9. Franciszek Karpiński, Poezje wybrane, oprac. Marta Radomska

 

Franciszek Karpiński (1741-1828) 

Pochodził z ubogiej rodziny szlacheckiej. W ósmym roku życia został oddany do kolegium jezuickiego w Stanisławowie, później kontynuował naukę w ich lwowskiej Akademii. Tu przeżył młodzieńczą miłość do Marianny Broeselówny, „Justyny”, której poświęcił kilka sielanek (m.in. Do Justyny. Tęskność na wiosnę). Po zakończonej edukacji zajmował się gubernatorstwem. W roku 1780 przybył do Warszawy na zaproszenie Adama Kazimierza Czartoryskiego, by pełnić u niego obowiązki sekretarza, a później bibliotekarza. Już wtedy był sławnym poetą, bo w tymże roku we Lwowie ukazał się tomik jego wierszy pt. Zabawki wierszem i przykłady obyczajne. Na jednym z obiadów czwartkowych Adam Naruszewicz przedstawił „śpiewa Justyny”  - jak zaczęto nazywać poetę - królowi. Karpiński źle czuł się w środowisku dworskim, miał bowiem zbyt duże poczucie niezależności, zbyt małą umiejętność prawienia komplementów, by zrobić tam karierę. Rozgoryczony niepowodzeniami, wyjechał więc do Galicji, choć bywał potem jeszcze w Warszawie, trudniąc się guwernerką na dworach magnackich.

Bardzo osobista sentymentalna twórczość literacka Karpińskiego wzbogaca się, zwłaszcza w okresie Sejmu Czteroletniego, o wiersze patriotyczne i społeczne. Karpiński pisał też dramaty, rozprawy (m.in. O wymowie w prozie albo w wierszu), zajmował się przekładami, wydał tom poezji zatytułowany Pieśni nabożne; są wśród nich m.in. Pieśń poranna („Kiedy ranne wstają zorze...”), Pieśń wieczorna („Wszystkie nasze dzienne sprawy...”) i kolęda Bóg się rodzi.

W 1793 roku poeta osiadł na dzierżawie małej kolonii na skraju Puszczy Białowieskiej, przybity decyzjami sejmu grodzieńskiego zatwierdzającego drugi rozbiór Polski. Po trzecim rozbiorze Karpiński zamierzał porzucić twórczość literacką, głęboko przekonany, że może się ona rozwijać tylko w wolnym społeczeństwie. U schyłku życia napisał jeszcze niewielki, bardzo ciekawy pamiętnik zatytułowany Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem. 

Franciszek Karpiński jest przedstawicielem sentymentalizmu, kierunku literackiego o zasięgu europejskim głoszącego prymat uczuć na rozumem, rozwijał się on w drugiej połowie XVIII wieku równolegle z klasycyzmem. W Polsce najpierw ujawnił się w anonimowych z reguły przekładach z literatur obcych, a później w powstającej na dalekiej prowincji twórczości Karpińskiego i poetów związanych z rezydencją Adama i Izabeli Czartoryskich w Puławach. Sentymentalizm nawiązywał do wielu popularnych w XVIII wieku założeń filozoficznych, kładąc jednak nacisk na analizę sytuacji człowieka jako jednostkowego podmiotu poznającego świat i na problematykę stosunków międzyludzkich.

Założenia sentymentalizmu na polskim gruncie sformułował najdobitniej Franciszek Karpiński w rozprawie O wymowie w prozie albo w wierszu. Twierdził on, że źródłem natchnienia dla poety może być wszystko, co go otacza, że w sytuacji wyznaczanie w literaturze prawideł i przepisów jest niepotrzebne. Źródłem twórczości jest „pojęcie rzeczy, serce czułe i piękne wzory”. Najważniejsze jest tu owo serce czułe, oznaczające wrażliwość na ludzkie nieszczęścia, potrzebę miłości dającej człowiekowi szczęście, emocjonalny stosunek do przyrody oraz budowanie wewnętrznego ładu moralnego poprzez odrzucenie zakłamania i konwencji świata pozorów. Wśród „pięknych wzorów” wymieniał Karpiński utwory europejskich twórców sentymentalnych lub te fragmenty klasycznych dzieł, w których pojawiły się opisy przeżyć i doznań o dużym napięciu emocjonalnym. Jednocześnie przeciwstawiał się powszechnej praktyce przeróbek i adaptacji utworów, domagając się literatury oryginalnej, czerpiącej inspirację z kultury i obyczajowości rodzimej.

Tak rozumiana twórczość literacka w warstwie kompozycyjnej i językowej miała odznaczać się przede wszystkim prostotą, niejednokrotnie wzorowaną na utworach ludowych.

Wszystkie te zasady najpełniej mogły być zrealizowane w liryce, szczególnie w takich gatunkach jak elegia, pieśń, sielanka. Bohater tych utworów mógł przedstawić subiektywny, indywidualny punkt widzenia, przedmiotem swego wyznania czynić sprawy drobne, niejako prywatne. Z tej osobistej perspektywy mówił też zarówno o swej miłości, jej radościach i niedolach, jak i o stosunku do Boga czy do losów ojczyzny.

Świat sentymentalny uczuć był najczęściej łagodny, ale jednocześnie pełen melancholii, smutku. Widać to wyraźnie w lirycznych sielankach. Gatunek ten ma bardzo stare, antyczne tradycje; w Polsce uprawiany był w wieku XVI i XVIII, także przez poetów o orientacji klasycystycznej. Sielanka ma wiele odmian, z których dla sentymentalizmu charakterystyczna jest tzw. sielanka czuła. Mimo ideału prostoty, sytuacji bezpośredniego wyznania w literaturze sentymentalnej daje się z czasem zauważyć zjawisko schematyzacji, konwencjonalnego przedstawiania uczuć i doznań. Pojawiło się ono najpierw w obyczajowości sentymentalnej: w sztuczności poprzebieranych za pasterzy chłopów w parkach magnackich, w przesadnej czułostkowości modnych dam. Mimo to sentymentalizm wniósł do kultury literackiej oświecenia trwałe istotne wartości.

Do Justyny. Tęskność na wiosnę

Wiersz pozornie prosty. Paralelizm świata wiosennej przyrody i uczyć podmiotu-> nawiąz. do wzorów ludowych. Rymy gramatyczne, gramatyka tekstu. Paralelizm obejmuje 4 pierwsze strofy, ostatnia kontrastuje z nimi i podsumowuje zarazem. Śpiewna liryka intonacyjna. Takst skupiony wokół osoby mówiącej, ale nie ukazuje żadnych konkretów.

Justyną jest Marianna Broselówna.

 

Laura i Filon

Wzór ari operowych. Utwór o różnych obliczach miłości oraz o rozterkach i troskach z nią związanych. Ukazana miłość między Laurą i Filonem. Spotykają się po kryjomu pod jaworem. Laura czeka na Filona, choć długo nie przychodzi. Ma koszyczek z malinami i wianek różany, który chce mu włożyć na głowę. Zastanawia się co się stało-może go coś zatrzymało, więc pomyślała, że może zostawi mu się wianek i koszyk- jutro spotka go i znajdzie przy wypasie owiec. Ale po chwili zazdrosna przypuszcza, że może spotkał się z Dorydą. Wpada w rozpacz, wyznaje w złości miłość, jaką do niego żywi(ła). Rzuca koszyk, rwie wianek, jest to oznaka zerwania na wieki z Filonem. On jednak w ostatniej chwili (widząc całą scenę) wychodzi z ukrycia w krzakach. Chciał sprawić, co będzie o nim mówiła, przeprasza i wyjaśnia. Daje jej kij z ich imionami. Wyznają sobie miłość. Filon nakłania Laurę do pocałunków i bliskości. Ciągle chce dowodów miłości. Ona się opiera. Filon: „Żal mi cię puścić, nie śmiem cię trzymać”- wie, że czas iść do domu. Czaka z niecierpliwością, aż w końcu będą razem na zawsze. Lauramusi „uciekać do domu”, bo już „kur pieje”, ale wyznaje poprzez przestrogę, złorzeczenie „Miesiącu! Już ja idę do domu! Jeśliby kiedy z Dorydą Filon tak trawił noc po kryjomu, Nic świeć, niech na nich dżdże idą!”, że zależy jej na Filonie. Zapewniają się w ten sposób o swej miłości.

 

Pieśń Dziada Sokolskiego w kordonie carskim

 

Wiersz powstał po I rozbiorze Polski. Stylizacja folklorystyczna, nawiązuje do melodii i budowy autentycznej pieśni dziadowskiej. Pieśni takie opowiadane i śpiewane na Ukrainie przez wędrownych dziadów-liryków.

Mowa w utworze o biedzie, która weszła do kraju. Wolności, jak dziecko zamkniętej w klatce. O bogatych co stali się biednymi i „dawnej wolności żałują”

 

 

Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta

 

W dramatycznym wierszu zawarta historia osieroconych dzieci Rzeczypospolitej, zdarzeń powstania kościuszkowskiego, doświadczeń legionowych. Ważna tu tragedia poszczególnych ludzi. Upadkowi winna śmierć Z. Augusta i wprowadzenie wolnej elekcji.
Obok szabli poeta składa LUTNIĘ. Nie pisze już (tylko nieliczne utwory). Piszę raczej od tego czasu prozą.

 

Pieśni nabożne

 

Powstały w lat. 1787-1792 jako cykl 29 pieśni z inicjatywy pijarów krakowskich. ukazały się 1792 w 1 rocznice Konstytucji 3 maja jako śpiewnik o kompozycji modlitewnika. Rama kompozycyjna: „Pieśń poranna” (czyli:  Kiedy ranne wstają zorze) i „Pieśń wieczorna” (czyli : Wszystkie nasze dzienne sprawy), pozostałe ułożone zgodnie z rokiem liturgicznym także pieśni na okazje religijne (chrzest, ślub) oraz „wiejskie prośby o deszcz, pogodę, pracę. Adresowane do najuboższych i najniższych warstw społ. „PIEŚNI NABOŻNE” ofiarowane S.A. Poniatowskiemu. Miały kształtować postawę religijną i obywatelską (chłopstwa, ubogich mieszczan).

Kolędy: „BÓG SIE RODZI”/ „ W ŻŁOBIE LEŻY”/”DZISIAJ W BETLEJEM”/”PATRZCIE BRACIA” melodie: marszowe, barokowego poloneza, mazurowe, taneczne.

 

Pieśń o Zmartwychwstaniu Pańskim

Nawiązuje do pieśni średniowiecznej „Chrystus z martwych wstał jest” śpiewanej na Wielkanoc.