Biblioteka Ojców Kościoła nr 14

Św. Cyryl Jerozolimski

KATECHEZY

PRZEDCHRZCIELNE

I MISTAGOGICZNE

Tłumaczył

KS. WOJCIECH KANIA

Opatrzył wstępem

O. JACEK BOJARSKI OP

Opracował

O. MATEUSZ BOGUCKI OP

Kraków

Katecheza 12

„Który przyjął ciało

i stał się człowiekiem"

(Czytanie Iz 7,10-14)

1. Jako wychowankowie czystości i uczniowie wstrzemięź­

liwości czystymi wargami chwalmy z Panny zrodzonego Boga.
Zaszczyceni pożywaniem ciała duchowego Baranka sięgnijmy
zarówno po głowę, jak i po nogi. Przez głowę rozumiemy bóstwo,
przez nogi człowieczeństwo. Słuchając Ewangelii, dajmy wiarę
teologowi Janowi. Powiedział: „Na początku było Słowo, a Słowo
było u Boga i Bogiem było Słowo" i dodał: „Słowo stało się
Ciałem"'. Ani nie należy czcić samego człowieka, ani też nie
wystarczy dla pobożności widzieć w Nim Boga bez człowieczeń­
stwa. Gdyby Chrystus, który prawdziwie jest Bogiem, nie przyjął był

natury ludzkiej, bylibyśmy pozbawieni zbawienia. Należy się Mu
zatem chwała jako Bogu, ale też mamy wierzyć w Jego Wcielenie.
Nie wystarczy mówić o Jego człowieczeństwie bez bóstwa, bez
pożytku byłoby też wyznanie bóstwa, gdyby się wykluczyło
człowieczeństwo. Wyznajmy zatem, iż objawił się Król i Lekarz!
Chcąc leczyć, Jezus Król przepasał się prześcieradłem człowie­
czeństwa i leczył to, co było chore. Doskonały Nauczyciel dzieci
stał się dzieckiem dla dzieci, by dać mądrość nieumiejętnym.

Zstąpił na ziemię chleb niebieski, aby żywić głodnych.

2. Żydzi odrzucają Tego, który przyszedł, a czekają na tego,

który przyjdzie na ich zgubę. Wzgardzili prawdziwym Chrys­
tusem, a zwiedzeni przyjmą zwodziciela. Sprawdzają się tu słowa

164

Katecheza 12

Zbawiciela: „Przyszedłem w imieniu Ojca mego, a wy mnie nie
przyjmujecie; gdy kto inny przyjdzie we własnym imieniu, tego
przyjmiecie"

2

. Dobrze będzie postawić Żydom pytanie: prawdę

mówi czy kłamie prorok Izajasz, gdy mówi, że Emanuel narodzi
się z Panny?

3

Nie byłoby nic dziwnego, choćby mu zarzucili

kłamstwo. Oni bowiem mają zwyczaj proroków nie tylko o kłam­
stwo pomawiać, lecz i kamienować. Jeśli jednak prorok mówi
prawdę, wskażcie na Emmanuela! Czy ten, który ma przyjść i na
którego czekacie, narodzi się z Dziewicy, czy nie? Jeśli się nie
narodzi z Dziewicy, obwiniacie proroka o kłamstwo. Jeśli zaś tego
narodzenia oczekujecie w przyszłości, czemu odrzucacie to, co się

już stało?

3. Niech Żydzi pozostają w błędzie, jeśli tak chcą! Lecz

Kościół Boży niech się opromieni chwałą! Przyjmujemy bowiem,
iż Słowo Boże prawdziwie stało się człowiekiem, nie — jak chcą
heretycy — z woli męża i żony, lecz według Ewangelii — z Dzie­
wicy i Ducha Świętego, nie pozornie, lecz prawdziwie. Poczekaj

jeno trochę na naukę o tym, a otrzymasz dowody, że Słowo

prawdziwie przyjęło naturę ludzką z Dziewicy. Wieloraki jest błąd
heretyków. Jedni całkowicie odrzucili Jego narodzenie z Dziewi­
cy

4

. Inni wprawdzie przyjęli Jego narodzenie, ale nie z Dziewicy,

lecz z zamężnej kobiety

5

. Jeszcze inni twierdzą, że nie Chrystus

Bóg stał się człowiekiem, lecz człowiek stał się Bogiem. Odważyli
się nawet powiedzieć, że człowiekiem stał się nie Logos (Słowo)
istniejący uprzednio, lecz że człowiek jakiś wzniósł się wysoko
i otrzymał wieniec

6

.

4. Przypomnij sobie, co powiedzieliśmy wczoraj o Bóstwie!

Wierz, iż jednorodzony Syn Boży narodził się z Panny! Trzymaj

się słów ewangelisty Jana: „Słowo stało się ciałem i mieszkało
między nami"

7

. Słowo odwieczne, przed wszystkimi wiekami

zrodzone z Ojca, nie tak dawno przyjęło dla nas ciało. Wielu
sprzeciwia się temu i mówi: Dlaczego Bóg zstąpił do ludzkości?
Czy w swej naturze może przestawać z ludźmi? Czy mogła zrodzić
Panna bez mężczyzny? Liczne są zarzuty i różnorakie ataki.

„Który przyjął ciało i stał się człowiekiem"

165

Starajmy się przeto za łaską Chrystusa i ufni w modlitwy tu
obecnych rozwiązać punkt po punkcie.

5. Zastanówmy się wpierw, dlaczego Jezus zstąpił na ziemię.

Nie bacz na me wymysły! Bo łatwo tu ulec złudzie. Jeśli tu na
każdy punkt nie otrzymasz świadectw proroków, nie wierz sło­
wom! Jeśli cię o Dziewicy, miejscu, czasie, sposobie narodzenia
Jezusa nie pouczy Pismo Święte, nie przyjmuj świadectwa ludz­
kiego! Komuś, co teraz żyje i uczy, można nie dowierzać, ale czy
takie stanowisko można zająć względem proroka, który przema­
wiał przed tysiącem i więcej lat? Jeśli pytasz o przyczynę przyjścia
Chrystusa, sięgnij do pierwszej księgi Pisma! Bóg stworzył świat
w sześciu dniach, ale ten świat powstał dla człowieka. Rzucające

promienie słońce zostało stworzone, by nam świecić. Wszystkie
zwierzęta otrzymały życie, by nam służyć. Rośliny i drzewa
istnieją dla naszego pożytku. Wspaniałe są wszystkie stworzenia,
ale żadne z nich — poza człowiekiem — nie jest obrazem Boga.
Słońce powstało na samo słowo, człowieka jednak stworzyły ręce
Boga: „Uczyńmy człowieka na obraz i podobieństwo nasze"

8

!

Czcimy drewniany obraz ziemskiego króla; ileż więcej zasługuje
na cześć z rozumu wynikający obraz Boga! Ale zawiść szatana
wygnała to najwspanialsze, rajskim szczęściem cieszące się stwo­
rzenie. Nieprzyjaciel ucieszył się z upadku tego, którego znienawi­
dził. Czy życzyłbyś wrogowi trwałej radości? Szatan nie odważył
się przystąpić do mężczyzny z powodu jego siły, przystąpił
natomiast do słabej kobiety, będącej jeszcze panną: bo dopiero po
wygnaniu z raju Adam poznał swą żonę Ewę.

6. Jako drudzy w rodzaju ludzkim występują Kain i Abel. Kain

był pierwszym zabójcą. Później przyszedł potop z powodu licz­
nych grzechów ludzi. Ogień z nieba spadł na mieszkańców
Sodomy, dla ich przestępstw. Potem wybrał Bóg Izraela. Lecz
i Izrael zgrzeszył — zraniony został wybrany rodzaj. Gdy Mojżesz
stał przed Bogiem na górze, zamiast Bogu oddał lud cześć
cielcowi

9

. Za prawodawcy Mojżesza, który powiedział: „Nie

cudzołóż"

10

, pewien mąż odważył się wejść do domu nierządnego

166

Katecheza 12

i popełnić cudzołóstwo". Po Mojżeszu dla uzdrowienia Izraela
zostali posłani prorocy. Lecz ci, co nieśli uzdrowienie, płakali, bo
nie potrafili usunąć choroby, tak że jeden z nich musiał powie­
dzieć: „Biada mi, bo zginął święty z ziemi i nie ma prawego
między ludźmi"

12

. Inny powiedział: „Wszyscy odstąpili, razem

stali się nieużyteczni, nie ma, kto by czynił dobrze, nie ma ani

jednego"

1 3

.1 jeszcze: „Złorzeczeństwo, kradzież, rozpusta, zabójs­

two wylały z brzegów"

14

, „Swych synów i swe córki ofiarowali

czartom"

l 5

. Oddano się wróżeniu z lotu ptaków i czarom. Gdzie

indziej słyszymy: „Swe szaty wiązali powrozami i robili z tego
zasłony na ołtarz"

16

.

7. Wielką ranę cierpiał rodzaj ludzki. Od stóp do głów nie było

na nim zdrowego miejsca, by położyć plaster, olej czy opaskę.
Prorocy płakali i w smutku mówili: „Któż da z Syjonu zbawie­
nie?"

n

, „Niech będzie Twa ręka nad mężem prawicy Twojej i nad

synem człowieczym, któregoś sobie umocnił, a nie odejdziemy od
Ciebie"

1 8

! Inny prorok płakał: „Panie, nachyl niebiosa

i przyjdź"

l 9

! Za wielkie były rany ludzkości, by je można było

uleczyć. Proroków zabito, ołtarze Twe zburzono. Nie mogliśmy
naprawić zła, Ty musisz uzdrowić!

8. Wysłuchał Pan modlitwę proroków. Nie opuścił Ojciec

ginącej ludzkości. Zesłał z nieba swego Syna, Pana naszego, jako
lekarza. Jeden z proroków mówi: „Pan, którego szukacie, idzie
i przyjdzie zaraz"

2 0

. Gdzie? „Pan przyjdzie do swej świątyni"

21

,

gdzie Go ukamienowaliście

22

. Gdy inny prorok o tym usłyszał,

rzekł do niego: „Ty, który mówisz o boskim zbawieniu, mówisz
w ciszy? Ty, który zwiastujesz radosną nowinę, że Bóg się objawi,
by zbawić, mówisz w ukryciu? Wstąp na górę wysoką ty, co
zwiastujesz radosną nowinę Syjonowi, i mów do miast Judy!"

23

Cóż mam mówić? „Oto Pan Bóg przyjdzie w mocy"

2 4

! Pan sam

powiedział: „Oto idę i mieszkać będę wpośród ciebie, mówi Pan.
I przyłączą się liczne narody do Pana"

2 5

. Izraelici odrzucili przeze

mnie ofiarowane wybawienie: „Idę, aby zgromadzić wszystkie
narody i języki"

2 6

. „Przyszedł do swej własności, lecz swoi go nie

„Który przyjął ciało i stał się człowiekiem"

167

przyjęli"

27

. Idziesz i co dajesz w darze poganom? „Idę, aby

zgromadzić wszystkie narody i włożę na nie znamię"

2 8

. Ze swej

bowiem walki na krzyżu każdemu z mych żołnierzy dam znak
królewski na czole. Inny prorok powiedział: „Skłonił niebo i zstą­
pił, a mgła pod Jego nogami"

2 9

; ukryte bowiem było przed ludźmi

Jego przyjście z nieba.

9. Gdy Salomon usłyszał słowa ojca Dawida, patrząc w duchu

na Tego, który miał wejść do zbudowanej przezeń przecudnej
świątyni, zapytał: „Czy rzeczywiście zamieszka Bóg na ziemi?"

3 0

W przypisywanym Salomonowi psalmie Dawid odpowiada: „Zstą­
pi jak deszcz na runo"

3 1

. „Deszcz" — dla Jego niebieskiego

pochodzenia, na „runo" — dla Jego ludzkiej natury. Deszcz, który
pada na runo, pada cicho. Nieznana też była tajemnica narodzenia,
dlatego Mędrcy pytali: „Gdzie narodził się Król żydowski?"

32

,

a przestraszony Herod badał Jego narodzenie „Gdzie się Chrystus
narodził?"

33

10. Kim jest Ten, który zstępuje? Psalmista mówi: „Będzie

trwał ze słońcem i przed księżycem, z pokolenia na pokolenie"

3 4

.

Inny prorok tak wyjaśnia dalej: „Raduj się bardzo, córko Syjonu!
Wykrzykuj, córo Jeruzalem! Oto Król twój przyjdzie tobie, spra­
wiedliwy i zbawiciel"

35

. Ponieważ jest wielu królów, powiedz

nam, proroku, o kim mówisz? Daj nam znak, jakiego nie mają inni
królowie! Jeśli powiesz, że król nosi purpurę, już inni nosili to
zewnętrzne rozróżnienie. Jeśli powiesz, że mu towarzyszą żoł­
nierze i że siedzi na złotym wozie, i to już było u innych królów.
Podaj nam znak szczególnie charakteryzujący króla, którego przy­

jście zapowiadasz! Odpowiada prorok: „Oto król twój przyjdzie

tobie sprawiedliwy i zbawiciel, ubogi i wsiadający na oślicę i na
źrebię", nie na wozie. Masz charakterystyczny znak przychodzące­
go króla. Spośród królów tylko Jezus siedział na nieprzywykłej do
ciężarów oślicy, i to gdy wśród radosnych okrzyków jako król
wyjeżdżał do Jerozolimy. Cóż ten król uczyni po swym przybyciu?
„Z dołu, w którym nie ma wody, wypuściłeś więźniów w krwi
przymierza"

36

.

168

Katecheza 12

11. Być mogło, iż siedział na oślicy. Ale daj nam jeszcze inny

znak! Skąd chce król swój wjazd odbyć? Wskaż miejsce niedaleko
miasta, byśmy mogli je widzieć! Daj nam ten znak w pobliżu, jako
wpadający w oczy, abyśmy nawet w mieście będąc, mogli patrzeć
na to miejsce. Znów odpowiada prorok: „I staną nogi jego w onym
dniu na górze Oliwnej, naprzeciw Jeruzalem, na wschód słońca"

3 ?

.

Czy nie widzi miejsca i ten, który jest w mieście?

12. Mamy już dwa znaki, ale pragniemy jeszcze poznać trzeci.

Powiedz, co będzie czynił Pan po swym przyjściu? Mówi inny
prorok: „Oto Bóg sam przyjdzie i zbawi was. Wtedy otworzą oczy
ślepych i uszy głuchych będą słyszeć. Wtedy wyskoczy chromy jak

jeleń i języki niemych będą rozwiązane"

38

. Posłuchajmy jeszcze

innego świadectwa! Mówisz, proroku, że Pan przy swym przyjściu
będzie czynił znaki, jakich jeszcze nie było. O jakim to mówisz
znaku! „Pan na sąd przyjdzie ze starszymi ludu i książętami
swymi"

3 9

. Znak osobliwy! Pan przez starszych sobie poddanych

jest osądzony i to przyjmuje.

13. Żydzi czytają to, lecz nie rozumieją. Zatkali uszy swego

serca, by nie słyszeć. Lecz my wierzymy w Jezusa Chrystusa, który
przyszedł w ciele i stał się człowiekiem, bo inaczej byśmy Go nie
pojęli. Ponieważ na takiego, jaki jest w istocie, nie mogliśmy patrzeć
i Nim się cieszyć, stał się taki jak my, byśmy w ten sposób dostąpili
szczęścia Nim się cieszyć. Jeśli na słońce, które dopiero w czwartym
dniu zostało stworzone, nie możemy w pełni spoglądać, czy moglibyś­
my patrzeć na Stwórcę słońca? W ogniu zstąpił Pan na górę Synaj,
a lud nie mógł Go znieść i powiedział do Mojżesza: „Mów ty do nas,
a my będziemy słuchać! Niech nie mówi Bóg do nas, byśmy nie
umarli!"

4 0

Na innym miejscu: „Czymże jest wszelkie ciało, aby miało

słyszeć głos Boga żyjącego, mówiącego spośród ognia, i mogło
pozostać przy życiu"

41

. Jeśli usłyszenie głosu Boga żywego śmierć

sprowadza, czyż nie spowodowałby śmierci widok samego Boga?
Dziwisz się? Oto Mojżesz mówi: „Boję się i drżę"

4 2

.

14. Czego więc chciałeś? Aby Ten, który przyszedł zbawić,

stał się przyczyną zguby, bo ludzie znieść by Go nie mogli? Aby

„Który przyjął ciało i stał się człowiekiem"

169

dostosował do nas łaskę? Daniel nie mógł znieść widoku anioła,
a ty chciałeś znieść widok Pana aniołów? Gdy ukazał mu się
Gabriel, upadł na ziemię. Jak wyglądał i jaką przybrał postać?
„Oblicze jego jak błyskawica"

43

, nie jak słońce. „Jego oczy jak

lampa gorejąca", nie jak piec ognisty. „I głos słów jego jak glos

tłumu"

4 4

, nie jak dwunastu hufców anielskich. A jednak upadł

prorok. I przystąpił do niego anioł i rzekł: „Nie bój się, Danielu,
powstań! Bądź spokojny, wysłuchane są twe słowa!"

4 5

I rzekł

Daniel „Stanąłem drżąc"

4 6

. I nie odpowiedział, aż go dotknęło coś

jak ręka ludzka. Dopiero gdy widzenie przybrało postać ludzką,

przemówił Daniel. I co powiedział? „Panie, na twój widok roz­
stąpiły się stawy moje, a nie zostało we mnie nic siły i ustał we
mnie oddech"

4 7

. Jeśli widok anioła odebrał prorokowi głos i siłę,

czy pozostawiłby tobie jeszcze dech widok Boga? Dopiero — mó­
wi Pismo — ..gdy mnie dotknęło jakby widzenie człowieka"

4 8

nabrał Daniel siły. Gdy wyszła na jaw nasza słabość, przyjął Pan
postać, o jaką prosił człowiek. Gdy człowiek chciał usłyszeć słowa
kogoś, który mu jest podobny, przyjął Zbawiciel podobną naturę,
by ludzie łatwiej dali się pouczyć.

15. Poznaj jeszcze jedną przyczynę! Chrystus przyszedł, aby

dać się ochrzcić i chrzest uświęcić. Przyszedł, aby czynić cuda
i chodzić po morzu. Ponieważ przed Jego wcieleniem „morze
ujrzało i uciekło, a Jordan zawrócił się wstecz"

49

, przyjął Pan ciało,

aby morze Go ujrzało i niosło, a Jordan Go przyjął bez obawy. Oto

jedna przyczyna, Jest jeszcze druga. Przez dziewicę, przez Ewę,

śmierć przyszła, przez Dziewicę, to znaczy z Dziewicy miało
objawić się życie. Gdy tamta dała się oszukać wężowi, ta miała
otrzymać radosną wieść od Gabriela. Gdy porzucili Boga, uczynili
sobie bałwany o ludzkim wyglądzie, gdy więc ludzka postać
fałszywie jako Bóg cześć odbierała, Bóg prawdziwie stał się

człowiekiem, by położyć kres kłamstwu. Szatan w walce przeciw
nam jako bronią posłużył się ciałem, stąd Paweł mówi: „Widzę
inne prawo w członkach moich, walczące z prawem mego rozumu
i oddającego mnie w niewolę"

5 0

itd. Tą samą bronią, jaką zwalczał

170

Katecheza 12

nas szatan, zostaliśmy wybawieni. Pan przyjął coś naszego, aby
zbawić ludzi. Przyjął coś naszego, by temu, co ma braki, dać tym
większą łaskę, aby grzeszna ludzkość miała uczestnictwo w Bogu.
„Gdzie wzmógł grzech, tam tym obficiej wylała się łaska"

5 1

. Pan

musiał za nas cierpieć. Szatan jednak nie odważyłby się przystąpić
do Niego, gdyby go był znał: „Gdyby go znali, byliby Pana chwały
nie ukrzyżowali"

52

. Jego ciało stało się przynętą śmierci, lecz

smok, który spodziewał się Go połknąć, musiał nawet tych wy­
rzucić, których już połknął: „Pożarła śmierć przepotężna", ale:
„Otarł Bóg wszelką łzę z każdej twarzy"

5 3

.

16. Czyż daremnie stał się Chrystus człowiekiem? Czyż nasze

nauki są ludzkim wynalazkiem i mądrością? Czyż Pismo Święte,
proroctwa proroków nie są naszym zbawieniem? Podanego depo­
zytu strzeż niewzruszony! Niech cię nikt od niego nie zdoła
odciągnąć! Wierz, iż Bóg stał się człowiekiem! Uzasadniona jest
możliwość Wcielenia. Jeśli jednak Żydzi jeszcze wciąż nie wierzą,
zapytajmy ich: Czyż mówiąc o wcieleniu Boga, głosimy coś
niesłychanego? Wszak sami uczycie, iż Abraham przyjął w gościnę
Pana? Czyż głosimy coś niesłychanego, skoro Jakub powiedział:
„Widziałem Boga twarzą w twarz, a ocalała dusza moja"

5 4

? Pan,

który jadł u Abrahama, jadł i u nas. Cóż więc nowego głosimy?
Lecz przedstawiamy jeszcze dwóch dalszych świadków — stali oni
na górze Synaj przy Panu. Mojżesz był w grocie skały

5 5

i Eliasz

był w grocie skały

56

. Obydwaj byli przy przemienieniu Jezusa na

górze Tabor

5 7

i mówili do uczniów o Jego zgonie, który miał

nastąpić w Jerozolimie

58

. Możliwość wcielenia przedstawiliśmy

jasno. Gdyby kto miał ochotę, niech szuka dalszych argumentów!

17. Przyrzekliśmy wam podać w swej mowie czas i miejsce

przyjścia Zbawiciela. Nie chcielibyśmy, by nam przy końcu
uczyniono zarzut, żeśmy nie spełnili obietnicy. Nie wolno nam
puszczać kandydatów Kościoła bez ich umocnienia. Zapytajmy
więc o czas przyjścia Pana, bo choć ono było niedawno, jest
przecież zwalczane: „Chrystus Jezus wczoraj i dziś, ten sam i na
wieki"

5 9

. Mojżesz mówi: „Proroka z braci waszych, jak mnie,

„Który przyjął ciało i stał się człowiekiem"

171

wzbudzi Pan Bóg"

6 0

. Zapamiętajmy wyrażenie: ,jak mnie". Bę­

dzie ono wyjaśnione w swoim miejscu. Kiedy przyjdzie ten
oczekiwany prorok? Cofnij się — mówi — do tego, co napisałem,
i zbadaj proroctwo, jakie dał Judzie Jakub: „Judo, ciebie chwalić
będą bracia twoi itd."

6 1

— by nie przytaczać wszystkiego. „Nie

będzie odjęte berło od Judy, a wódz z biódr jego, aż przyjdzie ten,
który ma być posłany, a on będzie oczekiwaniem — nie Żydów,
lecz — pogan"

6 2

. Z ustaniem żydowskiego panowania miał przyjść

Chrystus. Póki Żydzi nie byli pod panowaniem Rzymian, dotąd
Chrystus nie przyszedł. Jak długo mieli przywódców z Judy
i Dawida, oczekiwany jeszcze nie przyszedł. O najstarszej historii
tak zwanych patriarchów, ich rodzie, ich matce wstydziłbym się
mówić. Zostawiam to tym, którzy o tym wiedzą. Ale po czym
można poznać Tego, który przychodzi jako „oczekiwanie naro­
dów"? Mówi dalej: „Przywiąże do winnicy źrebię swoje"

63

. Czy

poznajesz ono źrebię, które wyraźnie zapowiedział Zachariasz

64

?

18. Pytasz o dalsze świadectwo co do czasu przyjścia Chrys­

tusa? „Pan rzekł do mnie: „Tyś jest Synem moim, jam cię dziś
zrodził"

6 5

.1 zaraz potem: „Będziesz nimi rządził laską żelazną"

6 6

.

Już wcześniej wyjaśniłem, że panowanie Rzymian nazwane zostało
żelazną laską. Wspomnijmy jeszcze, co o tym panowaniu podaje
Daniel. Gdy opisał i wyjaśnił Nabuchodonozorowi posąg, opowie­
dział całe widzenie, jakie miał o nim: kamień, który bez ludzkiego
współdziałania oderwał się od góry i nie przez człowieka został
postawiony, otrzyma panowanie nad całym światem. Wyraźnie
zaznacza: „We dni onych królestw wzbudzi Bóg królestwo niebies­
kie, które się nie rozprószy na wieki, a królestwo jego nie będzie
dane innemu ludowi"

67

.

19. Szukajmy jeszcze dokładniejszego czasu przyjścia Jezusa.

Ponieważ człowiekowi trudno jest dojść do wiary, dlatego przy­

jmuje on słowa, jeśli się mu dokładnie poda lata. W jakich

okolicznościach i czasie przyszedł Chrystus? Nie było już króla
Judy, lecz panował obcokrajowiec Herod. Dlatego anioł powie­
dział do Daniela (zapamiętaj, co mówię): „Wiedz i uważaj: Od

172

Katecheza 12

wyjścia słowa, aby znowu było zbudowane Jeruzalem, aż do
Chrystusa Wodza, będzie tygodni siedem i tygodni sześćdziesiąt
dwa"

6 8

. 69 tygodni daje 483 lata. Anioł zatem mówił, że do

odbudowy Jerozolimy upłynie 483 lata i nie będzie własnego
władcy, lecz przyjdzie obcy i za niego narodzi się Chrystus.
Dariusz Med zbudował Jerozolimę w szóstym roku swego panowa­
nia, a w pierwszym 66 olimpiady. Olimpiadą nazywają Grecy
zawody odbywające się co cztery lata ze względu na dzień
przybyszowy co cztery lata słoneczne z pozostających w każdym
roku trzech godzin dziennych. Herod został królem w roku 186
olimpiady w jej czwartym roku. Od 66 do 186 olimpiady mamy
więc 120 olimpiad i coś nadto. 120 olimpiad równa się 480 lat;
pozostałe trzy lata przypadają w każdym razie między rok pierw­
szy i czwarty. Masz więc dowód z Pisma, które mówi: „Od wyjścia
słowa, aby znów było zbudowane Jeruzalem do Chrystusa Wodza
będzie tygodni siedem i tygodni sześćdziesiąt dwa". Jeśli więc
chodzi o czas, masz teraz ten dowód, choć są jeszcze inne
wyjaśnienia wspomnianych tygodni lat Daniela.

20. Posłuchaj teraz o obiecanym miejscu. Tak mówi i nim

Micheasz: „A ty, Betlejem Efrata, nie jesteś najmniejsze między
tysiącami judzkimi; z ciebie mi wyjdzie ten, który będzie panował
w Izraelu — a wyjście jego od dni wieczności"

69

. Jako miesz­

kaniec Jerozolimy wiesz też z psalmu 131, co napisano o miejscu
przyjścia Chrystusa: „Oto słyszeliśmy o niej w Efrata, znaliśmy ją
na polach leśnych"

70

. Przed paru laty było to jeszcze miejsce

lesiste. Słyszałeś, jak Habakuk powiedział do Pana: „Gdy się zbliżą
lata, będziesz poznany, gdy przyjdzie czas, pokażesz się"

7 1

. Po

czym, proroku, pozna się przyjście Pana? Habakuk mówi dalej:
„Będziesz poznany między dwoma życiami"

7 2

. Chce do Pana

powiedzieć: Gdy przyjdziesz w ciele, żył będziesz i umrzesz, ale
potem wstaniesz z martwych, by żyć znowu. A z której strony
Jerozolimy przyjdzie? Ze wschodu czy z zachodu, z północy czy
z południa? Powiedz nam jasno! Prorok daje wyraźną odpowiedź:
„Bóg przyjdzie z Teman (a Teman znaczy południe) i Święty

„Który przyjął ciało i stał się człowiekiem"

173

z cienistej góry Faran"

7 3

. Zgadza się z Tym wypowiedź psalmisty:

„Znaleźliśmy ją na polach leśnych"

7 4

.

21. Pytamy dalej, z kogo przyjdzie i jak przyjdzie. „Oto Panna

pocznie i porodzi syna i nazwą imię Emanuel"

7 5

. Przeciw tym

słowom podnoszą głos Żydzi, którzy od dawna mają grzeszny
zwyczaj przeciwstawiania się prawdzie. Twierdzą, iż nie jest
napisane „panna"

7 6

, lecz „dziewczyna"

77

. Choćbym się zgodził na

ich słowa, i tak znajduję prawdę. Trzeba ich zapytać: Czemu woła
gwałcona panna? Woła o pomoc po czy przed gwałtem? Gdy
w innym miejscu Pismo mówi: „Dziewczyna wołała i nie było
nikogo, kto by jej pomógł"

7 8

, czyż nie mówi o pannie? Aby nauka

stała ci się jeszcze jaśniejsza, że „panna" w Piśmie Bożym zwie się
„dziewczyną", posłuchaj, co w księdze Królewskiej powiedziano
o Sunamitce Abisag: „Była to dziewczyna bardzo piękna"

7 9

.

A przecież pannę wybrano i przyprowadzono do Dawida.

22. Lecz Żydzi znów mówią: Owe słowa skierowane do

Achaza odnoszą się do Ezechiasza. Czytajmy Pismo: „Żądaj znaku
od Pana Boga twego, w głębi albo na wysokości"

80

! Przede

wszystkim znak musi być czymś cudownym. Znakiem była woda,

jak trysła ze skały, rozstąpienie się morza, cofnięcie się słońca itp.

To co powiem, zawiera jeszcze wyraźniejszy dowód przeciw
Żydom. Wprawdzie słuchacze męczą się, gdy długo przemawiam,
bądźcie jednak cierpliwi! Chodzi wszak o Chrystusa, nie o dro­
biazg. Wspomniane słowa wypowiedział Izajasz za rządów Acha­
za. Panował on tylko szesnaście lat i do niego skierowane było
wtedy proroctwo. Sprzeciw Żydów zbija jego syn i następca, król
Ezechiasz. Przy wstąpieniu na tron liczył on już 25 lat. Gdy Achaz
otrzymał proroctwo za szesnastu lat swych rządów, Ezechiasz
urodził się przynajmniej 9 lat przed proroctwem. Czyż mogło
proroctwo do tego się odnosić, który już się narodził? Nie powie­
dział przecież prorok „poczęła" lecz „pocznie" panna — w od­
niesieniu do przyszłości.

23. Wiemy dobrze, iż Pan narodził się z Dziewicy. Trzeba

jeszcze zaznaczyć, z jakiego rodu pochodzi Dziewica. „Zaprzy-

174

Katecheza 12

siągł Pan prawdę Dawidowi i nie odmieni jej: Z owocu żywota
twego posadzę na stolicy twojej"

81

. I znów: „Utrwalę na wieki

wieków potomstwo jego, a stolicę jego jak dni nieba"

8 2

. I dalej:

„Raz przysiągłem na świętość moją: Nie skłamię Dawidowi.
Potomstwo jego będzie trwać na wieki i tron jego jak słońce przed

oczyma mymi i jak księżyc utwierdzony na wieki"

83

. Widzisz, że

jest tu mowa o Chrystusie, nie o Salomonie. Bo jego tron nie został
jak słońce. Gdyby kto jednak dlatego, że Chrystus nie siedział na

drewnianym tronie Dawida, podnosił zarzut, przytoczmy mu sło­
wa: „Na stolicy Mojżesza zasiedli uczeni w Piśmie i faryzeusze"

M

.

Nie drewnianą stolicę ma tu na myśli, lecz powagę nauki. Podob­
nie przez tron Dawida nie musisz rozumieć drewnianego tronu,
lecz jego królewską władzę. Świadczyć mogą dzieci, które śpiewa­
ły: „Hosanna Synowi Dawidowemu, błogosławiony król Izrae­
la!"

8 5

I ślepi wołali: „Synu Dawida, zmiłuj się nad nami!"

8 6

Również Gabriel świadczy wyraźnie w słowach skierowanych do
Maryi: „Da mu Pan Bóg tron ojca jego Dawida"

8 7

. Paweł mówi:

„Miej w pamięci Jezusa Chrystusa, który jest z rodu Dawidowego,
według mej Ewangelii powstał z martwych"

88

. Paweł też na

początku listu do Rzymian zaznacza: „Który pochodzi z nasienia
Dawidowego według ciała"

8 9

. Wierz zatem w tego, który narodził

się z Dawida, przyjmując proroctwo: „Onego dnia będzie korzeń

Jessego, który stoi, by rządzić narodami; w nim położą nadzieję
narody"

9 0

.

24. Z przytoczonymi słowami Pisma Świętego mają Żydzi

wiele kłopotu. Przewidywał to Izajasz, mówiąc: „Będą chcieć, gdy
przez ogień będą paleni. Albowiem Maluczki nam — nie im — się
narodzi i Syn jest nam dany"

9 1

. Zauważ: wpierw był Synem

Bożym, potem jest nam dany! Zaraz też mówi prorok: „A pokoju

jego nie ma końca"

9 2

. Rzymianie mają swe granice, lecz królestwo

Syna Bożego nie ma granic. Persowie i Medowie mają swe
granice, lecz Syn Boży nie ma granic. Potem jest: „Na tronie
Dawida i na jego królestwie (będzie siedział), aby je utwierdzić"

93

.

A więc od Dawida pochodzi Panna.

„Który przyjął ciało i stał się człowiekiem"

175

25. Wypadało, aby najczystszy i nauczyciel czystości wyszedł

z czystych komnat. Jeśli ten, który u Jezusa jest dobrym kapłanem,
wstrzymuje się od kobiety, czyż mógł sam Jezus wyjść z mężczyz­
ny i kobiety? „Ty mnie — mówi psalmista — wydobyłeś z łona"

9 4

.

Zwróć uwagę na wyrażenie „wydobyłeś mnie z łona!" Jest tu
zaznaczone, iż bez mężczyzny został wzięty i zrodzony z łona
i ciała Dziewicy. Przy małżeńskim bowiem złączeniu narodzenie

jest inne.

26. Ten, który stworzył członki, nie wstydzi się z nich przyjąć

ciało. Kto nas uczy o tym? Pan mówi do Jeremiasza: „Pierwej,
niźlim cię utworzył w żywocie, znałem cię i pierwej niżeliś
wyszedł z żywota, poświęciłem cię"

9 5

. Czyż Ten, który przy

tworzeniu człowieka ich dotyka i dlatego się nie wstydzi, miał się
wstydzić utworzyć dla siebie święte ciało, tę „zasłonę" boskości

%

?

Bogiem jest, który i dziś kształtuje płód ludzki, jak to czytamy
u Joba: „Czyż nie jak mleko udoiłeś mię i jak serowi dałeś mi
stężeć? Skórą i ciałem oblekłeś mię, kośćmi i żyłami pospinałeś
mię"? Nic nieczystego nie ma u człowieka, chyba że sam się brudzi
przez grzech i nieczystość. Ten, który stworzył Adama, stworzył
i Ewę. Boskie ręce stworzyły mężczyznę i niewiastę. Żaden
członek ciała nie był przy stworzeniu nieczysty. Niech zamilkną
heretycy, którzy oskarżają ciało i samego Stwórcę! Pomnij na
słowa Pawła: „Nie wiecie, że ciała wasze są świątynią Ducha
Świętego, który w nas mieszka?"

9 8

W imię Jezusa zapowiedział

prorok: „Moje ciało jest z nich"

9 9

. W innym miejscu napisano:

„Przeto wyda ich aż do czasu rodzącej"

10

°. Jaki jest znak rozpo­

znawczy? Powiedziano w dodatku do onych słów: „Porodzi,
a ostatek jego braci wróci"

1 0 1

. Jakie są podarunki Dziewicy,

świętej Oblubienicy? „Poślubię cię sobie w wierze"

102

. Podobnie

mówi do niej Elżbieta: „Błogosławiona jesteś, któraś uwierzyła, bo
spełni się, co Pan do niej powiedział"

1 0 3

.

27. Poganie i Żydzi krytykują nas i mówią, że niemożliwe

było, by Chrystus narodził się z Panny. Zatkaliśmy poganom usta
ich własnymi mitami. Jak wy, co twierdzicie, iż rzucone kamienie

176

Katecheza 12

przemieniają się w ludzi, możecie odrzucać możliwość dziewicze­
go zrodzenia? Jeśli bajacie, że córka urodziła się z mózgu, czy
możecie twierdzić, iż jest niemożliwe narodzenie Syna z dziewi­
czego ciała? Wy, co fałszywie utrzymujecie, iż Dionizos narodził
się z biodra Zeusa, czy możecie zwalczać naszą prawdziwą naukę?
Wiem, że nie odpowiadają takie słowa mym słuchaczom, ale byś

przy sposobności umiał poganom postawić zarzut, przytaczamy to
z ich własnych baśni.

28. Tym, którzy są z obrzezania, zadaj pytanie: Co jest trudniej­

sze? Czy to, że zrodziła stara, niepłodna, nie podlegająca już
zwykłym prawom kobieta, czy Panna w pełnych latach? Niepłodna
była Sara, a jednak, wbrew naturze, choć już była niezdolna,
zrodziła. Jeśli jest wbrew naturze zarówno to, iż niepłodna rodzi, jak

i to, że rodzi Panna, musisz albo jedno i drugie odrzucić, albo jedno
i drugie przyjąć. Bo jest jeden i ten sam Bóg, który tamto uczynił,
i to sprawił. Nie możesz powiedzieć: Tamto może Bóg uczynić, tego
zaś nie. Co za siła natury sprawia, że ludzka ręka w jednej godzinie
swój wygląd zmienia i znów go przywraca? Tak to się stało, że ręka
Mojżesza stała się biała jak śnieg i nagle wróciła do pierwotnego
stanu

104

? Powiesz: Wola dokonała przemiany. W jednym wypadku

wola boża ma moc, a w drugim jej nie ma? Tam chodziło o cud,
dotyczący tylko Egipcjan, tu chodzi o cud odnoszący się do całej
ludzkości. Żydzi! Cóż jest trudniejsze, czy to, że Dziewica rodzi,
czy, że laska przemienia się w żywą istotę. Przyznacie, iż za czasów

Mojżesza prosta laska przemieniła się w węża

1 0 5

i była straszna dla

tego, kto ją rzucił na ziemię. Kto miał laskę w ręce, uciekał przed
smokiem

106

, bo był to smok w istocie. Nie uciekał z bojaźni przed

tym, co miał w ręce, lecz przed tym, który dokonał przemiany.
Laska otrzymała zęby i oczy smoka. Jeśli z laski wyrosły oczy, czy
z dziewiczego ciała nie mógł za wolą Bożą Syn się narodzić?
A zamilczę o tym, że laska Aarona w jednej nocy to wydała, co inne
drzewa wydają w ciągu wielu lat. Któż bowiem nie wie, że

pozbawiona kory laska nie będzie rosła, choćby sieją nawet włożyło
do wody. Ponieważ Bóg nie podporządkowuje się naturze drzew,

„Który przyjął ciało i stał się człowiekiem"

177

lecz jest Stwórcą natury, dlatego nierodząca, uschła i pozbawiona
kory laska zakwitła, zazieleniła się i wydała owoce

l 0 7

. Czyż Ten,

który ze względu na typicznego arcykapłana w nadprzyrodzony
sposób dał lasce moc wydania owocu, nie mógł dać Dziewicy
możliwości zrodzenia ze względu na prawdziwego Arcykapłana?

29. Dobrze będzie pamiętać o tym. Lecz i tak sprzeciwiają się

jeszcze Żydzi i nie chcą zadowolić się tym, czego uczy ta laska,

lecz żądają dowodu tylko z podobnego rodzaju cudownych, nad­
przyrodzonych narodzin. Dlatego musisz się zwrócić do nich
z pytaniem: Z kogo na początku urodziła się Ewa? Jaka matka
poczęła ją, skoro matki nie miała? Pismo Święte mówi, że powstała
z żebra Adamowego. Jeśli Ewa urodziła się z męskiego żebra, bez
matki, czy nie mógł się urodzić syn, z dziewiczego łona, bez

pośrednictwa męża? Żeński rodzaj winien wdzięczność mężczyz­
nom — bo z Adama powstała Ewa, a nie poczęła się z matki; sam
mężczyzna niejako ją zrodził. Maryja okazała wdzięczność, bo
mocą zrodziła nie z męża, lecz z samej siebie nieskalanie

1 0 8

za

sprawą Ducha Świętego.

30. Weźmy jeszcze lepszy przykład. Dziwne jest wprawdzie,

choć możliwe, narodzenie ciał z ciał. Ale, że z prochu ziemi
powstaje człowiek, jest to jeszcze dziwniejsze. Jeszcze dziwniejsze

jest to, że zbita glina nabiera wyglądu i blasku od oczu. Jest to

dziw, iż z jednego i tego samego prochu powstały zarówno twarde
kości, jak i delikatne płuca i reszta członków. Dziwne to jest, że
ożywiona glina porusza się, przebiega ziemię, buduje domy. Dziw,
że glina uczy, mówi, buduje, rządzi. Żydzi, nie nauczyliście się
niczego! Z czego powstał Adam? Czyż nie wziął Bóg z ziemi
prochu i nie uczynił z tego dziwnej postaci? Jeśli glina przemienia
się w oczy, czyż nie może Dziewica zrodzić Syna? Jeśli to się
dzieje, co ludzie uważają za niemożliwe, czyż nie miało się stać to,
co jest możliwe?

31. O tym — bracia — myślmy! Wykorzystajmy te środki

obronne! Nie cierpmy heretyków uczących, że przyjście Chrystusa
było tylko pozorne! Brzydźmy się i tymi, którzy twierdzą, że

178

Katecheza 12

Zbawiciel narodził się z mężczyzny i kobiety, i ważą się mówić, że
pochodzi od Józefa i Maryi, bo napisano: „I przyjął swą żonę"

l 0 9

.

Zwróćmy uwagę na słowa, jakie wyrzekł Jakub do Labana, zanim
wziął do siebie Rachelę: „Daj mi żonę moją""

0

! Jak Rachel

jeszcze przed ostatecznym zawarciem małżeństwa tylko z powodu

przyrzeczenia nazwaną została żoną Jakuba, tak Maryja na mocy
zaślubin nazwana jest żoną Józefa. Bacz, jak jasno wyraża się
Ewangelista: „W szóstym miesiącu posłał Bóg anioła Gabriela do
miasta galilejskiego zwanego Nazaret, do Panny poślubionej mężo­
wi, któremu było na imię Józef

1 1

' itd. Cóż mówi potem Pismo

Święte o po pójściu Józefa do spisu? „Przyszedł też i Józef
z Galilei, aby się zapisać z poślubioną sobie Maryją, która była
brzemienna""

2

. Choć była brzemienna, nie mówi Pismo: „ze

swoją żoną", ale „z poślubioną sobie". Paweł mówi: „Posłał Bóg
swego Syna, zrodzonego z niewiasty" "

3

, mianowicie z dziewicy,

bo przez niewiastę należy rozumieć — jak już widzieliśmy
— i pannę. Nie mówi: „Uczynionego z mężczyzny i kobiety".
Z Panny narodził się Ten, który panieńskimi czyni duszę.

32. Dziwisz się narodzeniu? I ta się dziwiła, która zrodziła.

Zapytała Gabriela: „Jak się to stanie, skoro nie znam męża?""

4

Odpowiedział: „Duch Święty zstąpi na Ciebie i moc Najwyższego
zacieni cię; dlatego, co się narodzi, będzie święte i nazwane Synem
Bożym"

115

. Nieskalane i czyste było narodzenie. Bo, gdzie jest

Duch Święty, tam nie ma brudu. Nieskalane było cielesne narodze­
nie Syna z Dziewicy. Gdy heretycy sprzeciwiają się tej prawdzie,
zwycięży ich Duch Święty. Gniewać się będzie moc Najwyższego,
która zacieniła Pannę. Sprzeciwi się im w dniu Sądu Gabriel.
Zawstydzi ich miejsce żłóbka, które przyjęło Pana. Świadkami będą
pasterze, którzy wtedy otrzymali radosną nowinę, i zastęp aniołów,
chwalących, radujących się i mówiących: „Chwała na wysokości
Bogu, a na ziemi pokój ludziom dobre woli""

6

! Świadczyć będzie

świątynia, do której zaniesiono Dziecię dnia czterdziestego, i ofiaro­
wana para synogarlic. Zaświadczy Symeon, który wziął Dziecię na
swe ręce, zaświadczy obecna tam prorokini Anna"

7

.

„Który przyjął ciało i stał się człowiekiem"

179

33. Bóg świadczy i z Nim Duch Święty daje świadectwo,

i Chrystus mówi: „Dlaczego chcecie mnie zabić

1 1 8

, człowieka,

który wam powiedział prawdę?" Niech więc zamilkną heretycy,
przeczący Jego ludzkiej naturze, sprzeciwiający się Temu, który
powiedział: „Dotknijcie mnie i patrzcie, wszak duch nie ma ciała
ani kości, jak widzicie, że ja mam!"

1 1 9

Niech będzie uwielbiony

z Panny Pan narodzony! Niech poznają dziewice Tego, który jest
koroną ich życia! Niech pozna zastęp mnichów, Tego, który jest
chlubą ich czystości! Bo nie jesteśmy pozbawieni godności, czys­
tości, Przez dziewięć miesięcy mieszkał Zbawiciel w łonie Panny,

jako mężczyzna żył do trzydziestego roku. Jeśli zatem Panna

chlubi się dziewięciu miesiącami, my mężczyźni jeszcze bardziej
możemy się chlubić o wiele dłuższym czasem.

34. Za łaską Bożą chodźmy wszyscy drogą czystości — mło­

dzieńcy i panny, starzy i młodzi! Nie gońmy za użyciem, lecz
chwalmy imię Chrystusa! Nie zapomnijmy o godności czystości!
Czystość jest koroną aniołów i nadludzkim stanem. Baczmy na
ciało, które kiedyś będzie świecić jak słońce, Dla marnej rozkoszy
nie plammy ciała o takiej godności i wielkości! Marny jest grzech
i trwa bardzo krótko, a hańba jest wieczna. Ci, co zachowują
czystość, są aniołami na ziemi. Dziewice mają cząstkę z Dziewicą

Maryją. Daleki niech będzie wszelki przepych, wszelkie złe spo­

jrzenie, w grzesznej intencji podjęty spacer, nieprzyzwoite ubranie,

podniecające wonności! Niech natomiast unosi się miła woń
modlitwy i dobrych uczynków oraz uświęcenie ciał, aby Pan
zrodzony z Dziewicy, również o nas czystych mężach i uwień­
czonych kobietach powiedział; „Zamieszkam w nich i będę się
przechadzał pośród nich i będę ich Bogiem, a oni będą moim
ludem"

1 2 0

. Jemu chwała na wieki

Amen

1 8 0 Katecheza 12

Przypisy

1

J 1,1.14.

2

J 5,43.

3

Iz 7,14.

4

Dokeci.

5

Ebionici uważali, że Chrystus jest tylko człowiekiem.

6

Paweł z Samosaty i Fotyn uczyli, że w Chrystusie zamieszkało

Słowo (Logos), jakaś siła wyższa, dzięki czemu stał się On przybranym
Synem Bożym.

7

J 1,14.

8

Rdz 1,26.

9

Wj 3,2 nn.

10

Wj 20,14.

9

Wj 3,2 nn.

10

Wj 20,14.

11

Lb 25,6.

1 2

Mi 7,2.

1 3

Ps 13,3.

1 4

Oz 4,2.

1 5

Ps 105,37.

1 6

Am 2,8.

1 7

Ps 13,7.

1 8

Ps 79,18 nn.

1 9

Ps 143,5.

2 0

Ml 3,1.

2 1

Tamże.

2 2

J 8,59.

2 3

Por. Mt 10,26-27; Mk 4,22; Iz 40,9.

2 4

Iz 40,10.

2 5

Za 2,10-11.

2 6

Iz 66,18.

2 7

J 1,11.

2 8

Iz 66,18-19.

2 9

Ps 17,10.

3 0

1 Kri 8,27.

3 1

Ps 71,6.

3 2

Mt 2,2.

„Który przyjął ciało i stał się człowiekiem" 181

3 3

Mt 2,4.

3 4

Ps 71,5.

3 5

Za 9,9.

3 6

Za 9,11.

3 7

Za 14,4.

3 8

Iz 35, 4-6.

3 9

Iz 3,14.

4 0

Wj 20,19.

4 1

Pwt 5,26.

4 2

Hbr 12,21.

4 3

Dn 10,6.

4 4

Tamże.

4 5

Dn 10,12.

4 6

Dn 10,11.

4 7

Dn 10,16-17.

4 8

Dn 10,18.

4 9

Ps 113,3.

5 0

Rz 7,23,

5 1

Rz 5,20.

5 2

1 Kor 2,8.

5 3

Iz 25,8.

5 4

Rdz 32,30.

55

Wj 33,22.

5 6

1 Kri 19,8 nn.

5 7

Mt 17,3.

5 8

Łk 9,31.

5 9

Hbr 13,8.

6 0

Pwt 18,15.

6 1

Rdz 49,8.

6 2

Rdz 49,10.

6 3

Rdz 49,11.

6 4

Za 9,9.

6 5

Ps 2,7.

6 6

Ps 2,9.

6 7

Dn 2,44.

6 8

Dn 9,25.

182

Katecheza 12

6 9

Mi 5,2.

7 0

Ps 131,6.

7 1

Ha 3,2.

7 2

Tamże.

7 3

Ha 3,3.

7 4

Ps 131,6.

7 5

Iz 7,14.

76

Parthenos.

77

Veanis.

7 8

Pwt 22,27.

7 9

1 Kri 1,4.

8 0

Iz 7,11.

8 1

Ps 131,11.

8 2

Ps 88,30.

8 3

Ps 88,36-38.

8 4

Mt 23,2.

8 5

Mt 21,9.

8 6

Mt 9,27.

8 7

Łk 1,32.

8 8

2 Tm 2,8.

8 9

Rz 1,3.

9 0

Iz 11,10.

91

Iz 9,5-6.

9 2

Iz 9,7.

9 3

Tamże.

9 4

Ps 21,10.

9 5

Jr 1,5.

9 6

Hbr 10,20.

9 7

Hi 10,10-11.

9 8

1 Kor 6,19.

9 9

Oz 9,12.

1 0 0

Mi 5,3.

, 0

' Oz 2,20.

1 0 2

Oz 2,20.

1 0 3

Łk 1,45.

1 0 4

Wj 4,6-7.

„Który przyjął ciało i stał się człowiekiem"

183

1 0 5

Wj 7,10.

1 0 6

Przed wężem.

1 0 7

Lb 17,23.

108

Achrdntos.

1 0 9

Mt 1,24.

1 1 0

Rdz 29,21.

1 1 1

Łk 1,26 nn.

1 1 2

Łk 2,4-5.

1 1 3

Ga 4,4.

1 1 4

Łk 1,34.

1 1 5

Łk 1,35.

1 1 6

Łk 2,14.

1 1 7

Łk 2,24-36.

1 1 8

J 7,20.

1 1 9

Łk 24,39.

1 2 0

2 Kor 6,16.