P R Z E G L Ą D Z A C H O D N I O P O M O R S K I

ROCZNIK XXXII (LXI) ROK 2017 ZESZYT 2

Rafał Simiński

Uniwersytet Szczeciński, Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych

e-mail: [e-mail]

z

badań

nad

PolityKą

zagraniczną

KSięcia

wołogoSKiEgo

w

arciSława

iV (1309–1326)

Słowa kluczowe: Warcisław IV, polityka zagraniczna, zakon krzyżacki w Prusach,
Królestwo Polskie
Keywords: Wartislaw IV, foreign policy, Teutonic Order in Prussia, Kingdom of Poland

Nielicznie zachowane zachodniopomorskie źródła narracyjne zawierają zwięzłe
charakterystyki poszczególnych przedstawicieli książęcego rodu Gryfitów. Po-
chodzące z połowy XIV wieku tzw. Kamieńska kronika i Genealogia książąt po-
morskich przedstawiały księcia wołogoskiego Warcisława IV przede wszystkim
jako wojownika:

Był to mąż sławny w swej dostojności, dzielny, pobożny, wielce potężny, zaprawio-

ny w uczciwym wojowaniu. Pośród swych zbrojnych wyróżniał się niby olbrzym

i mężnie jak Juda Machabeusz narażał się dla obrony swych ziem. Jego włócznia

i tarcza nie cofały się w boju. Jego mężne czyny dotarły aż do odległych krain

1

.

Na analogiczne cechy Warcisława IV zwrócił również uwagę piszący

w pierwszej połowie XVI wieku pomorski kronikarz Thomas Kantzow. W jego
opisie widoczne są jednak nowe akcenty:

1

Augustyn ze Stargardu zwany niegdyś Angelusem, Protokół. Kamieńska kronika – Rodowód

książąt pomorskich, tzw. Stargardzka Genealogia, oprac. E. Rymar, tłum. E. Buszewicz, Stargard

2008.

DOI: 10.18276/pz.2017.2-11

#0#

212

Rafał Simiński

Warcisław ów zacnym był księciem i wojownikiem i pisze się o nim, że pancerzem

swym oraz bronią cieszył się jak heros i skakał z radości, wrogowi zaś nigdy tyłów

nie podawał i wiele śmiałych dokonał wyczynów, których nie opisano. Jednako-

woż, mimo że ich nie spisano, widać je przecie po tym, iż to on właśnie wielką

część Pomorza Tylnego i rugijskie księstwo przydał swojemu rodowi, co zaprawdę

niemałą jest rzeczą i bez szczególnych zdolności i czynu wielkiego stać by się nie

mogło. Był on ponadto dość uczonym i wymownym mężem, z osobliwą zaś ochotą

wieloma się otaczał radcami oraz ludźmi znakomitymi i nigdy nic nie przedsiębrał,

póki się nie naradził nawet z najmniejszymi i zdania ich nie wysłuchał.

Książę został więc przez Kantzowa przedstawiony nie tylko jako wojownik, ale
również zręczny polityk i sprawny administrator

2

.

Krótkie panowanie Warcisława IV, syna księcia Bogusława IV i Małgorzaty

rugijskiej, nie spotkało się jak dotąd z wystarczającym zainteresowaniem badaczy.
W utrwalonych dokumentami czynnościach prawnych pojawiał się on między
12 kwietnia 1310 roku a 31 lipca/1 sierpnia 1326 roku. Historycy zasadniczo ogra-
niczali się do zaakcentowania niektórych wątków jego panowania, w tym między
innymi polityki wobec Marchii Brandenburskiej i księstwa rugijskiego. Aktyw-
ność księcia wołogoskiego na arenie międzynarodowej została opisana w różnym
stopniu w pracach Johannesa Voigta

3

, Friedricha Wilhelma Bartholda

4

, Carla

Hamanna

5

, Wilhelma Loosa

6

, Klausa Wriedta

7

, Antoniego Czacharowskiego

8

,

2

Th. Kantzow, Pomerania. Kronika pomorska z XVI wieku, Tom I (Księga 1 i 2), tłum. K. Goł-

da, przypisy i komentarze T. Białecki, E. Rymar, Szczecin 2005. Tłumaczenie zostało dokona-

ne na podstawie: Pomerania. Eine pommersche Chronik aus dem sechzehnten Jahrnundert, red.

G. Gaebel, cz. I, Stettin. Biogram księcia wołogoskiego Warcisława IV zob. E. Rymar, Rodowód

książąt pomorskich, wyd. 2, Szczecin 2005, s. 299–305; Augustyn ze Stargardu…, s. 24–25 (tam

tłumacznie protokołu z j. łac. na j. pol.); R. Walczak, Protocollum augustianina-eremity zwanego

Angelusem ze Stargardu. O polsko-pomorskich związkach historiograficznych w średniowieczu,

Poznań 1991, s. 168–184.

3

J. Voigt, Geschichte Preußens von den ältesten Zeiten bis zum Untergange der Herrschaft des

Deutschen Ordens, cz. IV, Königsberg 1830.

4

F.W. Barthold, Geschichte von Rügen und Pommern, cz. III–IV, Hamburg 1842.

5

C. Hamann, Die Beziehungen Rügen zu Dänemark von 1168 bis zum Aussterben der ein-

heimischen rügischer Dynastie 1325, Greifswald 1933.

6

W. Loos, Die Beziehungen zwischen dem Deutschordensstaat und Pommern, Königsberg

1937.

7

K. Wriedt, Die kanonischen Prozesse um die Ansprüche Mecklenburgs und Pommerns auf

das rügische Erbe 1326–1348, Köln–Graz 1963.

8

A. Czacharowski, Społeczne i polityczne siły w walce o Nową Marchię w latach 1319–1373

ze szczególnym uwzględnieniem roli możnowładztwa nowomarchijskiego, Toruń 1968.

213

Z badań nad polityką zagraniczną księcia wołogoskiego Warcisława IV...

Janisława Osięgłowskiego

9

, Klausa Neitmanna

10

, Joachima Zdrenki

11

, Edwarda

Rymara

12

oraz Krzysztofa Guzikowskiego

13

. Celem niniejszego artykułu jest

charakterystyka polityki zagranicznej Warcisława IV ze szczególnym uwzględ-
nieniem krzyżackich Prus i Polski w kontekście zawieranych przez tego władcę
traktatów oraz odpowiedź na pytanie o metody i środki prowadzonej przez niego
polityki zagranicznej. Analizowane zagadnienia oscylują wokół pojęć „polityka
zagraniczna” i „dyplomacja”. Pierwszy z terminów rozumiany jest jako każde
działanie podejmowane przez konkretnego władcę, które wykraczało poza gra-
nice jego władztwa terytorialnego. Z kolei drugie pojęcie definiowane jest jako
całość działań reprezentacji, wymiany i pertraktacji politycznych, prowadzonych
w imieniu konkretnego organizmu politycznego

14

.

Zanim podjęty zostanie zasadniczy problem niniejszego artykułu, należy

określić zasięg polityki zagranicznej Warcisława IV. W kręgu zainteresowania
księcia pozostawały przede wszystkim ziemie znajdujące się w najbliższym są-
siedztwie jego władztwa – na północy monarchia duńska Krzysztofa II, na za-
chodzie księstwo rugijskie Wisława III, księstwo meklemburskie Henryka II

9

J. Osięgłowski, Polityka zewnętrzna Księstwa Rugii (1168–1328), Warszawa–Poznań 1975.

10

K. Neitmann, Die Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preußen 1230–1449. Studien zur

Diplomatie eines spätmittelalterlichen deutschen Territorialstaates, Köln 1986.

11

J. Zdrenka, Polityka zagraniczna książąt szczecińskich 1295–1411, Słupsk 1987; zob. tenże,

Elity Pomorza Zachodniego w późnym średniowieczu, w: Kolory i struktury średniowiecza, red.

W. Fałkowski, Warszawa 2004, s. 343–352; tenże, Stan badań nad rycerstwem zachodniopomor-

skim: osiągnięcia historiografii niemieckiej i polskiej, w: Genealogia. Studia nad wspólnotami

krewniaczymi, red. J. Hertel, J. Wroniszewski, Toruń 1987, s. 195–217.

12

E. Rymar, Itinerarium książąt zachodniopomorskich: Bogusława IV (1278–1309) i Warcisła-

wa IV (1309–1326), „Przegląd Zachodnipomorski” 2007, z. 2, s. 5–53; tenże, Historia polityczna

i społeczna Nowej Marchii w średniowieczu (do roku 1535), Gorzów Wlkp. 2015, s. 283–286.

13

K. Guzikowski, Milites novi w otoczeniu księcia wołogoskiego Warcisława IV (1309–1326),

„Przegląd Zachodniopomorski” 2016, z. 1, s. 73–94.

14

A. Szweda, Organizacja i technika dyplomacji polskiej w stosunkach z zakonem krzyżackim

w Prusach w latach 1386–1454, Toruń 2009, s. 11; S. Flemmig, (Kur)sächsische Außenpolitik in

Ostmitteleuropa (1423–1520), „Blätter für deutsche Landesgeschichte” 2011, nr 147, s. 221–269;

S. Péquignot, Europäische Diplomatie im Spätmittelalter. Ein historiographischer Überblick,

„Zeitschrift für Historische Forschungen” 2012, nr 39, s. 65–95; zob. również A. Reitemeier, Aus-

senpolitik im Spätmittelalter. Die diplomatischen Beziehungen zwischen dem Reich und England

1377–1422, Paderborn–München–Wien–Zürich 1999; M. Kintzinger, Westbindungen im spätmit-

telalterlichen Europa. Auswärtige Politik zwischen dem Reich, Frankreich, Burgund und England

in der Regierungszeit Kaiser Sigismunds, Stuttgart 2000; Auswärtige Politik und internationale

Beziehungen im Mittelalter (13. bis 16. Jahrhundert), red. D. Berg, Bochum 2002; Außenpoli-

tisches Handeln im ausgehenden Mittelalter: Akteure und Ziele, red. S. Dünnebeil, Ch. Ottner,

Köln–Weimar–Wien 2007.

214

Rafał Simiński

i księstwo Werle-Güstrow Jana II i Jana III, na południu Marchia Brandenbur-
ska margrabiego Waldemara oraz na wschodzie państwo zakonu krzyżackiego
w Prusach i Królestwo Polskie Władysława Łokietka. Książę nie tracił również
z pola widzenia najważniejszych ośrodków politycznych Rzeszy Niemieckiej pod
rządami Ludwika Rzymskiego z rodu Wittelsbachów. Polityka zagraniczna War-
cisława IV sięgała aż do monarchii angielskiej Plantagenetów w czasie panowa-
nia Edwarda II.

W okresie swoich rządów Warcisław IV zawarł następujące traktaty:

20 grudnia 1318 roku w Dyminie z księciem rugijskim Wisławem III

15

, 2 lipca

1320 roku nad rzeką Łebą z mistrzem pruskim zakonu krzyżackiego Frydery-
kiem von Wildenbergiem (wraz z biskupem kamieńskim Konradem IV), 27 lip-
ca 1320 roku we Frankfurcie nad Odrą z księciem śląskim Henrykiem Jawor-
skim

16

, 5 maja 1321 roku w Greifswaldzie z księciem rugijskim Wisławem III

(wraz z książętami szczecińskimi Ottonem I i Barnimem III oraz biskupem ka-
mieńskim Konradem IV)

17

, 11 czerwca 1322 roku na polu pod Dyminem z ksią-

żętami Janem II i Janem III z Werle-Güstrow (wraz z księciem szczecińskim
Ottonem I)

18

, 5 grudnia 1323 roku w Kostrzynie z księciem saskim Rudolfem

i Wacławem (wraz z księciem szczecińskim Ottonem I)

19

, 10 czerwca 1324 roku

w Wordingborgu z królem duńskim Krzysztofem II

20

, 21 listopada 1324 roku

w Musenbeke z księciem meklemburskim Henrykiem II (wraz z księciem Otto-
nem I)

21

, 18 czerwca 1325 roku w Nakle nad Notecią z królem Polski Władysła-

wem Łokietkiem (wraz z książętami szczecińskimi Ottonem I i Barnimem III)

22

oraz 29 września 1325 roku w Świeciu z wielkim mistrzem zakonu krzyżackiego
w Prusach Wernerem von Orseln

23

.

W latach 1308–1310 na wschodnich krańcach władztwa Gryfitów doszło do

ważnych zmian politycznych. W tym okresie dominium biskupów kamieńskich

15

PUB V, nr 3226.

16

PUB V, nr 3386.

17

PUB VI, nr 3494.

18

PUB VI, nr 3604.

19

PUB VI, nr 3730.

20

PUB VI, nr 3771.

21

PUB VI, nr 3798.

22

PUB VI, nr 3855.

23

PUB VI, nr 3879.

215

Z badań nad polityką zagraniczną księcia wołogoskiego Warcisława IV...

oddzielało wschodnie granice władztwa książąt wołogoskich od Pomorza Gdań-
skiego. Jedynie na południowym obszarze, na ziemi białogardzkiej, sąsiadowało
ono bezpośrednio z dawnym terytorium książąt wschodniopomorskich. Zajęte
przez margrabiów brandenburskich Pomorze Gdańskie zostało następnie czę-
ściowo odsprzedane zakonowi (ziemia gdańska, świecka i tczewska). Branden-
burczycy pozostawili sobie jedynie ziemię sławieńską i słupską (12.06.1310 r.
i 9.10.1313 r.)

24

. W listopadzie 1317 roku książę wołogoski Warcisław IV wszedł

w posiadanie ziemi słupskiej. Niebawem w jego ręce dostała się również ziemia
sławieńska. Najpierw dzierżył ją jako lennik margrabiego brandenburskiego Wal-
demara (do 1319 r.), a następnie, po wygaśnięciu linii askańskiej, uzyskał nad nią
pełnię władzy (1320)

25

.

2 lipca 1320 roku książę Warcisław IV i biskup kamieński Konrad IV

z Trzebiatowa zawarli traktat z Krzyżakami reprezentowanymi przez pruskiego
mistrza krajowego Friedricha von Wildenberga na wschodnich krańcach władz-
twa in Pomerania prope fluvium Leba. W historiografii słusznie wskazywano, że
porozumienie ma na celu potwierdzenie panowania Warcisława IV na ziemiach
słupskiej i sławieńskiej

26

. Klemens Bruski analizując ten zapis, wysunął hipotezę,

że zjazd odbył się w pobliżu miejsca, gdzie w późniejszym czasie zostało loko-
wane miasto Lębork. W momencie zawarcia traktatu nie było tam jeszcze żadnej
osady. Miejsce to wybrano przede wszystkim ze względów komunikacyjnych,
ponieważ płytki nurt Łeby pozwalał tam na przekroczenie rzeki

27

.

24

Stan wiedzy na temat podstaw prawnych ekspansji brandenburskiej na Pomorze Gdańskie

zob. E. Rymar, Brandenburgia a Pomorze Gdańskie do początków XIV wieku, w: Rzeź gdańska

z 1308 roku w świetle najnowszych badań. Materiały z sesji naukowej 12–13 listopada 2008 roku,

red. B. Śliwiński, Gdańsk 2009, s. 50–63.

25

A. Bugaj, Problem przynależności politycznej ziemi sławieńskiej w latach 1316–1320,

w: Biskupi, lennicy, żeglarze, red. B. Śliwiński, Gdańsk 2003, s. 17–38; B. Śliwiński, Pomorze

Wschodnie..., s. 563–564.

26

PUB V, nr 3375. W momencie zawierania układu wielki mistrz zakonu Karol z Trewiru prze-

bywał na terenie Rzeszy Niemieckiej. Latem 1317 r. zrezygnował on z pełnienia funkcji wielkiego

mistrza i opuścił Prusy. W latach 1318–1319 najpierw dostojnicy krzyżaccy z Europy Zachodniej,

a następnie z Prus uznali porzucenie przez niego funkcji za niebyłe. Karol z Trewiru nie powró-

cił już jednak nigdy do Prus. W tych okolicznościach najwyższą władzę w państwie dowodnie

8.09.1317 r. objął Friedrich von Wildenberg jako pruski mistrz krajowy. Wyjaśnia to, dlaczego to

właśnie ten dostojnik zakonny był sygnatariuszem układu ze strony krzyżackiej, zob. S. Jóźwiak,

Centralne i terytorialne organy władzy zakonu krzyżackiego w Prusach w latach 1228–1410. Roz-

wój – przekształcenia – kompetencje, Toruń 2001, s. 95–96, 108–111.

27

PUB V, nr 3375; K. Bruski, Lębork w średniowieczu, w: Dzieje Lęborka. Praca zbiorowa,

red. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2009, s. 33. Drugim miejscem, gdzie stosunkowo łatwo można

było przekroczyć rzekę Łebę, była okolica Białogardu. Stary szlak w kierunku Słupska biegł tam

216

Rafał Simiński

W literaturze przedmiotu panuje opinia, że pierwszy w dziejach sojusz za-

chodniopomorsko-krzyżacki zawarto z inicjatywy zakonu i powinno się go po-
wiązać z relacjami krzyżacko-polskimi, w tym przede wszystkim z trwającym
wówczas procesem polsko-krzyżackim w Brześciu i Inowrocławiu. W tej sytua cji
za inicjatora układu należałoby uznać zakon. Z drugiej strony należy zauważyć,
że wspomniane porozumienie miało również niebagatelne znaczenie dla księcia
wołogoskiego Warcisława IV. Potwierdzało objęcie przez niego władzy na ziemi
słupskiej i sławieńskiej, ponadto sankcjonowało również przebieg granicy władz-
twa książęcego z państwem zakonnym. Wschodnie granice władztwa Gryfitów
sięgnęły na tym odcinku Pomorza Gdańskiego, znajdującego się już pod pano-
waniem krzyżackim. Zarówno książę wołogoski Warcisław IV, biskup kamieński
Konrad (IV) z Trzebiatowa, jak i mistrz pruski Fryderyk von Wildenberg wy-
stąpili w tym dokumencie jako panowie Pomorza Gdańskiego. Wśród głównych
celów zawartego porozumienia jego sygnatariusze wymieniali pragnienie zapew-
nienia pokoju krajowi (tzn. Pomorzu Gdańskiemu) i swoim poddanym (ut eciam
terra iam dicta necnon ipsius incole quiete pacifica gaudere ac frui et persistere
in statu congruo valeant)

28

.

Wśród porozumień zawartych przez Warcisława IV odnaleźć można układy

wieczyste oraz traktaty z wyraźnie określonymi cezurami ich obowiązywania.
Wieczysty charakter miało porozumienie z księciem rugijskim Wisławem III
oraz sojusz z królem Władysławem Łokietkiem (perpetuum unionis et concor-
die). Formuła porozumienia wieczystego oznaczała brak czasowego ogranicze-
nia obowiązywania postanowień traktatowych

29

. Pakt przyjaźni i jedności (fedus

przez wsie Wicko i Cecenowo. Ostatnio Piotr Piętkowski jednoznacznie odczytał interesujący

passus dokumentu, identyfikując wspomniane tam miejsce z Lęborkiem. Badacz ten wysunął po-

nadto hipotezę, jakoby odnośny fragment układu traktatowego z 2.07.1320 r. posłużył za wzorzec

dla niezachowanej w oryginale bulli protekcyjnej papieża Innocentego II dla biskupstwa pomor-

skiego z 14.10.1140 r. Nie jest również jasne, kiedy powstała sama kopia. Biorąc za miarodajną

tezę P. Piętkowskiego, należałoby datować jej spisanie najwcześniej na czas po 2.07.1320 r., zob.

P. Piętkowski, Biskupstwo pomorskie jako początek biskupstwa kamieńskiego, Wrocław 2015,

s. 123, przyp. 667; por. R. Schneider, Mittelalterliche Verträge auf Brücken und Flüssen (und zur

Problematik von Grenzwässern), „Archiv für Diplomatik, Schriftgeschichte, Siegel- und Wap-

penkunde” 1977, nr 23, s. 1–24; A. Szweda, Rzeki i przeprawy rzeczne w traktatach państwo-

wych między Polską a zakonem krzyżackim w I połowie XV wieku. Zarys problematyki, w: Mĕsto

a voda. Praha mĕsto u vody, red. O. Fejtová, V. Ledvinka, J. Pešek, Praha 2005, s. 217–229.

28

Perg.-Urk. 50/22 (= PUB V, nr 3375); J. Voigt, Geschichte..., cz. IV, s. 342–343; F.W. Barthold,

Geschichte..., cz. 3, s. 170–172; J. Zdrenka, Polityka...

29

Więcej na temat tzw. pokojów wieczystych zob. K. Neitmann, Vom »ewigen Frieden«.

Die Kunst des Friedenschlusses zwischen dem Deutschen Orden und Polen-Litauen 1398–1435,

217

Z badań nad polityką zagraniczną księcia wołogoskiego Warcisława IV...

amicicie seu unionis) księcia wołogoskiego Warcisława IV i biskupa kamieńskiego
Konrada z mistrzem pruskim Friedrichem von Wildenbergiem z lipca 1320 roku
miał obowiązywać przez trzy lata od św. Michała (29 września)

30

.

Równie ważne było określenie zasadniczych celów porozumień traktato-

wych, w tym między innymi poprzez tzw. klauzule wykluczające, czyli wskaza-
nie władców, którzy zostali wyłączeni z jego zapisów. Podobne znaczenie miały
konkretne rozwiązania traktatowe dotyczące wzajemnej pomocy dyplomatycznej
lub militarnej. Układ wołogosko-krzyżacki znad Łeby był skierowany przeciw
„komuś lub jakiemuś księciu lub księciu Polski” (si quis vel qui princeps vel prin-
ceps regni Polonie), który odważyłby się zaatakować jednego z sygnatariuszy
porozumienia. Z kolei w układzie świeckim z 29 września 1325 roku książę War-
cisław IV deklarował nie sprzymierzać się z „królem Polski lub innymi królami
lub książętami lub jakimikolwiek ludźmi” przeciw zakonowi (nec regi Polonie
aut ceteris regibus aut principibus seu cuicumque homini viventi).

Z kolei układ Warcisława IV z Władysławem Łokietkiem z 18 czerwca 1325

roku był skierowany „przeciw jakiemukolwiek człowiekowi, który zaatakowałby
ich samych bądź ich ziemie” (contra quemlibet hominem ipsos inpugnantem aut
terras ipsorum invadentem). Faktycznie zaś przeciwnikiem była Marchia Bran-
denburska pod rządami Wittelsbachów. Z rygorów porozumienia wołogosko-
-polskiego wyłączano króla Węgier oraz książąt Bernarda, Bolesława z Brzegu,
Konrada z Głogowa, książąt mazowieckich, kujawskich i dobrzyńskich. W przy-
padku układu księcia Warcisława IV z księciem Henrykiem Jaworskim w gronie
tym wskazano natomiast króla Ludwika Rzymskiego, książąt śląskich Bernarda
i Bolka, króla Czech i Polski oraz książąt śląskich Henryka i Bolesława.

Zapisy układu łebskiego przewidywały wzajemną pomoc na wypadek ata-

ku ze strony polskiej. Sygnatariusze zobowiązywali się do prowadzenia działań
wojennych na własny koszt. Zakon miał podjąć niezwłoczną interwencję w przy-
padku najazdu polskiego prowadzonego z pogranicznej twierdzy w Nakle nad

w: Tannenberg–Grunwald–Žalgiris 1410. Krieg und Frieden im späten Mittelalter, red. W. Para-

vicini, R. Petrauskas, G. Vercamer, Wiesbaden 2010, s. 201–209; tenże, Von der Herstellung und

Sicherung des »ewigen Friedens«. Der II. Thorner Frieden von 1466 im Rahmen der Landfrie-

densvereinbarungen und Friedensschlüsse des Deutschen Ordens in Preußen mit seinen Nach-

barmächten im 15. Jahrhundert, w: Erbeinungen und Erbverbrüderungen in Spätmittelalter und

Früher Neuzeit. Generationsübergreifende Verträge und Strategien im europäischen Vergleich,

red. M. Müller, K.-H. Spieß, U. Tresp, Berlin 2014, s. 173–210.

30

Perg.-Urk. 50/22 (= PUB V, nr 3375); F.W. Barthold, Geschichte..., cz. 3, s. 170–172; J. Zdren-

ka, Polityka…

218

Rafał Simiński

Notecią na terytorium księcia wołogoskiego lub biskupa kamieńskiego. Posta-
nowiono w przyszłości zdobyć zamek nakielski, co uzasadniono jego przynależ-
nością do Pomorza, a nie do Polski. Gdyby jedna z układających się stron plano-
wałaby samodzielne panowanie w Nakle, powinna zrekompensować koszty jego
zdobycia dwóm pozostałym sygnatariuszom. Ustalono również, że żadna z nich
nie powinna zawrzeć jakiegokolwiek układu bez zgody sojuszników

31

.

Z kolei układ nakielski z Łokietkiem przewidywał przyjście z wzajemną

pomocą cum consilio et auxilio. W przypadku ataku na jedną ze stron porozu-
mienia w pierwszej kolejności negocjacje pokojowe powinny być prowadzone
za pośrednictwem posłów lub osobistego udziału w nich władców. Dopiero jeśli
w ciągu miesiąca nie przyniosłyby one żadnego rezultatu miano przystąpić do
działań wojennych. Dalsze artykuły tego układu dotyczyły działań prowadzo-
nych w trakcie wojny. Każda ze stron porozumienia deklarowała prowadzenie
wojny na własny koszt. Jeśli jednej ze stron układu udałoby się wziąć do niewoli
księcia lub dostojnika książęcego (princeps, comes et baro), suma ich wykupu
miała zostać podzielona po równo między dwie strony. W odniesieniu do osób
o niższym statusie społecznym nie przewidywano analogicznego rozwiązania.
Rzeka Drawa miała dzielić strefy wpływów obu układających się stron.

Jednym ze stałych punktów porozumień międzynarodowych było określe-

nie metod rozstrzygania ewentualnych konfliktów między stronami. W układzie
z 2 lipca 1320 roku przewidywano na wypadek konfliktu między dwoma strona-
mi układu oddanie jego rozstrzygnięcia w ręce trzeciego z sygnatariuszy. Z ko-
lei tekst porozumienia księcia wołogoskiego z księciem rugijskim z 1318 roku
przewidywał, że wszelkie konflikty między władcami miało rozstrzygnąć grono
złożone z rycerzy i rajców każdej ze stron. Powołana w ten sposób komisja arbi-
trażowa powinna obradować w Stralsundzie, a rozstrzygnięcie należało wydać
w ciągu dwóch tygodni.

W traktacie Warcisława IV z książętami saskimi Rudolfem i Wacławem po-

stanowiono, że wszelkie spory będzie rozstrzygać po trzech wybranych arbitrów,
w tym dwóch z grona rycerstwa i jeden reprezentujący miasta (duos de suis fideli-
bus et unum burgensem). W oktawę św. Mikołaja (6 grudnia) przedstawiciele obu
stron mieli się w takim wypadku udać do Mieszkowic i tam po złożeniu przysięgi
rozstrzygnąć spór w ciągu tygodnia. Gdyby okazało się to niemożliwe, powinni

31

J. Voigt, Geschichte..., cz. IV, s. 342–343; F.W. Barthold, Geschichte..., cz. 3, s. 170–172;

J. Zdrenka, Polityka...

219

Z badań nad polityką zagraniczną księcia wołogoskiego Warcisława IV...

w kolejnym tygodniu obradować we Frankfurcie nad Odrą i tam debatować na
temat decyzji przez następny tydzień. Jeśli i na tym etapie nie udałoby się znaleźć
rozstrzygnięcia, sprawa powinna zostać przekazana w ręce rajców Frankfurtu
i Gorzowa.

Układ Warcisława IV z księciem Henrykiem Jaworskim zakładał natomiast,

że wyznaczeni przez obie strony negocjatorzy – Henning Behr i Wedego von We-
del ze strony księcia Warcisława IV oraz Albrecht von Hakeborn i Gerhart von
Querenwort ze strony księcia Henryka, udadzą się w ciągu miesiąca od powsta-
nia sporu do Frankfurtu, Krosna lub Gorzowa. Jeśli nie rozstrzygną konfliktu,
to w ciągu kolejnego miesiąca obaj sygnatariusze porozumienia udadzą się do
wymienionych miast wraz z 12 rycerzami i giermkami, aby doprowadzić do za-
kończenia konfliktu.

W XIV wieku gwarancje udzielane przez przedstawicieli rycerstwa i miesz-

czaństwa należały do standardowych środków zabezpieczających wykonanie
układów na Pomorzu Zachodnim

32

. Przykładem może być porozumienie zawarte

w 1321 roku przez książąt szczecińskich Ottona I i Barnima III, księcia wołogo-
skiego Warcisława IV oraz biskupa kamieńskiego Konrada z księciem rugijskim
Wisławem III przeciw książętom meklemburskim. Wśród rycerskich gwaran-
tów układu wymieniono dziewięciu rycerzy, w tym marszałka dworu książęce-
go Henninga Behra oraz dwóch giermków. Gwarantami układu ze strony ksią-
żąt były ponadto miasta Greifswald, Demmin, Anklam, Wołogoszcz, Uznam,
Szczecin, Wkryujście i Trzebiatów nad Tołężą. Ze strony biskupa kamieńskiego
gwarantowały go miasta dominium biskupiego – Kołobrzeg, Koszalin i Masze-
wo

33

. Podczas panowania księcia Warcisława IV (najpóźniej na początku drugiej

dekady XIV w.) pojawili się na dworze wołogoskim radcy i rada, którzy jako
najbliżsi współpracownicy księcia odgrywali również kluczową rolę w dyploma-
cji. Ślad ich aktywności odnaleźć można w traktach, gdzie zostali zapisani jako
gwaranci wykonania zobowiązań. Byli również osobami prowadzącymi nego-
cjacje nad ostatecznym kształtem tych dokumentów. Z analizy przekazu kroni-
karza Thomasa Kantzowa na temat początków funkcjonowania rady książęcej na
dworze księcia wołogoskiego Warcisława IV wynika, że w pierwszych dekadach

32

Na temat roli społeczeństwa Królestwa Polskiego w polityce zagranicznej zob. A. Gąsiorow-

ski, Polscy gwaranci traktatów z Krzyżakami XIV–XV wieku, „Komunikaty Mazursko-Warmiń-

skie” 1971, nr 2–3, s. 245–265; S. Szczur, Traktaty międzypaństwowe Polski piastowskiej, Kraków

1990.

33

PUB VI, nr 3494.

220

Rafał Simiński

XIV wieku decydującą rolę w powoływaniu jej członków odgrywała wyłącznie
wola księcia

34

. Prawdopodobnie po raz pierwszy pojawili się w dokumencie z 26

lipca 1312 roku, w którym książę wołogoski Warcisław IV assumptis nobis con-
siliariis nostris rozsądził spór między klasztorem premonstratensów w Biało-
bokach a rycerzami Reimarem i Paridamem von Wachholz o wsie Konarzewo
i Włodarka. W testacji dokumentu wymieniono Jana i Henryka von Heydebrecke,
Konrada von Troye, Jakuba i Henryka Storom oraz kanclerza dworu Hermana
Schwanenbecke

35

. 9 kwietnia 1318 roku książę Warcisław IV transumował doku-

ment księcia Bogusława IV z 1299 roku De consilio et consensu fidelium nostro-
rum consiliariorum – w grupie tej zostali wymienieni rycerze: marszałek dworu
Henning Behr, Otto von Bone, Arnold von Grambow, Gerard von Schwerin, Ge-
rard von Buchholtz, Eckhard Buddonis, Ulrich Keding oraz duchowny – magister
Konrad z Greifswaldu

36

. Książęta szczecińscy Otto I i Barnim III oraz książę wo-

łogoski Warcisław IV 23 sierpnia 1320 roku zdecydowali cum maturo vasallorum
nostrorum consilio nadać miastom księstwa szczecińskiego pełną wolność celną
na Świnie i Pianie

37

. 28 września 1320 roku książę Warcisław IV podjął decyzję

o nadaniu prawa do wolnej żeglugi na Świnie i Pianie miastom Demmin, Anklam
i Greifswald communicato consilio nostrorum patruorum domini Ottonis et Bar-
nym fideliumque nostrorum militum prehabita voluntate et consensu

38

.

Układowi księcia wołogoskiego Warcisława IV i biskupa kamieńskiego

Konrada z mistrzem pruskim Friedrichem von Wildenbergiem z 2 lipca 1320
roku towarzyszył dokument gwarancyjny wystawiony przez poddanego księ-
cia – marszałka dworu Warcisława IV i jego radcę, Henninga Behra – rycerza
o wysokiej pozycji na dworze książęcym i prestiżu społecznym. W opieczęto-
wanym przez siebie dokumencie zobowiązywał się on do przestrzegania bez
uszczerbku (inviolabiliter) i cało (illese) warunków zawartego porozumienia.
Świadkami układu byli marszałek Henning Behr, rycerze – Herman von Ever-
stein, hrabia Nowogardu, Henning Behr syn, Peter Święca z Nowego, Ganzko,
Peter Puttkamer, duchowni – kanonicy kapituły kamieńskiej Johannes Wachholz

34

Pomerania. Eine pommersche Chronik aus dem sechzehnten Jahrnundert, red. G. Gaebel,

cz. I, Stettin, s. 255–256; Th. Kantzow, Pomerania..., s. 407.

35

PUB V, nr 2741.

36

PUB V, nr 3174.

37

PUB V, nr 3398.

38

PUB V, nr 3407.

221

Z badań nad polityką zagraniczną księcia wołogoskiego Warcisława IV...

i Konrad von Neuenkirchen, proboszcz w Choćkowie i kanonik szczeciński – Ol-
ricus. Nie zachował się niestety analogiczny dokument wystawiony przez stronę
zakonną. W dokumencie układu księcia wołogoskiego Warcisława IV z wielkim
mistrzem Wernerem von Orselnem z 29 września 1325 roku na straży dotrzyma-
nia jego zobowiązań wobec zakonu mieli stać wymienieni w treści dyplomu ryce-
rze. Gdyby książę sprzeniewierzył się postanowieniom układu i wystąpił przeciw
Krzyżakom w sojuszu z królem polskim lub jakimś innym władcą, Henning de
Plote wraz z rycerstwem ziem słupskiej, Henning Behr wraz z rycerstwem ziemi
białogardzkiej (cum Stolpensi et Bellegarensi territorio) oraz Piotr Święca z No-
wego z bratem Jaśkiem ze Sławna z załogami swoich zamków i umocnień, mogli
wystąpić przeciw księciu Warcisławowi IV dopóki książę nie zmieni swojego
postępowania. We wskazanym dokumencie gwaranci porozumienia wystąpili
jednocześnie w roli świadków układu.

W porozumieniu Warcisława IV (wraz z Ottonem I i Barnimem III) z Wła-

dysławem Łokietkiem zachował się jedynie dokument strony polskiej. Na liście
świadków znaleźli się dostojnicy kościelni i świeccy. W pierwszej grupie należy
wymienić arcybiskupa gnieźnieńskiego Janisława, biskupa włocławskiego Mate-
usza i biskupa poznańskiego Jana. Grupę dostojników świeckich otwierali pala-
tyni: poznański Przybysław, a dalej kaliski Marcin, kujawski Wojciech; kaszte-
lani: poznański Piotr, gnieźnieński Henryk, nakielski Zbylut oraz sędzia kaliski
Jakub de Bytyn; podkomorzy – poznański Janusz i Wincenty z Wielunia. Można
jedynie przypuszczać, że dokument strony pomorskiej zawierał analogiczną licz-
bę świadków o adekwatnej randze politycznej i społecznej

39

.

Zawarcie układów między Warcisławem IV a zakonem w latach 1320–1325

stanowiło dobry punkt wyjścia do rozpoczęcia negocjacji granicznych. Wyzna-
czenie klarownego przebiegu granicy pozwoliło stronom na przystąpienie do in-
tensywnego zagospodarowywania własnego terytorium. Należy przypomnieć, że
na podstawie układów zakonu z margrabią brandenburskim Waldemarem z 1310–
1313 delimitowano granicę ziemi słupskiej i sławieńskiej z państwem krzyżac-
kim. Zakon przystąpił do organizowania na pozyskanych terytoriach swojej
administracji oraz nowego ułożenia stosunków społecznych i gospodarczych.

39

Więcej na temat roli elit urzędniczych w monarchii Władysława Łokietka zob. A. Marzec,

Elita wobec władcy i władca wobec elity w królestwie Władysława Łokietka i Kazimierza Wiel-

kiego, w: Monarchia w średniowieczu – władza nad ludźmi, władza nad terytorium. Studia ofia-

rowane prof. H. Samsonowiczowi, red. J. Pysiak i in., Warszawa–Kraków 2002, s. 139–168; tenże,

Urzędnicy małopolscy w otoczeniu Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego (1305–1370),

Kraków 2006.

222

Rafał Simiński

Wiązało się to również z nabywaniem przez Krzyżaków praw do dóbr, które na-
leżały dotąd do rycerstwa polskiego osadzonego na prawie lennym. 4 listopada
1312 roku Mikołaj, syn Mikołaja z Ponieca, sprzedał Krzyżakom wsie Człuchów
i Brody. Pierwsze wzmianki o komturstwie człuchowskim pochodzą z okre-
su po 7 lipca 1321 roku. Jeszcze późniejsze są natomiast informacje o tamtej-
szych urzędnikach krzyżackich. Najstarsze wiadomości na ich temat pojawiły
się w dokumencie tytułowanego komturem świeckim i człuchowskim Dietricha
von Lichtenhaina z 16 stycznia 1323 roku, w którym powoływał się na swojego
poprzednika na urzędzie komturskim w Człuchowie, Ludwika von Liebenzella
(commendator in Slochow). W opinii Sławomira Jóźwiaka Dietrich von Lichten-
hain sprawował swój urząd między końcem 1321 a 1322 rokiem. Klemens Bru-
ski jest jednak zdania, że do powstania komturstwa człuchowskiego mogło dojść
jeszcze przed 1320 rokiem. W tej sytuacji konieczne stało się wyznaczenie gra-
nicy pomorsko-krzyżackiej na odcinku południowym. Na pertraktacje graniczne
przedstawicieli zakonu z księciem wołogoskim Warcisławem IV wskazują trzy
krótkie notatki, które można datować na lata 1323–1326. Datowanie pierwszej
z nich umożliwia wzmiankowanie w tekście komtura człuchowskiego Dietricha
von Lichtenhaina. Wiadomo, że pełnił on swoją funkcję między 16 styczniem
1323 roku a 9 październikiem 1326 roku. Wymienionego w źródle Herre herczige
Worislaw należy identyfikować z księciem wołogoskim Warcisławem IV. Treść
owych notatek odzwierciedla kolejne etapy negocjacji prowadzonych między
komturem człuchowskim Dietrichem von Lichtenhainem a księciem wołogoskim
Warcisławem IV. W wyniku negocjacji delimitowano południowy odcinek grani-
cy księstwa wołogoskiego z państwem zakonu krzyżackiego w Prusach. W latach
1310–1326 udało się wyznaczyć granicę między władztwem książęcym a zakon-
nym na całej długości od ujścia rzeki Łeby do Morza Bałtyckiego na północy do
ujścia rzeki Czernicy do rzeki Gwdy na południu. W planach krzyżackich było
przesunięcie granicy w okolice jeziora Wielimie, dokąd sięgała władza Gryfi-
tów. W toku negocjacji udało się jednak zachować nienaruszony zasięg władztwa
książęcego na tym obszarze po rzekę Gwdę. Wynegocjowanie stosunkowo ko-
rzystnego przebiegu granicy należy uznać za kolejny sukces dyplomacji księcia
Warcisława IV

40

.

Stan zachowania źródeł nie pozwala w zasadzie na wskazanie współpra-

cowników księcia w polityce zagranicznej. Wydaje się, że najważniejszą postacią

40

PUB VII, nr 4379.

223

Z badań nad polityką zagraniczną księcia wołogoskiego Warcisława IV...

na dworze wołogoskim był marszałek Henning Behr, którego obecność jest m.in.
poświadczona przy zawarciu układów Warcisława IV z księciem rugijskim Wi-
sławem III. Z kolei w tekście układu Warcisława IV z księciem śląskim Henry-
kiem Jaworskim z 27 lipca 1320 roku oprócz Henninga Behra na negocjatora
został wyznaczony Wedegon von Wedel z Krzywnicy. Na lata 1309–1320 można
datować kredytywę księcia wołogoskiego Warcisława IV skierowaną do króla
angielskiego Edwarda II, łączącą w sobie elementy klasycznego listu i kredytywy
(listu uwierzytelniającego), wystawioną dla posła książęcego, giermka i swojego
wasala Johannesa de Styten (famulum nostrum et patris nostri ac nostrum here-
ditarium vassalorum). Jest to więc trzecia osoba, która pełniła misje dyploma-
tyczne w imieniu księcia wołogoskiego

41

.

Analizując metody i środki prowadzenia polityki zagranicznej przez księcia

Warcisława IV, warto przyjrzeć się również dokumentom traktatów z zakonem
oraz tzw. kredytywom. Stan zachowania oryginalnych dokumentów traktato-
wych Warcisława IV jest niezadowalający. W większości dotyczą tylko jednej
strony, rzadko zachowały się dokumenty obu stron zawieranych porozumień. Dla
przykładu traktat księcia wołogoskiego Warcisława IV i biskupa kamieńskiego
Konrada z mistrzem pruskim Friedrichem von Wildenbergiem zawarty 2 lip-
ca 1320 rokiem nad rzeką Łebą zachował się jedynie we współczesnym odpisie
w kancelarii wielkich mistrzów krzyżackich. Według Johannesa Voigta nie był to
oryginał traktatu, ale jedynie projekt porozumienia sporządzony w trakcie nego-
cjacji. Najstarszy dokument traktatu księcia wołogoskiego Warcisława IV i bisku-
pa kamieńskiego Konrada z Trzebiatowa z mistrzem pruskim Friedrichem von
Wildenbergiem z 2 lipca 1320 roku został wystawiony wspólnie przez trzech sy-
gnatariuszy porozumienia. Zachował się jedynie w postaci współczesnego odpisu
sporządzonego na pergaminie. W tekście dokumentu nie znalazła się formuła ko-
roboracyjna, wobec czego trudno wnioskować na temat pieczęci przywieszonych
do dyplomu. Na odwrociu karty pergaminowej odpisano również dokument wy-
stawiony przez gwaranta porozumienia, pomorskiego rycerza i marszałka ksią-
żęcego Henninga Behra. Dokument ten został opieczętowany pieczęcią herbową

41

PUB IV, nr 2578. List ten nie ma daty rocznej. Według wydawcy brak w tytulaturze wzmian-

ki o panowaniu Warcisława IV w księstwie rugijskim pozwala ograniczyć wystawienie listu na

czas przed 1325 r.

224

Rafał Simiński

(sigillum meum)

42

. Kolejny układ pomorsko-krzyżacki z 29 września 1325 roku

zachował się w oryginalnej wersji. W tym przypadku nie jest jednak znany krzy-
żacki rewersał porozumienia, który został wystawiony przez wielkiego mistrza
Wernera von Orselna. Dyplom książęcy Warcisława IV sporządzono na karcie
pergaminowej o wymiarach 123 mm x 120 mm. W formule sigillacyjnej książę
zapowiedział opieczętowanie dyplomu sigillum nostrum. Autopsja oryginału wy-
kazała, że była to odciśnięta pierwotnie w białym wosku pieczęć konna o średni-
cy około 80 mm, którą przywieszono do dokumentu na pasku pergaminowym.
Wyobrażenie na pieczęci przedstawiało księcia na koniu zwróconego w lewą
stronę na wypełnionym krzyżykami tle. Jeździec miał na głowie kublasty hełm
z pióropuszem z siedmiu pawich piór. W ręku trzymał uzdę końską i proporzec
bez herbu o trzech strefach. Na ramieniu miał przewieszoną tarczę z gryfem, zaś
u boku przypasany miecz. Napis znajdujący się w otoku brzmiał: S[IGILLUM] :
WARTZISLAI : DEI : GRA[TIA] : ILLVSTRIS : DVC[IS] : SLAV[ORUM] : ET
KASS[UBORUM]

43

.

Przywołany powyżej tekst kredytywy księcia Warcisława IV dla Johannesa

von Stytena jako posła delegowanego na dwór angielski jest jednocześnie naj-
starszym przykładem tego rodzaju dokumentów powstałych w zachodniopomor-
skich kancelariach książęcych. Dokument rozpoczynała formuła inskrypcyjna
w uroczystej i rozbudowanej formie – Excellenti principi et preclaro affini suo
carissimi domino regi Anglie magnifico. W dalszej kolejności następowała inty-
tulacja wystawcy – Wartizlaus dei gracia dux Slavorum et Cassubie et dominus
in Stetyn. Kolejnym elementem był zwrot grzecznościowy – debite dilectionis
constanciam et ad qui sibi beneplacita se et sua. Książę zwracał się następnie do
władcy angielskiego z prośbą o wysłuchanie posła – pro ipso studiosus suppli-
cando, ut ipsum in suis negotiis vestra meistas regia promoverat. Adres sformu-
łowany w kancelarii książęcej powtarzał pewne zwroty użyte już w otwierającej
kredytywę inskrypcji w następującej formie – Affini sibi dilecto domino regi An-
glie. Poseł książęcy zabrał ze sobą prezenty przeznaczone specjalnie dla władcy
angielskiego – po dwa sokoły i jastrzębie oraz dwie czaple. Książę miał nadzieję,

42

Perg.-Urk. 50/22 (= PUB V, nr 3375; Preussisches Urkundenbuch II, nr 289). Zob. według

J.T. Bagmihla, Pommersches Wappenbuch..., cz. I, s. 1, tab. V, nr 1 (tam podobizna pieczęci

Friedricha Behra z 1349 r.). Pieczęć Henninga Behra przedstawiała analogiczne wyobrażenie.

43

Perg.-Urk. 50/16 (= PUB VI, nr 3879; Preussisches Urkundenbuch II, nr 529). Wosk, z któ-

rego została wykonana pieczęć, ma obecnie kolor jasnobrązowy. Opis pieczęci konnej księcia wo-

łogoskiego Warcisława IV zob. M. Gumowski, Pieczęcie książąt pomorskich, „Zapiski Towarzy-

stwa Naukowego w Toruniu” 1950, nr 14, s. 36, nr 33; R.-G. Werlich, Die Siegel..., s. 116.

225

Z badań nad polityką zagraniczną księcia wołogoskiego Warcisława IV...

że król angielski przyjmie te kosztowne prezenty z wdzięcznością i sprawią mu
one radość (ut talia clenodia ob dilectionem nostri grato animo suscipiatis (...),
in quo celsitudo vestra delectetur)

44

.

Krótkie panowanie księcia wołogoskiego Warcisława IV stanowiło waż-

ny okres w dziejach pomorskiej polityki zagranicznej. Dotyczy to zarówno jej
zasięgu, jak i metod i środków. Większość działań księcia podjętych na arenie
międzynarodowej zakończyła się powodzeniem lub zwiastowała sukces w nie-
odległej przyszłości. Warcisław IV włączył się w walkę o przejęcie schedy po
margrabim brandenburskim Waldemarze. Udało mu się znacząco poszerzyć gra-
nice na wschodnich krańcach swojego władztwa. Przyłączył do księstwa ziemię
słupską i sławieńską. Ułożył poprawne stosunki z zakonem oraz wynegocjował
korzystny dla siebie przebieg granicy z państwem krzyżackim. Wykazał się ini-
cjatywą w walce o przejęcie dziedzictwa księcia rugijskiego Wisława III. Objęcie
ziem po władcach rugijskich nastąpiło później, jednak Warcisław IV rozpoczął
procesy, które doprowadziły do ich korzystnego zakończenia. Podczas panowa-
nia Warcisława zostały wprowadzone nowe metody i środki prowadzenia polityki
zagranicznej. Książę zawierał dwu- lub wielostronne traktaty sojusznicze. Swoje
stanowisko prezentował podczas zjazdów na granicy swojego władztwa oraz za
pośrednictwem delegowanych posłów. Za rządów Warcisława IV można również
odnotować udział społeczeństwa pomorskiego w polityce zagranicznej. Nowym
produktem jego kancelarii była kredytywa, która w kolejnych dziesięcioleciach
stała się standardowym dokumentem dyplomatycznym wykorzystywanym w re-
lacjach międzynarodowych Gryfitów.

Bibliografia

Źródła
Augustyn ze Stargardu zwany niegdyś Angelusem, Protokół. Kamieńska kronika – Ro-

dowód książąt pomorskich, tzw. Stargardzka Genealogia, oprac. E. Rymar, tłum.

E. Buszewicz, Stargard 2008.

Kantzow Th., Pomerania. Kronika pomorska z XVI wieku, Tom I (Księga 1 i 2), tłum.

K. Gołda, przypisy i komentarze T. Białecki, E. Rymar, Szczecin 2005.

Pommersches Urkundenbuch, cz. IV–VI, Stettin 1903–1907.

44

PUB IV, nr 2578. List ten nie ma daty rocznej. Według wydawcy brak w tytulaturze wzmian-

ki o panowaniu Warcisława IV w księstwie rugijskim pozwala ograniczyć wystawienie listu na

czas przed 1325 r.

226

Rafał Simiński

Pomerania. Eine pommersche Chronik aus dem sechzehnten Jahrnundert, red. G. Gae-

bel, cz. I, Stettin 1893.

Literatura
Außenpolitisches Handeln im ausgehenden Mittelalter: Akteure und Ziele, red. S. Dün-

nebeil, Ch. Ottner, Köln–Weimar–Wien 2007.

Auswärtige Politik und internationale Beziehungen im Mittelalter (13. bis 16. Jahrhun-

dert), red. D. Berg, Bochum 2002.

Bagmihl J.T., Pommersches Wappenbuch gezeichnet und mit Beschreibung der Wappen

der historischen Nachweisen versehen, cz. I, Stettin 1843.

Barthold F.W., Geschichte von Rügen und Pommern, cz. III, Hamburg 1842.
Bruski K., Lębork w średniowieczu, w: Dzieje Lęborka. Praca zbiorowa, red. J. Borzysz-

kowski, Gdańsk 2009, s. 21–97.

Bugaj A., Problem przynależności politycznej ziemi sławieńskiej w latach 1316–1320,

w: Biskupi, lennicy, żeglarze, red. B. Śliwiński, Gdańsk 2003, s. 17–38.

Czacharowski A., Społeczne i polityczne siły w walce o Nową Marchię w latach 1319–

1373 ze szczególnym uwzględnieniem roli możnowładztwa nowomarchijskiego,

Toruń 1968.

Flemmig S., (Kur)sächsische Außenpolitik in Ostmitteleuropa (1423–1520), „Blätter für

deutsche Landesgeschichte” 2011, nr 147, s. 221–269.

Gąsiorowski A., Polscy gwaranci traktatów z Krzyżakami XIV–XV wieku, „Komunikaty

Mazursko-Warmińskie” 1971, nr 2–3, s. 245–265.

Gumowski M., Pieczęcie książąt pomorskich, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w To-

runiu” 1950, nr 14, s. 23–66.

Guzikowski K., Milites novi w otoczeniu księcia wołogoskiego Warcisława IV (1309–

1326), „Przegląd Zachodniopomorski” 2016, z. 1, s. 73–94.

Hamann C., Die Beziehungen Rügen zu Dänemark von 1168 bis zum Aussterben der ein-

heimischen rügischer Dynastie 1325, Greifswald 1933.

Jóźwiak S., Centralne i terytorialne organy władzy zakonu krzyżackiego w Prusach w la-

tach 1228–1410. Rozwój – przekształcenia – kompetencje, Toruń 2001.

Kintzinger M., Westbindungen im spätmittelalterlichen Europa. Auswärtige Politik zwi-

schen dem Reich, Frankreich, Burgund und England in der Regierungszeit Kaiser

Sigismunds, Stuttgart 2000.

Loos W., Die Beziehungen zwischen dem Deutschordensstaat und Pommern, Königsberg

1937.

Marzec A., Elita wobec władcy i władca wobec elity w królestwie Władysława Łokiet-

ka i Kazimierza Wielkiego, w: Monarchia w średniowieczu – władza nad ludźmi,

władza nad terytorium. Studia ofiarowane prof. H. Samsonowiczowi, red. J. Pysiak

i in., Warszawa–Kraków 2002, s. 139–168.

227

Z badań nad polityką zagraniczną księcia wołogoskiego Warcisława IV...

Marzec A., Urzędnicy małopolscy w otoczeniu Władysława Łokietka i Kazimierza Wiel-

kiego (1305–1370), Kraków 2006.

Neitmann K., Die Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preußen 1230–1449. Studien

zur Diplomatie eines spätmittelalterlichen deutschen Territorialstaates, Köln 1986.

Neitmann K., Vom »ewigen Frieden«. Die Kunst des Friedenschlusses zwischen dem

Deutschen Orden und Polen-Litauen 1398–1435, w: Tannenberg–Grunwald–

Žalgiris 1410. Krieg und Frieden im späten Mittelalter, red. W. Paravicini, R. Pe-

trauskas, G. Vercamer, Wiesbaden 2010, s. 201–209.

Neitmann K., Von der Herstellung und Sicherung des »ewigen Friedens«. Der II. Thorner

Frieden von 1466 im Rahmen der Landfridensvereinbarungen und Friedensschlüs-

se des Deutschen Ordens in Preußen mit seinen Nachbarmächten im 15. Jahr-

hundert, w: Erbeinungen und Erbverbrüderungen in Spätmittelalter und Früher

Neuzeit. Generationsübergreifende Verträge und Strategien im europäischen Ver-

gleich, red. M. Müller, K.-H. Spieß, U. Tresp, Berlin 2014, s. 173–210.

Péquignot S., Europäische Diplomatie im Spätmittelalter. Ein historiographischer Über-

blick, „Zeitschrift für Historische Forschungen” 2012, nr 39, s. 65–95.

Reitemeier A., Aussenpolitik im Spätmittelalter. Die diplomatischen Beziehungen zwi-

schen dem Reich und England 1377–1422, Paderborn–München–Wien–Zürich

1999.

Rymar E., Brandenburgia a Pomorze Gdańskie do początków XIV wieku, w: Rzeź gdań-

ska z 1308 roku w świetle najnowszych badań. Materiały z sesji naukowej 12–13 li-

stopada 2008 roku, red. B. Śliwiński, Gdańsk 2009, s. 50–63.

Rymar E., Historia polityczna i społeczna Nowej Marchii w średniowieczu (do roku

1535), Gorzów Wlkp. 2015.

Rymar E., Itinerarium książąt zachodniopomorskich: Bogusława IV (1278–1309)

i Warcisława IV (1309–1326), „Przegląd Zachodniopomorski” 2007, z. 2, s. 5–53.

Schneider R., Mittelalterliche Verträge auf Brücken und Flüssen (und zur Problematik

von Grenzwässern), „Archiv für Diplomatik, Schriftgeschichte, Siegel- und Wap-

penkunde” 23 (1977), s. 1–24.

Szweda A., Organizacja i technika dyplomacji polskiej w stosunkach z zakonem

krzyżackim w Prusach w latach 1386–1454, Toruń 2009.

Szweda A., Rzeki i przeprawy rzeczne w traktatach państwowych między Polską a za-

konem krzyżackim w I połowie XV wieku. Zarys problematyki, w: Mĕsto a voda.

Praha mĕsto u vody, red. O. Fejtová, V. Ledvinka, J. Pešek, Praha 2005, s. 217–229.

Szczur S., Traktaty międzypaństwowe Polski piastowskiej, Kraków 1990.
Śliwiński B., Pomorze Wschodnie w okresie rządów księcia polskiego Władysława

Łokietka w latach 1306–1309, Gdańsk 2003.

Voigt J., Geschichte Preußens von den ältesten Zeiten bis zum Untergange der Herr-

schaft des Deutschen Ordens, cz. IV, Königsberg 1830.

228

Rafał Simiński

Walczak R., Protocollum augustianina-eremity zwanego Angelusem ze Stargardu. O pol-

sko-pomorskich związkach historiograficznych w średniowieczu, Poznań 1991.

Werlich R.-G., Die Siegel der pommerschen Greifenherzöge, w: Die Herzöge von Pom-

mern – Zeugnisse der Herrschaft des Greifenhauses. Zum 100-jährigen Jubiläum

der Historischen Kommission für Pommern, red. N. Buske, J. Krüger, R.-G. Wer-

lich, Köln–Weimar–Wien 2012, s. 163–254.

Wriedt K., Die kanonischen Prozesse um die Ansprüche Mecklenburgs und Pommerns

auf das rügische Erbe 1326–1348, Köln–Graz 1963.

Zdrenka J., Elity Pomorza Zachodniego w późnym średniowieczu, w: Kolory i struktury

średniowiecza, red. W. Fałkowski, Warszawa 2004, s. 343–352.

Zdrenka J., Polityka zagraniczna książąt szczecińskich 1295–1411, Słupsk 1987.
Zdrenka J., Stan badań nad rycerstwem zachodniopomorskim: osiągnięcia historiografii

niemieckiej i polskiej, w: Genealogia. Studia nad wspólnotami krewniaczymi, red.

J. Hertel, J. Wroniszewski, Toruń 1987, s. 195–217.

a

bStraKt

Krótkie panowanie księcia wołogoskiego Warcisława IV w latach 1309–1326 stanowiło
ważny okres w dziejach pomorskiej polityki zagranicznej, co dotyczy zarówno jej hory-
zontów, jak i metod oraz środków. Większość działań księcia podjętych na arenie mię-
dzynarodowej zakończyła się sukcesem lub zwiastowała sukces w nieodległej przyszło-
ści. Warcisław IV włączył się w walkę o przejęcie schedy po margrabim brandenburskim
Waldemarze. Udało mu się znacząco poszerzyć granice na wschodnich krańcach swoje-
go władztwa. Przyłączył do księstwa ziemię słupską i sławieńską. Ułożył poprawne sto-
sunki z zakonem oraz wynegocjował korzystny dla siebie przebieg granicy z państwem
krzyżackim. Wykazał się inicjatywą w walce o przejęcie dziedzictwa księcia rugijskiego
Wisława III. Objęcie ziem po władcach rugijskich nastąpiło w okresie późniejszym, to
jednak Warcisław IV rozpoczął procesy, które doprowadziły do ich korzystnego zakoń-
czenia. Jego panowanie to również pojawienie się nowych metod i środków prowadzenia
polityki zagranicznej. Książę zawierał dwu- lub wielostronne traktaty sojusznicze. Swo-
je stanowisko prezentował podczas zjazdów odbywanych na granicy swojego władztwa
oraz za pośrednictwem delegowanych posłów. Za rządów Warcisława IV można rów-
nież odnotować udział społeczeństwa pomorskiego w polityce zagranicznej. Nowym
produktem jego kancelarii była kredytywa, która w kolejnych dziesięcioleciach stała się
standardowym dokumentem dyplomatycznym wykorzystywanym w relacjach między-
narodowych Gryfitów.

229

Z badań nad polityką zagraniczną księcia wołogoskiego Warcisława IV...

f

rom

thE

r

ESEarch

on

thE

f

orEign

P

olicy

of

w

arciSław

(w

artiSlaw

)

iV

, d

uKE

of

P

omErania

-w

olgaSt

(1309–1326)

a

bStract

The short reign of Warcisław (Wartislaw) IV, Duke of Pomerania-Wolgast in 1309–1326
was an important period in the history of Pomeranian foreign policy, in regard to its hori-
zons as well as its means and methods. Most of the duke’s actions in the international are-
na were successful or promising for the nearest future. Warcisław (Wartislaw) IV joined
the struggle for the legacy of Waldemar, Margrave of Brandenburg. Warcisław (Warti-
slaw) IV succeeded in expanding the eastern border of his domain. He incorporated the
lands of Słupsk and Sławno into his duchy. He established suitable relations with the
Order and negotiated a favourable border with the State of the Teutonic Order. He showed
initiative in the contest for the legacy of Wisław (Witslaw) III, Prince of Rügen. The Ru-
gian lands have not been claimed until a later date, but it was Warcisław (Warstislaw) IV
who initiated the processes which allowed for a favourable outcome. Under his rule, new
methods and means of conducting foreign policy emerged. The duke would enter bi- and
multilateral alliance treaties. He presented his views during congresses assembled on the
borders of his duchy and through his envoys. During Warcisław (Wartislaw) IV’s reign,
there was a noticeable degree of participation of the Pomeranian society in foreign poli-
cy. A new product of his chancery was the creditive letter, which in the following decades
became the standard diplomatic document used in the Griffins’ foreign policy.

#1#