Franciszek Karpiński, Poezje wybrane,

oprac. Tomasz Chachulski, wyd. 2 zm., BN I 89, 1997.

1

WSTĘP
I.

Biografia i autobiografia.

-

ur. 04,10,1741 r. w Hołoskowie, na Pokuciu, Rozalia ze Spendowskich + Jędrzej.

-

1750-1758 nauka w kolegium jezuickim, młodzieńcza miłość do Marianny Brösell, córki kapi-
tana wojsk saskich; Karpiński skłonił ją do wyjścia za mąż za bogatego szlachcica z okolicy
(sam był biedny i nie chciał, żeby im było ciężko); pamięć o „swojej Justynie” zachował do
końca życia.

-

1758 r. kolegium jezuickie we Lwowie przekształcone w Akademię, 1765 r. ukończył ją z tytu-
łem bakałarza świętej teologii oraz doktora filozofii i nauka wyzwolonych.

-

nie przyjmuje święceń, praca w tzw. Sądzie Głównym Trybunalskim Koronnym Lwowskim,
później jako komornik akt trybunalskich województwa bracławskiego.

-

powrót w rodzinne strony, nauczyciel łaciny dzieci Marianny i Józefa Ponińskich, Marianna
uczyła go języka francuskiego i dobrych manier – „druga Justyna” Karpińskiego.

-

zmęczony wojną domową (konfederacja barska) udaje się do Wiednia, 1771 r. powrót do
Lwowa, romans z owdowiałą Marianną Ponińską, otrzymał od niej 5000 zł na imieniny, wy-
dzierżawił Wierzbowiec koło Hordenki, w 1777 r. Żabokruk – romans z córką właściciela,
Franciszką Koziebrodzką.

-

zima 1779/1780 „Zabawki wierszem i przykłady obyczajne”, Lwów.

-

lipiec 1780 na dworze Adama Czartoryskiego, obiady czwartkowe, konflikt z Adamem Czarto-
ryskim, guwerner Sanguszki w Collegium Nobilium.

-

wydanie w Warszawie 4 tomów poezji (m.in. tego, który już był wydany we Lwowie).

-

dzierżawa Dobrowodu, powrót do Warszawy, zainteresowanie „Psałterzem”, który ukazał się
nakładem księży pijarów w 1786 r. jako tom 5 i 6 „Zabawek” (Karpiński raczej redaktorem niż
tłumaczem), 1787 r. ostatni, 7., tom „Zabawek”.

-

likwidacja dzierżawy w Dobrowodzie, Białystok na dworze Branickiej („Kiedy ranne…”, „Wszy-
stkie nasze…”, „Pieśń podczas pracy w polu”), 1792 r. publikacja „Pieśni nabożnych”.

-

mieszkał w Kraśniku – „powrót do natury”.

-

po III rozbiorze koniec twórczości poetyckiej, proza: „Rozmowy Platona z uczniami swoimi” –
1802 r. traktat moralny; pamiętnik-autobiografia „Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem”
1801-1822.

-

1818 r. kupni za 100 000 zł wsi, Chorowszczyzny koło Łyskowa, w Łyskowie przyjaźń z księ-
dzem Antonim Korniłowiczem.

-

zmarł 16,09,1825 r.; na grobie wedle życzenia wyryto: „Otóż mój dom ubogi…” (cytat z elegii
„Powrót z Warszawy”).

II.

Wczesne utwory.

-

„zabawki wierszem…” – tomik zbiorczy, pisany w latach 1765-1780: cykl erotyków, sielanki, li-
ryka patriotyczna, powinszowania imieninowe, żartobliwy list poetycki, itp. (m.in. „Do Justyny.
Tęskność na wiosnę”).

-

sielanki (20) odegrały ważną rolę w przełamywaniu klasycystycznych wzorów poezji; Justyna
– postać rzeczywista, nie mistyczna!; sielanki Karpińskiego to najczęściej erotyki.

1

opracowałay Aleksandra Araszkiewicz i Kinga Wajszczak

1

-

tradycyjna sielanka: I część – prezentacja sytuacji wypowiedzi i osoby; II część – monolog, u
Karpińskiego druga część stanowi niemal całość, brak u niego dydaktyzmu.

-

utwory Karpińskiego charakteryzują się łatwością dostosowaną do obiegowych melodii.

-

„Tęskność do kraju” – utwór napisany w Wiedniu.

III.

Teoria i praktyka.

„O wymowie w prozie albo wierszu”.
-

jako wzory wskazuje: „Iliadę”, mowy Cycerona, Demostenesa, poezje Horacego i Wergiliu-
sza.

-

koncepcję wymowy oparł na dwóch podstawach: czułości i wolności.

-

wypowiedź literacka kształtuje świadomość jednostkową i zbiorową, nie wspomina o Rous-
seau.

-

w swych utworach Karpiński nawiązuje do ludowości, do chłopskiego pojmowania kategorii
moralnych.

IV.

Powrót z Warszawy na wieś.

-

„Powrót z Warszawy na wieś” – najdoskonalsza elegia.

-

po raz pierwszy w twórczości Karpińskiego pojawia się takie przedstawienie podmiotu, które
polega na napięciu pomiędzy myśleniem o sobie i nastawieniem wobec świata.

V.

Pieśni nabożne.

-

Karpiński zasłynął z prowadzenia dysput teologicznych.

-

„Pieśni nabożne” – cykl 29 utworów, powstał w latach 1787-1792, ukazał się w 2. rocznicę
uchwalenia Konstytucji 3 Maja jako śpiewnik o wyraźnej kompozycji modlitewnika.

VI.

Lata czarnej melancholii.

-

dworek w Kraśniku azylem dla poety.

-

„Do księcia Mikołaja Repnina” 1796 r., „Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta” – pod-
sumowanie upadku Polski, „Żale…” jako ostatni odzew poetycki.

TEKST
I.

Sielanki – w cz. I „Zabawek wierszem i przykładów obyczajnych” sprzed 1780 r.

1. Do Justyny. O wdzięczności – „Dokąd płyniesz, rzeczko mała?”, nikt jej nie zatrzyma, „W

twym uporze nieodmienna”, on chce sie utopić.

2.

Pożegnanie z Lindorą

2

w górach – „rzeczko ty mała”, świadek ich rozstania, osierociła ich.

3.

Do Justyny. Tęskność na wiosnę – porównanie budzącego się na wiosnę do życia świata na-
tury ze stanem ducha podmiotu lirycznego, próby autoanalizy, chociaż wszystko dokoła roz-
kwita, w jego sercu są tylko tęsknot, smutek, żal.

4. Rozstanie się Medona – on odchodzi i opowiada o jej zdradzie.
5. Do Justyny. O stateczności – mimo że kusiły go Dorys i Akast, nie zdradził jej, ona też była

mu wierna.

6. Do motyla – opis skrzydełek, siedział na gałązce, dla Justyny, nagle odleciał.
7. Do skowronka – w nocy nie może spać, bo bez Justyny, szczęście dwóch skowronków.
8.

Laura i Filon – gdy Laura przybywa na umówione spotkanie pod jaworem, nikt na nią nie cze-
ka, podejrzewa ukochanego o zdradę z inną pasterką, Dorydą, atak rozpaczy i złości, rozbija
koszyk i niszczy różany wieniec, zza pobliskich zarośli wybiega Filon – chciał się przekonać o
jej miłości, scena pogodzenia się kochanków i przysięga wiecznej miłości.

2

czyli „drugą Justyną” – Marianną Ponińską.

2

9. Pasterz do owieczki straconej – „ciężkie przejścia” przed nią, jego smutek i tęsknota, 99 zo-

stawi.

10. Do Justyny – drzewa małe były, gdy się zakochał, dziś już są na nich owoce, cierpienia z mi-

łości, rani go jej litość.

11. O Justynie – gdy wyszła, wszystko się zazieleniło, on radosny.
12. Na odmienione nadprucie – dawniej wesołe brzegi rzeki, Prut, teraz smutek.

II.

Wiersze różne – w cz. II „Zabawek wierszem i przykładów obyczajnych”, 1765-1780.

1. O nieszczęściach ojczyzny i rzezi humańskiej – Żydzi i szlachta wymordowani przez chłopów

ukraińskich, melodia nie zachowała się; prośba do Boga o łaskę dla tych, „co do ołtarza ucie-
kli”.

2. Trwoga człowieka bliskiego śmierci – rozpad domu, do ratowania tylko skrzynia z nadzieją.
3. Powietrze i wojna w kraju – rozpacz matki po starcie dzieci, „zapowietrzeni” w lesie.
4. Przeciwko deistom – „A Bóg jak żyje i żyjąc coś robi”, o wszystkim wie, we wszystkim ma

udział.

5. Na piorun blisko uderzający – kara Boska za grzechy.
6. Tęskność do kraju – 1771 r. Wiedeń.
7. Lament gołębicy – żeński podmiot liryczny, rozpacz po stracie męża, nadzieja, że i ona zgi-

nie.

8. Wezyr Giafar do Kalify Haruna Al-Raszid – miłość do Abaszy z haremu Haruna.
9. List wymawiający się – nie przyjdę z powodu mrozu.
10. Na obraz triumfu śmierci – próżne prośby, drży natura, zabiera dorosłych i dzieci.
11. Kato o nieśmiertelności duszy. Z francuskiego – Platon: „nie umiera dusza”, „Życie nasze jest

to sen, a śmierć – przebudzenie”.

12.

Do Adama Naruszewicza – pochwała Naruszewicza, najwyższego poety po Kochanowskim,
Karpiński jedynie się bawi.

13. Sumienie – szczęśliwy, kto niewinny, noc niespokojna.
14.

Pieśń dziada sokalskiego w koronie cesarskiej – Bieda przyszla, po 1. rozbiorze, krytyka ma-
gnackich zbytków, bezkarności i nierząu.

III.

Zabawki wierszem i prozą – 1782-1787.

1. Rocznica imienin zmarłej księżnej Teresy Czartoryskiej – żal i tęsknota, poczucie opuszcze-

nia, rozpacz matki, burza – posłańcem wiadomości, ukazuje się zmarła matce.

2.

Duma Lukierdy, czyli Luidgardy – zabita przez męża, księcia Przemysława; ona bardzo skrzy-
wdzona.

3. Głos zabitego do sądu – był niewinny, zginął w samosądzie, ale sprawiedliwość powróci.
4. Pieśń na drożyznę.
5. [Do mnie, do mnie, chłopczęta] – żeński podmiot liryczny, „Mam na sprzedaż oczęta” i serce,

które bardziej się liczą niż złoto.

6. Jacques Delille „Ogrody” – pieśń II – spokojny, wspomnienie „wojsk ogromnych”, ścinanie la-

su, kiedyś była radość, teraz popiół; pieśń IV – opuszczony klasztor i cień Heloizy.

7.

Trzeba się kochać – do Rozyny, póki czas, miłość to wszechpotężne uczucie, choć dokucza.

8. Już ja nie ten – już jest stary, a Kloe go zostawiła.
9. Mazurek – „Dobranoc, Jacenta”, ona spokojnie zaśnie, on nie będzie miał spokoju.

3

10. Powrót z Warszawy na wieś – dom ubogi zestarzał się, szczęśliwy ten, kto na wsi mieszka,

on nic nie zyskał na wyjeździe (ojciec go wysłał), cieszy się z powrotu, dziś nie ma przy kim
służyć.

11. Podróż z Dobiecha na Skałę.
12.

Szczęście przy Dorydzie – cieszy się na myśl, że gdy usiądzie koło Dorydy, zapomni o wszy-
stkim.

13. Do dwóch synogarlic – synogarlice łączą się w dożywotnie pary.
14. Przypomnienie dawnej miłości. Pieśń pasterska – przywołuje miłosne chwile z Justyną, teraz

czuje gniew, ich zakątki zarosły.

15. Żebrak przy drodze – żebrak swobodnie może oddychać i korzystać z natury, jak bogacze,

jednak, mimo że jest równy bogatym, umiera z głodu, nadzieja na śmierć.

IV.

Psałterz Dawida – wydane w 1786 r., pisane od lutego 1785 r.

1. Psalm 1 – pierwszy wers tłumaczony z łaciny; dobrzy i źli nigdy nie będą przebywali razem.
2.

Psalm 14 – u Pana zamieszka szczery, dobry.

3. Psalm 38 – oddanie się Bogu, prośba o wybawienie.
4. Psalm 50 – prośba o litość, obmycie z grzechów, odpuszczenie win, zmazanie grzechu z Bet-

sabe.

5. Psalm 60 – prośba o pomoc i opiekę w zamian za pochwalne pienia.
6.

Psalm 83 – tęsknota za domem.

V.

Pieśni nabożne – wydane w 1792 r., 25 pieśni i 20 psalmów.

1. Pieśń poranna – cały świat budzący się po nocy wychwala Boga, podziękowanie za

przeżycie nocy.

2. Pieśń o Narodzeniu Pańskim – 5 zwrotek, pochwała nowonarodzonego Jezusa, zapowiedź

Jego chwały.

3. Pieśń o Zmartwychwstaniu Pańskim – nawiązanie do średniowiecznej pieśni „Chrystus z mar-

twych wstał je”.

4.

Pieśń o Opatrzności Bożej – wszystko, co jest na świecie (dzieci, słońce, księżyc, podróżny,
pogoda…), należy do Boga i jest dla Niego.

5. Pieśń na pamiątkę trzeciego maja 1791 r. – podziękowanie Bogu za konstytucję.
6. Pieśń podczas pracy w polu – „Z Twoich rąk żyjemy”, życie to „ziemska gościna”, później od-

poczynek.

7. Pieśń o dobre rady Stanom Narodu – rady dla króla, sejmu i senatu.
8. Pieśń wieczorna – poruczenie wszystkich spraw Bogu, prośba o spokojne przeżycie nocy.

VI.

Wiersze późne – 1787-1806, nie opublikowane za jego życia.

1. Na posąg Czarnieckiego w Tykocinie – 2 zwrotki, on nie upadł ze śmiercią, na zawsze pozos-

tał wielki, „Po nas posągów nie będzie”.

2. Na Wakluz, wody i dom gocki pod Białymstokiem – strumień skojarzył mu się z Petrarką, neo-

gotycka budowla Izabeli Branickiej pod Białymstokiem.

3. List do Joachima L. Chreptowicza… - pożegnanie przed przeprowadzką i odpowiedź adresa-

ta.

4

4. List drugi do tegoż – pyta, dlaczego Litawor nie chce tytułów (aluzja do poprzedniego listu),

wspomnienia.

5. Do Boga – „Człek głupstwem, a Ty – litością”.
6. Pieśń do Laury wodą płynącej na wiosnę – ona jest wolna i szczęśliwa, niczym nie spętana.
7. Pieśń na dzień trzeci maja, szczęśliwie doszłej konstytucji kraju – pieśń, kwiaty, dzieci, trys-

kające szczęście, refren: „Jakże ten król nasz bogaty!…/ Skarb jego – serc milijony”.

8. Do księcia Konstantyna Czartoryskiego, list wymawiający się – wymawia mu służbę, woli

przebywać w swoim domku.

9. Córka tęskniąca do ojca – do Litawora Chreptowicza, jego córka, nazwana sierotą, czeka na

powrót ojca.

10. Marsz dla żołnierzy – „Ojczyzna nas woła”, wspomnienie Lacha, Sława, otrzymają wieńce za

blizny.

11. Pieśń mazurska – z Mazowsza, Maciek wypędzony, a Jagna bogata.
12. Pieśń pasterska do Zosi – liczą się jego pieniądze i zdrowie.
13.

Do księcia Mikołaja Repnina – 1796 r., utrata wolności, język polski może za 100 lat nie bę-
dzie znany, bracia rozdzieleni na trzy części, podmiot liryczny widział, jak ginęła ojczyzna.

14.

Z okoliczności jabłoni, przeze mnie szczepionej w Brzostownicy – zaproszenie do biesiady.

15. O podejrzliwości J. J. Rousseau.
16.

Pieśń do trzech panien – do Antoniny Radziwiłłównej, Izabeli Brzostowskiej i Anny Błędow-
skiej (?), one mu siedzą w głowie, on, stary, im tylko na języku.

17.

Do Marcina Badeniego, Kawalera Orderu Świętego Stanisława, przyjaciela – „Jakże tu kop-
no, ale nie namłotno!”, wśród ludzi liczy się zysk, nie przyjaźń.

18.

Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta – po 3. rozbiorze, zwrot do króla (zm. w 1572
r.) i przedstawienie mu tragicznej sytuacji, w jakiej znalazł się kraj pozbawiony tak potężnych
władców, jakimi byli Jagiellonowie, tęsknota do królów, kochających swój kraj, przywołanie
odległej przeszłości, kiedy Rzeczpospolita była krajem potężnym, zamożnym, a jej obszar
rozciągał się „od morza do morza”.

5