zachował się oryginał sprawozdania Polskiego Sztabu Partyzantów za

okres maj—wrzesień 1944 roku, które zawiera m.in. szczegółowe informacje

statystyczne o ilości otrzymanego od władz radzieckich uzbrojenia i wyposażenia,

przekazanego do dyspozycji oddziałom walczącym z okupantem na terenie kraju

21

.

Mimo braku pełnych akt dotyczących poruszanego zagadnienia zwłaszcza z

początkowego okresu formowania WP, zachowane w CAW fragmentaryczne

materiały wykazują dobitnie, że pomoc Związku Radzieckiego dla formowanych

polskich jednostek była ogromna i wszechstronna. Wyrażała się ona w pełnym

wyposażeniu LWP w sprzęt lotniczy i pancerny, strzelecki, artyleryjski i

kwatermistrzowski. Dowody tego znajdzie badacz w wyżej omówionych źródłach

archiwalnych. Ponadto radzieckie władze wojskowe przekazały etaty, na których

oparto organizację LWP, regulaminy i bogatą literaturę fachową. Należy stwierdzić, że

ta wszechstronna pomoc Związku Radzieckiego dla formujących się jednostek

polskich w okresie wojny była bezpłatna.

20

F. Z b i n i e w i c z, Armia Polska w ZSRR, Warszawa 1963, s. 305.

21

Władze radzieckie przekazały m.in. następujące uzbrojenie i wyposażenie: 4.270 pistoletów

maszynowych, 8.600 karabinów, 254 km, 52 moździerze, 137 rusznic ppanc., 3.500 szt. granatów ręcznych,
176.000 szt. naboi do pistoletów, 52.000 szt. naboi karabinowych, 15.000 kg materiału wybuchowego, 17.348
szt. min, 6.920 spadochronów, 1.859 mundurów, 3.376 płaszczy, 2.306 par butów, leków dla 5.000 osób oraz 49
samochodów różnych typów i żywność. CAW, Prot. 62/53, t. 229, k. 22. Fragmenty sprawozdania ogłosił
drukiem H. D[uczyński], Dwa dokumenty o działalności Polskiego Sztabu Partyzanckiego. Wojskowy Przegląd
Historyczny nr 22/spec. 1962, s. 390 i nast.