08 Zywienie zwierząt gospodarskich i wykonywanie zabiegów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Małgorzata Ramatowska

śywienie zwierząt gospodarskich i wykonywanie zabiegów
zoohigienicznych 321[01].Z2.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr inż. Zofia Blajer
dr inż. Henryk Pauli

Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Maria Majewska

Konsultacja:

mgr inż. Barbara Arciszewska

mgr Rafał Rzepkowski

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczn

programu jednostki modułowej 321[01].Z2.02,

„śywienie zwierz

t gospodarskich i wykonywanie zabiegów zoohigienicznych”, zawartego

w modułowym programie nauczania dla zawodu: technik hodowca koni.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Pasze stosowane w żywieniu zwierząt gospodarskich

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Metody konserwacji i przechowywania pasz

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Budynki inwentarskie i zoohigieniczna ocena pomieszczeń

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Zasady pielęgnacji i higieny koni oraz innych zwierząt gospodarskich

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Profilaktyka chorób i warunki weterynaryjne w produkcji zwierzęcej

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć
5. Literatura

46
51

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w poznaniu podstawowych zasad dotyczących żywienia

zwierząt gospodarskich i wykonywania zabiegów zoohigienicznych. Ponadto wzbogacisz
swoją wiedzę o dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów Unii Europejskiej.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne, czyli wykaz umiejętności jakie powinien posiadać, aby można było
bez problemów korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia, czyli wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz pracując z poradnikiem,

−

materiał nauczania zawiera wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści
jednostki modułowej. Podzielono go na pięć rozdziałów, ściśle ze sobą powiązanych
i realizowanych w logicznej kolejności,

−

zestawy pytań, które pomogą Ci sprawdzić poziom opanowania zagadnienień
dotyczących podstawowych zasad żywienia zwierząt gospodarskich i wykonywania
zabiegów zoohigienicznych,

−

wiczenia, które mają na celu ukształtowanie umiejętności praktycznych,

−

sprawdzian postępów, czyli przykładowy zestaw zadań pytań, dzięki któremu sprawdzisz
poziom opanowania niezbędnej wiedzy i umiejętności z zakresu tej jednostki modułowej,

−

wykaz literatury, z jakiej możesz korzystać podczas nauki.
W materiale nauczania zostały omówione również treści dotyczące warunków transportu

zwierząt i wymogów ochrony środowiska naturalnego. Ćwiczenia zamieszczone
w rozdziałach: pasze stosowane w żywieniu zwierząt gospodarskich, wyposażenie budynków
inwentarskich i zoohigieniczna ocena pomieszczeń możesz wykonać korzystając
z programów komputerowych, wykorzystując umiejętności ukształtowane na zajęciach
z technologii informacyjnej.

Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela

o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni produkcji zwierzęcej oraz w gospodarstwie rolnym musisz

przestrzegać regulaminów, przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji
przeciwpożarowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

321[01].Z2.02

śywienie zwierząt gospodarskich

i wykonywanie zabiegów zoohigienicznych

Schemat układu jednostek modułowych

321[01].Z2.01

Określanie anatomicznych,

fizjologicznych i użytkowych

cech zwierząt gospodarskich

321[01].Z2.03

Planowanie i organizowanie

produkcji zwierzęcej

321[01].Z2

Organizacja produkcji zwierzęcej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji rynkowej i ekonomicznej oraz doradztwa
specjalistycznego,

−

określać fazę rozwojową i termin zbioru roślin pastewnych,

−

przygotowywać i przeprowadzać zbiór roślin pastewnych,

−

zaplanować przechowywanie roślin pastewnych,

−

oceniać wydajność trwałych użytków zielonych,

−

stosować metody racjonalnego użytkowania łąk i pastwisk,

−

planować i organizować produkcję wybranych roślin pastewnych w gospodarstwie
ekologicznym,

−

sporządzać preliminarz i bilans pasz w gospodarstwie rolnym,

−

korzystać z komputera i jego oprogramowania,

−

pracować w grupie nad rozwiązywaniem problemów,

−

stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej, ochrony
ś

rodowiska, bezpieczeństwa zdrowotnego żywności oraz standardy jakości dotyczące

produkcji roślin pastewnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

sklasyfikować pasze stosowane w żywieniu zwierząt gospodarskich,

−

rozpoznać pasze stosowane w żywieniu koni, bydła i trzody chlewnej oraz ocenić ich
wartość pokarmową,

−

objaśnić zasady konserwacji, przechowywania i przyrządzania pasz dla koni, bydła
i trzody chlewnej,

−

ocenić organoleptycznie jakość pasz,

−

przygotować i zadać pasze zwierzętom gospodarskim,

−

dobrać rodzaje i wyposażenie budynków inwentarskich w zależności od kierunku
użytkowania zwierząt i wielkości produkcji,

−

określić wymagania, które muszą spełniać pomieszczenia dla zwierząt,

−

ocenić mikroklimat w stajni, oborze i chlewni,

−

zorganizować i wykonać prace porządkowe w budynkach inwentarskich,

−

określić zasady pielęgnacji i higieny koni oraz innych zwierząt gospodarskich,

−

dobrać narzędzia i sprzęt do pielęgnacji koni i innych zwierząt gospodarskich,

−

wykonać zabiegi zoohigieniczne u koni, bydła i trzody chlewnej,

−

określić zasady higieny żywienia i pojenia zwierząt gospodarskich,

−

określić zasady higieny transportu zwierząt,

−

określić przyczyny powstawania chorób koni, bydła i trzody chlewnej oraz
scharakteryzować sposoby i środki zapobiegania,

−

rozpoznać choroby koni, bydła i trzody chlewnej oraz wskazać przyczyny ich
powstawania,

−

określić skutki chorób zwierząt gospodarskich dla zwierząt i dla człowieka,

−

określić sposoby i środki zapobiegania chorobom zwierząt w gospodarstwie
ekologicznym,

−

określić zasady wykonywania dezynfekcji, dezynsekcji i deratyzacji w pomieszczeniach
inwentarskich,

−

zastosować przepisy o zwalczeniu chorób zakaźnych zwierząt,

−

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej
i ochrony środowiska,

−

określić działalność Inspekcji Weterynaryjnej w zakresie badań zwierząt rzeźnych
i mięsa,

−

ocenić stan zdrowia zwierząt na podstawie pomiaru temperatury, tętna i liczby oddechów,

−

udzielić pierwszej pomocy chorym zwierzętom gospodarskim,

−

określić wyposażenie apteczki weterynaryjnej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Pasze stosowane w żywieniu zwierząt gospodarskich

4.1.1. Materiał nauczania

Paszą nazywamy produkt pochodzenia roślinnego, zwierzęcego, syntetycznego lub

mineralnego, używany w żywieniu zwierząt. Produkt ten zwierzę może spożyć, częściowo
strawić i przerobić na energię lub składniki ciała. Podstawowym pokarmem zwierząt
gospodarskich są produkty roślinne: zielonki, okopowe, nasiona, siana, kiszonki.

białko właściwe

woda

związki azotowe

związki azotowe niebiałkowe

Pasza

związki organiczne

sucha masa

związki bezazotowe

tłuszcz surowy

związki nieorganiczne

węglowodany

Pasze dzieli się na trzy zasadnicze grupy:

−

objętościowe soczyste,

−

objętościowe suche,

−

treściwe.
Pasze objętościowe soczyste:

−

zielonki z trwałych użytków zielonych (łąki i pastwiska) i z upraw polowych,

−

kiszonki: wysokobiałkowe, średnio i niskobiałkowe, sianokiszonki,

−

okopowe (bulwy, korzenie).
Do pasz objętościowych soczystych zaliczamy pasze zawierające ponad 40% wody, która

znajduje się głównie w sokach komórkowych roślin, a więc zielonki, okopowe, kiszonki
i produkty uboczne z przemysłu rolno-spożywczego (np. młóto, wywar ziemniaczany,
melasa, wysłodki buraczane).

Pasze objętościowe suche:

−

siano z traw i roślin motylkowych,

−

susz z zielonek,

−

słoma i plewy.
Pasze treściwe:

−

niskobiałkowe (zawierające mniej niż 20% białka): ziarno zbóż i produkty jego przerobu,
inne pasze (susz z okopowych i produktów ubocznych z ich przerobu),

−

wysokobiałkowe: roślinne o średniej zawartości białka (20–30% białka w 1 kg suchej
masy) i wysokiej zawartości białka (ponad 30 białka w 1 kg suchej masy) oraz
pochodzenia zwierzęcego (mączka rybna, mleko w proszku).
Poszczególne pasze zalicza się do grupy pasz objętościowych lub treściwych na

podstawie ich wartości energetycznej (pasze, które w 1 kg suchej masy zawierają mniej niż
0,7 jednostki owsianej i więcej niż 18% włókna).

Przemysłowe mieszanki paszowe:

−

pełnodawkowe,

−

uzupełniające,

−

koncentraty białkowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dodatki uzupełniające:

−

witaminowe,

−

mineralno-witaminowe (permiksy),

−

inne dodatki paszowe (aminokwasy syntetyczne, probiotyki, enzymy paszowe, zioła,
substancje aromatyczne, konserwanty, detotsykanty, barwniki),

−

związki azotowe niebiałkowe (mocznik).
W zależności od miejsca produkcji pasz dzieli się je na tzw. gospodarskie – produkowane

w gospodarstwach rolnych i pochodzące z zakupu – wytwarzane przeważnie w różnych
zakładach przetwórczych. Pasze gospodarcze to przede wszystkim zielonki, siano, kiszonki,
słoma, okopowe, ziarno itp. Do pasz pochodzących z zakupu zalicza się różne produkty
uboczne przemysłu rolno-spożywczego, a także z przetwórni nastawionych specjalnie na
produkowanie pasz. Biorąc pod uwagę pochodzenie pasz dzieli się je na: pochodzenia
roślinnego, zwierzęcego i mineralnego.

Na skład chemiczny i wartość pokarmową pasz wpływają następujące czynniki:

−

rodowisko w których rosły rośliny,

−

odmiana rośliny,

−

faza rozwoju, w której rośliny zbierano,

−

sposoby zbioru i konserwowania oraz warunki przechowywania,

−

stopień zanieczyszczenia oraz opanowania przez choroby i szkodniki,

−

technologia stosowana przy przerobie

surowca lub obróbce paszy.

Pasze objętościowe zawierają w suchej masie stosunkowo dużo włókna (z wyjątkiem

okopowych), a mało energii. Z fizjologicznego i ekonomicznego punktu widzenia powinny
stanowić główny składnik dawek pokarmowych (60–70% s. m.) dla przeżuwaczy oraz dla
koni.
Zielonki zaliczamy do pasz objętościowych soczystych, zawierają od 1,5% do 4% białka
ogólnego i od 0,77 do 1,44 MJ energii netto paszy oraz od 11 do 25% suchej masy.
Zielonką nazywamy nadziemne części roślin, które nie ukończyły jeszcze wzrostu i rozwoju,
a więc ich łodygi, liście i kwiaty. Rośliny te rosną na trwałych użytkach zielonych lub są
uprawiane na polach w czystym siewie, np. koniczyna, lucerna, kukurydza itp., albo jako
mieszanki, głównie traw i motylkowych. Rośliny zielone stanowią doskonały pokarm dla
zwierząt gospodarskich, gdyż zawierają podstawowe składniki pokarmowe (białko,
węglowodany) oraz dodatkowe: witaminy, związki mineralne, antybiotyki, związki
hormonalne. Zielonki zawierają dużo wody (70–85%), która stanowi pewnego rodzaju balast,
rozcieńcza składniki pokarmowe, obniża wartość energetyczną kilograma paszy. Zwierzętom
wymagającym dawek wysokoenergetycznych, jak np. młodzieży bydlęcej, młodym
tucznikom – zielonka nie zapewnia dostatecznej koncentracji energii. Zwierzęta zjadają
zielonek dużo. Krowy mogą spożywać dziennie nawet 100 kg wodnistej zielonki (liści
buraczanych), jednak przeciętna dawka wynosi 40–50 kg. Starsze lochy zjadają dziennie do
12 kg zielonki, konie do 30, owce do 5kg.Zielonkę należy kosić małymi partiami, gdyż nie
nadaje się do przechowywania. Złożona w wysoką warstwę zagrzewa się i może być
niebezpieczna dla zdrowia zwierząt.
Pasze objętościowe suche ze względu na ich strukturę fizyczną i dużą zawartość włókna są
skarmiane głównie przeżuwaczami, a w mniejszym stopniu także końmi. Stanowią one źródło
energii i związków azotowych oraz niezbędnego balastu. Dzieli się je na trzy zasadnicze
grupy: siano, susz z zielonek i pasze słomiaste.
Sianem nazywamy rośliny zielone skoszone przed ukończeniem wzrostu i rozwoju
i wysuszone w warunkach naturalnych do 15–17% wilgotności, co umożliwia
przechowywanie ich w normalnych warunkach. Zależnie od gatunku roślin rozróżnia się
siano o dużej zawartości białka (z roślin motylkowych) i o małej (z innych roślin). Zawartość
składników pokarmowych w sianie oprócz gatunku rośliny zależy od fazy ich rozwoju

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w czasie koszenia, sposobu suszenia oraz warunków atmosferycznych w czasie suszenia. Przy
ocenie jakości siana należy brać pod uwagę zawartość w nim białka i wartość energetyczną
oraz uwzględnić takie cechy jak: barwa, zanieczyszczenia, zapleśnienie, zapach, twardość,
skład botaniczny. W okresie od ścięcia roślin do momentu ich skarmiania w postaci siana
traci się przeciętnie 20–30% liści i innych delikatnych części. Wielkość strat w dużej mierze
zależy od staranności i sposobów suszenia siana. Straty składników pokarmowych
wypłukanych przez deszcz w czasie suszenia na ziemi mogą wynosić w przybliżeniu
65% związków mineralnych, 35% łatwo rozpuszczalnych węglowodanów i 18% białka.
Udział liści w sianie jest ważnym wskaźnikiem przy ocenie jego jakości. Dobre siano
powinno zawierać następujący procent liści (wagowo): z tymotki 28%, z koniczyny 35%,
z lucerny 50%. W celu uzyskania siana dobrej jakości trzeba kosić rośliny na początku okresu
kwitnienia, suszyć szybko do odpowiedniej wilgotności oraz magazynować w miejscu
przewiewnym i zabezpieczonym przed wilgocią.

Najlepszej jakości siano o dużej zawartości białka i karotenu, a małej włókna, należy

skarmiać cielętami i jagniętami (po zmieleniu na mąkę nadaje się dla trzody chlewnej).
Dobrej jakości siano z roślin motylkowych należy przeznaczyć dla cieląt i krów mlecznych,
a o dużej zawartości włókna dla starszego bydła.

Krowy mleczne mogą pobrać dziennie do 15 kg siana. Przeciętna dawka wynosi 3–4 kg,

chociaż zaleca się, aby stanowiła co najmniej 7 kg. Konie otrzymują około 5-7 kg siana,
przeważnie twardszego, złożonego z traw wysokich, tak zwanego „końskiego”. Owcom daje
się siano w ilości 1–2 kg. W żywieniu trzody chlewnej stosuje się czasem nieduży dodatek
siana. Siano jest niezbędne w żywieniu młodego bydła, jagniąt i źrebiąt.
Susz z zielonek – sztuczne suszenie w specjalnych suszarniach pozwala najlepiej zachować
wszystkie składniki pokarmowe znajdujące się w roślinach. Wartość suszu zależy od jakości
zielonki oraz od postępowania z nią przy suszeniu. Najwyższej jakości susz powinien mieć
barwę jasno lub ciemnozieloną (zależnie od surowca) i nie może w nim być przypalonych
cząstek roślin, zawartość wody powinna wynosić 10–13%, piasku nie może być więcej niż
1%. Zawartość białka powinna wynosić ponad 21%, a karotenu – 240mg w 1 kg. Włókna
powinno być nie więcej niż 25%. Susz z zielonek zawiera wszystkie związki mineralne, które
znajdowały się w surowcu wyjściowym, a ponadto dużo takich witamin, jak: E, K, witaminy
z grupy B i ksantofil. W bardzo dobrych suszach zawartość najważniejszych składników
pokarmowych waha się w następujących granicach: białka 12–22%, włókna 19–23%, popiołu
6–8%, karotenu 240–400mg w 1 kg, wapnia 22–25g i fosforu 2,4–2,9 g w 1 kg. Susz
z zielonek po zmieleniu na mączkę przechowuje się w szczelnych workach lub granuluje.
W celu zachowania karotenu dodaje się antyoksydantów i tłuszczu. Susz z lucerny dodaje się
do mieszanek dla kurcząt (do 5%) i dla trzody chlewnej (do 10%). Susz gorszej jakości może
być podawany dla bydła i koni zamiast części paszy treściwej.
Pasze słomiaste – ze względu na dużą zawartość balastu stosuje się tylko w żywieniu bydła,
owiec i koni. Wartość słomy zbożowej jako paszy zależy od gatunku zbóż, ich
zachwaszczenia i warunków przechowywania. Największą wartość pokarmową ma słoma
kukurydziana, jęczmienna i owsiana. Stanowi ona cenny dodatek przy skarmianiu dużych
ilości pasz wodnistych i soczystych. Skarmia się ją w ilości 2–7 kg na sztukę dziennie. Słoma
zbóż ozimych jest gorsza niż jarych – bardziej twarda, zdrewniała i niesmaczna. Słoma roślin
strączkowych ma większą wartość pokarmową niż zbóż, zawiera więcej białka i wapnia
a mniej włókna, które dzięki mniejszemu zdrewnieniu jest bardziej strawne.
Pasze treściwe pochodzenia roślinnego mają wyjątkowe znaczenie w żywieniu zwierząt.
Ziarno roślin zbożowych stanowi najpoważniejszą grupę pasz treściwych i jest stosowane
w żywieniu zwierząt, zwłaszcza koni, trzody chlewnej i drobiu. Ziarno zbóż zawiera niewiele
białka (7–16%), dużo związków bezazotowych wyciągowych (50–75%) oraz zmienną ilość
włókna surowego i tłuszczu, a także składników mineralnych i witamin. Białka ziarna zbóż są

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

niepełnowartościowe, brak w nich zazwyczaj lizyny, należy więc uzupełniać je białkami
zwierzęcymi. Ziarna nie można skarmiać bezpośrednio po zbiorze, gdyż szczególnie owies
i żyto mogą wywoływać poważne zaburzenia w trawieniu, zwłaszcza u koni (kolki, pocenie,
ochwat).To szkodliwe działanie ziarna zanika po 4–6 tygodniach od zbioru. Ziarno zbóż
skarmia się w całości lub śrutowane. Koniom i ptakom daje się zwykle w całości. Wyjątek
stanowi kukurydza, którą trzeba ześrutować, gdyż ziarno jest twarde i grube. Trzodzie
chlewnej i przeżuwaczom z reguły zadaje się ziarno śrutowane.
Owies – ziarno ze względu na dużą zawartość plew ma niższą wartość pokarmową niż inne
zboża. Dla koni może być zadawany nawet w dużych ilościach, zależnie od rodzaju
wykonywanej pracy (4–6 kg dziennie). Należy go dawać w całości. Koniom starszym
o słabym uzębieniu, podaje się gnieciony lub śrutowany. Jest doskonałą paszą dla źrebiąt
(początkowo gnieciony, a po pewnym czasie przejść na ziarno całe).
Bydłu mlecznemu owies śrutowany może być zadawany w umiarkowanych ilościach,
zwłaszcza w mieszance z innymi paszami treściwymi.
W żywieniu trzody chlewnej owies ma małe zastosowanie. Jest on gorzej wykorzystywany
niż inne ziarno, ponieważ zawiera zbyt dużo włókna surowego. Dla knurów i loch, a także dla
młodzieży hodowlanej owies śrutowany może być stosowany w mieszance z innymi paszami
treściwymi w ilości do 30% mieszanki. Tucznikom, ważącym powyżej 50 kg, owies nie
powinien być zadawany. Wpływa on niekorzystnie na jakość tłuszczu w mięsie i słoninie,
który staje się miękki i mazisty.
Dla owiec, owies jest dobrą paszą dla wszystkich grup produkcyjnych.
Jęczmień jest powszechnie stosowany w żywieniu zwierząt. Ziarno jest dobrze przez
zwierzęta wykorzystywane i dodatnio wpływa na jakość ich produktów. Ma głównie
zastosowanie w żywieniu koni ciężkich. Dawki jego w mieszance z owsem i sieczką,
wynoszą do 2 kg dla koni lekkich i do 4 kg – dla ciężkich. Dla źrebiąt jest paszą
nieodpowiednią.

W żywieniu bydła mlecznego znajduje małe zastosowanie. Jako pasza tucząca

i wysokoenergetyczna, śruta jęczmienna jest stosowana w żywieniu opasów.

Dla trzody chlewnej jest doskonałą paszą, dobrze wykorzystywaną przez tuczniki

i dodatnio wpływającą na jakość mięsa.
Pszenica jest doskonałą paszą o właściwościach dietetycznych. Odznacza się wysoką
strawnością i jest chętnie zjadana przez wszystkie zwierzęta gospodarskie. Koniom można
dawać pszenicę w ilości do 3 kg dziennie. Nadaje się ona zwłaszcza dla źrebiąt i klaczy
karmiących. W żywieniu trzody chlewnej nadaje się dla wszystkich grup produkcyjnych.
Korzystnie wpływa na jakość mięsa i słoniny.
Kukurydza – ziarno jest typową paszą tuczącą. Jest najbardziej energetyczną paszą spośród
wszystkich zbóż. Kukurydza jest paszą smaczną, łatwo strawną, o dużych walorach
dietetycznych i może być stosowana w żywieniu wszystkich gatunków zwierząt
gospodarskich. Ze względu na niezbyt dużą zawartość białka w ziarnie i niską jego wartość
biologiczną wskazane jest podawanie kukurydzy w mieszankach z innymi paszami.
Nasiona roślin strączkowych – łubinu, grochu i bobiku odznaczają się wysoką zawartością
białka.

Dla koni roboczych bobik jest dobrą paszą i dzienne dawki mogą dochodzić do 3 kg.

W żywieniu bydła bobik jest rzadko stosowany, można go zadawać dorosłym zwierzętom
w ilości do 1 kg dziennie.

Wartość energetyczna łubinu zależy od gatunku. Dla młodzieży, matek karmiących

i samic ciężarnych łubin jest paszą nieodpowiednią. Zwierzętom dorosłym można go dawać
w umiarkowanych ilościach. Koniom roboczym można dawać do 1 kg łubinu dziennie,
krowom mlecznym i opasom 1–2 kg, tucznikom nie więcej niż 0,5 kg na 100 kg masy,
a dorosłym owcom do 0,2 kg.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Nasiona grochu peluszki są paszą wartościową. W żywieniu koni roboczych groch jest

stosowany w ilościach 1–2 kg dziennie. Krowom mlecznym można zadawać do1 kg dziennie,
a opasom do 3 kg. W żywieniu trzody chlewnej jest bardzo dobrą paszą, w umiarkowanych
ilościach można go zadawać wszystkim grupom produkcyjnym. Osobnikom dorosłym można
dawać nawet do 1 kg dziennie.
Produkty uboczne i przetwory przemysłu rolnego to otręby, śruty poekstrakcyjne, płatki
ziemniaczane, susz ziemniaczany, pulpa ziemniaczana, wysłodki buraczane, susz buraczany,
kiełki słodowe, wywar, drożdże pastewne.
Pasze pochodzenia zwierzęcego są przede wszystkim źródłem pełnowartościowego białka
i uzupełniają w żywieniu zwierząt niedobory niektórych niezbędnych aminokwasów, których
brak w paszach pochodzenia roślinnego.
Pasze naturalne to: mleko pełne, mleko odtłuszczone, mięso, ryby, jaja.
Przetwory i produkty uboczne przemysłu mleczarskiego to: mleko sproszkowane, serwatka,
maślanka.
Produkty uboczne przemysłu rybnego to mączka rybna.
Dodatki mineralne można podzielić na zawierające: związki wapnia, związki wapnia
i fosforu, związki sodu i chloru oraz mieszanki mineralne.
Dodatki witaminowe produkowane są przez przemysł farmaceutyczny i paszowy. Zawierają
witaminy w postaci koncentratów lub czystych składników o określonej stabilności.
Inne dodatki paszowe, takie jak: aminkowasy syntetyczne, probiotyki, enzymy paszowe,
zioła, substancje aromatyczne, konserwanty, detotyksyny, barwniki.
Przemysłowe mieszanki paszowe zależnie od zawartości białka można podzielić na:

−

mieszanki paszowe, zawierające powyżej 10% białka, składają się przeważnie ze śrut
zbożowych i otrąb z niewielkim dodatkiem pasz wysokobiałkowych i dodatków
witaminowo-mineralnych,

−

mieszanki pełnoporcjowe, stanowiące jedyną paszę w żywieniu danego gatunku zwierząt,

−

koncentraty białkowe, zawierające powyżej 30% białka, składają się z pasz
wysokobiałkowych, oraz dodatków witaminowo-mineralnych,

−

premiksy są to specjalne mieszanki, w skład których wchodzą preparaty witaminowe,
mikroelementy, aminokwasy oraz różne inne stymulatory wzrostu i wyzyskania paszy,
a także substancje typu środków profilaktycznych i leków, substancje smakowe i inne.
Premiksy muszą być bardzo dokładnie wymieszane z paszami treściwymi, ponieważ
zawierają składniki potrzebne w bardzo małych ilościach.
Programy żywieniowe dla bydła mlecznego:

−

mieszanki: preparat mlekozastępczy dla cieląt, mieszanka granulowana dla cieląt,
mieszanka granulowana dla młodego bydła hodowlanego, granulowana mieszanka dla
krów mlecznych, mieszanka dla krów mlecznych zawierająca pasze objętościowe,
granulowana mieszanka dla krów wysokomlecznych,

−

koncentraty: białkowy koncentrat dla krów mlecznych, energetyczny koncentrat dla krów
wysokmlecznych.

Katapult – program na okres okołowycieleniowy: granulowana mieszanka na okres
okołowycieleniowy, premiks DCED.
Premiksy: premiks dla bydła, premiks z wysoką zawartością wapnia dla bydła.

Układanie dawek pokarmowych

Dawką pokarmową nazywamy pasze podawane zwierzęciu w ciągu doby w celu

pokrycia potrzeb bytowych i produkcyjnych pod względem energetycznym, białkowym,
mineralnym i witaminowym. Analizując potrzeby pokarmowe zwierząt, bierze się pod uwagę:
gatunek zwierzęcia, wiek, płeć, masę ciała, typ użytkowy i rasę, kierunek użytkowania,
wysokość produkcji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Na pokrycie potrzeb bytowych wystarcza dawka zapewniająca właściwy przebieg

procesów fizjologicznych, sprawność fizyczną oraz utrzymująca zwierzę w stałej kondycji.
Na produkcję potrzebny jest odpowiedni dodatek pasz. Całkowite zapotrzebowanie dzielimy
na bytowe i produkcyjne. Przy ustalaniu zapotrzebowania zwierząt i wartości pasz korzysta
się z „Norm żywienia bydła owiec i kóz”, „Norm żywienia świn”, „Norm żywienia koni”.
Wartość energetyczną dawki oblicza się z dokładnością do setnej części, a zawartość białka
i soli mineralnych do 1 g. Różnice między potrzebami a ich pokryciem w dawce nie powinny
przekraczać 5%. Przy układaniu dawek dla dużych zwierząt (bydło, konie) pasze
objętościowe normuje się z dokładnością do 1 kg, a treściwe do 0,1kg. Dla małych zwierząt
normujemy z większą dokładnością. Przystępując do układania dawek pokarmowych, należy
wyszukać w tabelach „Norm” zapotrzebowanie pokarmowe, dla których są przeznaczone,
oraz dane charakteryzujące wartość posiadanych pasz.

Zużycie pasz na produkcję oblicza się, dzieląc ilość pobranych przez zwierzę pasz oraz

ich wartość przez ilość otrzymanego produktu.

Tabela 1. Zapotrzebowanie koni użytkowanych w rekreacji na składniki pokarmowe [5, s. 161]

Masa ciała w kg

Energia strawna w MJ

Białko ogólne w g

Sucha masa w g

400

74–94

444–564

6,5–8,0

500

95–117

582–722

7,5–10,0

600

117–137

702–822

9,0–12,0

700

138–158

828–948

10,5–14,0

Tabela 2. Przykładowa dawka pokarmowa dla konia użytkowanego w rekreacji (700 kg masy ciała) [5, s. 161]

Pasze

Ilość paszy

w kg

Sucha masa

w g

Energia strawna

w MJ

Białko strawne

w g

Owies, śruta

3,52

372

Kukurydza, śruta

1,76

27,2

130

Mieszanka treściwa

0,88

120

Marchew

0,60

9,6

Siani łąkowe, I pokos, koniec kwitnienia

5,16

330

Razem

11,92

139,8

996

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co nazywamy paszą?
2. Jaki jest skład chemiczny pasz?
3. Jakie czynniki bierzemy pod uwagę dokonując klasyfikacji pasz?
4. Jakie czynniki wpływają na skład chemiczny i wartość pokarmową pasz?
5. Jakie pasze objętościowe soczyste stosowane są w żywieniu zwierząt gospodarskich?
6. Jakie pasze należą do pasz objętościowych suchych?
7. Jakie jest znaczenie pasz treściwych pochodzenia roślinnego w żywieniu zwierząt

gospodarskich?

8. Co to są przemysłowe mieszanki paszowe?
9. Co nazywamy dawką pokarmową?
10. W jaki sposób ustalisz zapotrzebowania na składniki pokarmowe?
11. Na czym polega układanie dawki pokarmowej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj pasze i określ ich wartość pokarmową.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obejrzeć dokładnie próbki pasz,
2) porównać barwę, konsystencję i zapach,
3) określić pochodzenie pasz,
4) określić różnicę między poszczególnymi rodzajami pasz,
5) określić nazwać poszczególnych pasz,
6) wynotować z reklam parametry pasz treściwych,
7) określić wartość pokarmową poszczególnych pasz,
8) napisać notatkę z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

próbki pasz,

−

reklamy pasz,

−

lupa,

−

gablota z zestawem pasz,

−

normy żywieniowe zwierząt,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj zioła stosowane w żywieniu zwierząt gospodarskich.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obejrzeć dokładnie poszczególne rośliny,
2) określić cechy rozpoznawcze w stanie bezkwiatowym (łodyga, liście, przylistki),
3) określić: wysokość rośliny, barwę i rodzaj kwiatostanu, system korzeniowy,
4) porównać rośliny z rysunkami w atlasie roślin użytków zielonych,
5) nazwać poszczególne rośliny,
6) napisać notatkę z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

lupa,

−

okazy ziół i chwastów występujących na użytkach zielonych,

−

zielniki,

−

atlas roślin łąkowych,

−

klucz do oznaczania roślin,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Określ zapotrzebowanie żywieniowe na podstawie norm.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) ustalić zapotrzebowanie bytowe i produkcyjne na podstawie norm dla:

−

ogiera o masie ciała 600 kg w sezonie kopulacyjnym,

−

odsadka – ogierka zimnokrwistego o masie ciała matki 600 kg w okresie jesieni,

−

konia roboczego niepracującego o masie 650 kg,

−

konia roboczego o masie ciała 600 kg w czasie podorywek,

−

konia sportowego,

2) porównać wyniki i napisać notatkę z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

normy żywienia koni,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Ułóż dawkę pokarmową dla koni na podstawie ustalonego zapotrzebowania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) ułożyć dawkę pokarmową dla koni, na podstawie zapotrzebowania,
2) wykorzystać pasze produkowane w gospodarstwie lub podane w zestawie,
3) obliczyć stosunek energii strawnej do białka ogólnego strawnego,
4) napisać notatkę z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

normy żywienia koni,

−

zestaw pasz: siano łąkowe, słoma żytnia, ziemniaki parowane, owies, jęczmień,

−

zestaw pasz dla koni roboczych, zimnokrwistych lub pogrubionych,

−

napisać notatkę z wykonanego ćwiczenia,

−

literatura z rozdziału 7 poradnika dla nauczyciela.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować pojęcie paszy?
2) scharakteryzować skład chemiczny pasz?
3) sklasyfikować pasze stosowane w żywieniu zwierząt

gospodarskich?

4) wymienić czynniki wpływające na skład chemiczny

i wartość pokarmową pasz?

5) scharakteryzować pasze objętościowe soczyste?
6) scharakteryzować pasze objętościowe suche?
7) określić znaczenie pasz treściwych w żywieniu zwierząt

gospodarskich?

8) rozpoznać

pasze

stosowane

ywieniu

zwierząt

gospodarskich?

9) rozpoznać

zioła

stosowane

ywieniu

zwierząt

gospodarskich?

10) określić zapotrzebowanie na składniki pokarmowe?
11) ułożyć dawkę pokarmową dla koni?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Metody konserwacji i przechowywania pasz

4.2.1. Materiał nauczania

Celem konserwowania pasz jest utrzymanie ich wartości pokarmowej z możliwie

najmniejszymi stratami przez okres przechowywania dłuższy niż pół roku. Pasze
konserwowane stanowią rezerwę na okres zimowy, w celu utrzymania wysokiej wydajności
zwierząt. Pasze soczyste i wodniste nie nadają się do przechowywania w stanie naturalnym,
dlatego stosuje się różne sposoby ich konserwowania. Pasze gospodarskie konserwuje się
przede wszystkim przez kiszenie lub suszenie. Prawidłowy zbiór siana polega na jak
najszybszym doprowadzeniu ściętej zielonki do obumarcia, a później chronieniu jej przed
ponownym zawilgoceniem i stratami mechanicznymi.

W gospodarstwach indywidualnych suszy się zielonki na siano:

−

w sposób naturalny – bezpośrednio na polu, na pokosach bądź przy użyciu specjalnych
urządzeń,

−

w sposób dwuetapowy – przez podsuszanie na polu i dosuszanie w stogu za pomocą
wentylatorów.
Suszenie zielonek jest najstarszym sposobem przygotowywania pasz na okres zimowego

ywienia zwierząt. Siano przechowuje się dobrze, jeśli wilgotność jego nie przekracza 15%.

Suszenie naturalne polega na skoszeniu zielonki i pozostawieniu jej na pokosach w celu

poddania suszącemu działaniu słońca i powietrza. Szybkość suszenia tym sposobem zależy od
pogody (w niesprzyjających warunkach przedłuża się do 3 tyg.). Wskutek przedłużających się
procesów życiowych suszonych roślin największe straty powstają w stratach węglowodanów,
co powoduje zmniejszenie wartości energetycznej. Zniszczeniu ulega również karoten
i witamina C. W sprzyjających warunkach straty wynoszą około 15%, w średnich – 20%,
a w niesprzyjających około 25%.Grzyby, bakterie i inne drobnoustroje rozwijające się przy
znacznej wilgotności siana zużywają węglowodany i białko, przy czym pogarszają
smakowitość siana. Wypłukaniu przez deszcze, ulegają głównie najcenniejsze, łatwo
rozpuszczalne składniki pokarmowe: cukry, związki mineralne, związki azotowe. Straty
mechaniczne powstają przy przewracaniu i zgrabianiu pokosów oraz przy innych
czynnościach związanych z suszeniem i zwożeniem siana, powodujących obłamywanie się
i wykruszanie najcenniejszych części roślin, tj. liści i kwiatostanów.

Rozróżnia się trzy sposoby naturalnego suszenia siana:

−

na ziemi,

−

na suszakach,

−

pod dachem lub w stertach.
Dosuszanie zielonki za pomocą wentylatorów – przedmuchiwanie zielonki zimnym lub

podgrzanym powietrzem pozwala znacznie obniżyć straty składników pokarmowych, jak
i nakłady robocizny. Gdy w skoszonej zielonce zawartość wody spadnie do około 40–50%,
zwozi się ją z pola i układa pociętą lub całą na rusztowaniach. Zielonkę układa się luźnymi
warstwami. Pierwszą warstwę nakłada się na wysokość około 4 m. Po ułożeniu warstwy
zielonki, włącza się wentylator, który powinien pracować bez przerwy w ciągu 24 godzin. Po
jej wyschnięciu nakłada się następną, grubości 2 m i w końcu trzecią – grubości 1–1,5 m.
Długość okresu dosuszania zależy od stopnia wilgotności zielonki, od temperatury
i wilgotności powietrza oraz od intensywności wentylatora. W celu uzyskania dobrego siana
należy stale kontrolować stan suszonej masy. Jeżeli temperatura suszonej masy wzrośnie
ponad 40°C, to trzeba niezależnie od pogody przewietrzyć ją. Dosuszanie zielonki tym
sposobem obniża straty składników pokarmowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Do wad tej metody zalicza się zwiększenie kosztów suszenia, związanego z zakupem

wentylatora, zrobieniem kanałów, zużyciem energii elektrycznej oraz większym nakładem
pracy przy zwózce.

Suszenie sztuczne przeprowadza się w różnego rodzaju suszarniach za pomocą

powietrza o bardzo wysokiej temperaturze. Zużycie energii na uzyskanie 1 tony suszu zależy
głównie od zawartości wody w suszonym materiale. Konserwacja zielonej masy tą metodą
powoduje bardzo małe straty składników pokarmowych, głównie białka i karotenów, oraz
uniezależnia zbiór zielonki od warunków atmosferycznych. W ten sposób suszy się młode
rośliny a końcowym produktem jest susz, który stanowi cenny dodatek do dawek
pokarmowych dla trzody chlewnej, drobiu i młodzieży innych gatunków zwierząt.

Sianokiszonki to jeden z najlepszych sposobów przechowywania zielonej masy. Kolejne

czynności są następujące: koszenie, podsuszanie, zgrabianie w wały, zbiór prasą rolującą,
owijanie bel folią. Stopień podsuszenia roślin określa się przez skręcenie w dłoniach wiązki
roślin. Wyciekający sok oznacza, że wilgotność jest wysoka – około 25% suchej masy. Brak
zawilgocenia w miejscu skrętu oraz więdnące łodygi o zmienionej barwie oznaczają niską
wilgotność, czyli zawartość suchej masy d 40 do 60%, a więc odpowiednią do przygotowania
sianokiszonki.

Wartość siana i suszów z zielonek zależy od surowca i technologii suszenia. Przy

ocenie tych pasz należy brać pod uwagę fazę rozwojową suszonych roślin, ich skład
botaniczny i chemiczny, barwę, zapach, wilgotność itp. Składniki pokarmowe nie są
rozmieszczone równomiernie w poszczególnych częściach roślin. W liściach, kwiatostanach
i cienkich łodygach jest więcej białka i węglowodanów, a mniej włókna. Najwięcej trudno
strawnych substancji znajduje się w grubszych łodygach i częściach przykorzeniowych.
Wartość pokarmowa siana łąkowego wynosi 58 g białka ogólnego strawnego, natomiast siana
z lucerny 120 g w kg. Wartość energetyczna kilograma jednego i drugiego siana jest podobna.
Siano z roślin motylkowych odznacza się dużą zawartością białka, witamin i soli
mineralnych. Oprócz karotenów siano zawiera witaminy D, C i witaminy z grupy B. Barwa
siana może być wskaźnikiem zawartości karotenów. Dobre siano powinno odznaczać się
przyjemnym, aromatycznym zapachem. Zapach stęchlizny, pleśni świadczy o złej jakości
siana. Wartość siana zmniejszają zanieczyszczenia nieorganiczne (ziemia), organiczne
(słoma) oraz domieszki roślin szkodliwych i trujących. Niedopuszczalne rośliny w sianie to:
jaskry, skrzypy, szalej jadowity, zimowit jesienny.

Kiszenie pasz – soczystych i wodnistych ma duże znaczenie, gdyż umożliwia

przechowanie ich w stanie naturalnym na okres zimowy lub letni, z małymi stratami
składników pokarmowych i przy stosunkowo niedużych nakładach kosztów. Dobra kiszonka
zachowuje wszystkie cechy surowca. Jest źródłem białka, węglowodanów, witamin,
związków mineralnych. Krowy mogą zjeść znacznie więcej kiszonki niż siana (91,75–2,50 kg
s.m. kiszonki na 100 kg masy ciała). Wartość kiszonki zależy od surowca wyjściowego i od
zmian zachodzących w nim w czasie kiszenia.

W praktyce stosuje się dwa sposoby kiszenia:

−

naturalne (biologiczne),

−

chemiczne (przez dodatek środków konserwujących).
W kiszonkach czynnikiem konserwującym są kwasy, a szczególnie kwas mlekowy.

Dlatego konieczne jest stworzenie warunków sprzyjających intensywnemu rozwojowi
bakterii kwasu mlekowego, które w warunkach beztlenowych powodują fermentację cukrów
do kwasu mlekowego.

Na prawidłowy przebieg fermentacji wpływają następujące czynniki:

−

skład chemiczny zakiszanego surowca,

−

zawartość wody w zielonce,

−

warunki beztlenowe,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

czystość zakiszanego materiału,

−

temperatura.
Obecność cukrów łatwo strawnych decyduje o minimum cukrowym. Minimum cukrowe

jest to taka zawartość cukru w roślinach zakiszanych, która zapewnia powstanie kwasu
mlekowego w takiej ilości, aby pH mogło się obniżyć do 4,2. Kwas mlekowy produkowany
jest z zawartych w paszy cukrów przez bakterie kwasu mlekowego. Kwas ten, występując
w koncentracji 1,5–2% (przy pH 4–4,2) działa hamująco na rozwój innych niepożądanych
w kiszonce drobnoustrojów, które mogą rozkładać i psuć zakiszaną masę. W czasie kiszenia
zachodzą procesy biologiczne i biochemiczne, nazywane fermentacją, odbywające się pod
wpływem drobnoustrojów. Od kierunku oraz intensywności przebiegu tych procesów zależy
wielkość strat i jakość uzyskanej kiszonki.

Wraz ze wzrostem udziału włókna surowego w roślinach maleje zawartość łatwo

strawnych cukrów. Kiszonki o wyższej niż 28% zawartości włókna w suchej masie cechują
się gorszą jakością, często pleśnieją. Najkorzystniejszy poziom włókna w kiszonce to 20-25%
w suchej masie.

Duża zawartość białka powoduje, że rośliny trudno się zakiszają, gdyż są one ubogie

w cukry. Ponadto białko zwiększa pojemność buforową kiszonki. Pojemność buforowa jest
mierzona ilością (g) kwasu mlekowego w kilogramach zakiszonej masy. Im mniej kwasu
mlekowego, tym większa pojemność buforowa kiszonki, przy czym produkty rozpadu białka
podwyższają pH.

Kwasy organiczne i ich sole w największym stopniu (70–80%) oddziaływają na

pojemność buforową (białka w 10-20%). Są to głównie maloniany, cytryniany i gliceryniany.

Sole mineralne o charakterze zasadowym jedynie w niewielkim stopniu wpływają na

pojemność buforową. Najłatwiej zakiszają się rośliny zawierające 25–35% suchej masy. Przy
zbyt dużej zawartości wody (powyżej 80%), rozcieńczone cukry utrudniają rozwój bakterii
kwasu mlekowego. Ponadto zwiększają się straty związane z wypływającym sokiem,
w którym znajdują się rozpuszczone składniki.

Warunki beztlenowe – szybkie stworzenie warunków beztlenowych przez pocięcie

i dokładne ugniecenie zielonki jest jednym z podstawowych warunków uzyskania dobrej kiszonki.

Obecność tlenu powoduje:

−

rozwój niepożądanych w kiszonce tlenowców – bakterii kwasu octowego, drożdży,
drożdżaków i pleśni, które powodują procesy fermentacyjne prowadzące do psucia się
kiszonki,

−

utlenianie związków organicznych w materiale zakiszanym. Następują straty energii,
białka oraz części karotenów. Im dłuższy dostęp tlenu, tym straty większe.
Temperatura – optymalna dla rozwoju bakterii kwasu mlekowego to 25–35°C.
Czystość zakiszanego materiału – zielonki zakiszane nie mogą być zanieczyszczone

ziemią i obornikiem, ponieważ wprowadza się bakterie wywołujące szkodliwą fermentację
oraz obniża się wartość odżywcza kiszonki. Przy prawidłowym zakiszaniu straty wynoszą
10–20% suchej masy.

W celu ułatwienia zakiszania surowca trudno kiszącego się są stosowane następujące dodatki:

−

bogate w cukry proste – melasa, susz buraczany,

−

bogate w skrobię – ziemniaki,

−

preparaty mikrobiologiczne, np. szczepy bakterii kwasu mlekowego,

−

preparaty chemiczne z udziałem kwasów organicznych: propionowego, mrówkowego,
benzoesowego, a także ich sole.
Kiszonki w zależności od zawartości suchej masy dzielą się na:

−

wieże – do 29% suchej masy,

−

przywiędnięte – 30–39% suchej masy,

−

podsuszone (sianokiszonki) – 40–60% suchej masy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Oceniając kiszonki należy brać pod uwagę następujące cechy: strukturę, zapach, barwę,

odczyn.

Struktura:

−

zachowana – zbliżona do materiału wyjściowego – kiszonka dobra,

−

mazista – kiszonka mierna,

−

zupełnie rozłożona, papkowata – kiszonka zła.
Zapach:

−

przyjemny – kwasu chlebowego, kiszonej kapusty – kiszonka dobra,

−

silnie octowy – kiszonka mierna,

−

odrażający – kiszonka zła.
Barwa:

−

zbliżona do roślin, z których została sporządzona – kiszonka dobra,

−

odbiegająca od materiału wyjściowego – kiszonka mierna,

−

czarna, brunatna – kiszonka zła.
Odczyn: pH dobrej kiszonki w zależności od zawartości suchej masy:

−

do 30% suchej masy pH 3,9–4,2,

−

31–40% suchej masy pH 4,4–4,7,

−

41–60% suchej masy pH 4,6–5,2.
Podczas oceny organoleptycznej zielonek z trwałych użytków zielonych, przeznaczonych

do zakiszania, bierze się pod uwagę ponadto skład botaniczny i fazę wegetacji.

Oceniając organoleptycznie zielonkę, bierzemy pod uwagę następujące kryteria:

−

skład botaniczny,

−

stadium rozwojowe roślin,

−

czystość,

−

wieżość.

Przechowywanie siana, słomy i plew – pasze słomiaste przechowują się dobrze, jeżeli

są wystarczająco suche i dobrze zabezpieczone przed wpływem niekorzystnych warunków
atmosferycznych. Nadmierna wilgotność powoduje zagrzewanie się, pleśnienie i gnicie tych
pasz. Siano może być przechowywane, gdy zawartość w nim wody spadnie do około 16%.
Ze szczególną starannością należy układać siano na przechowywanie pod gołym niebem.
Sterty i stogi należy ustawiać w miejscu suchym, wyłożonym warstwą suchej słomy, grubości
30–40 cm w celu zabezpieczenia przed podsiąkaniem wody. Temperatura w stogu nie
powinna przekraczać 50°C i to w pierwszych dniach. Jeżeli wzrośnie powyżej 70°C może
nastąpić samozapalenie siana pod wpływem rozwoju bakterii termofilnych. Dodrze i ściśle
ułożone siano trzeba zabezpieczyć przed opadami atmosferycznymi, przykrywając je warstwą
słomy. Siano w okresie przechowywania mało traci na wartości pokarmowej, z wyjątkiem
karotenu. Barwa siana w miarę upływu czasu ciemnieje, traci ono przyjemny zapach i staje
się mniej smaczne. Jeżeli z konieczności składa się siano nieco wilgotne, to stratom
zapobiega dodatek soli pastewnej, w ilości 1–2 kg na 100 kg siana. Zapobiega to jego
zagrzaniu się i pleśnieniu. Coraz częściej siano jest prasowane w bele i w tej formie jest
magazynowane pod wiatami.
Słoma i plewy zawierają poniżej 15% wody, przechowywane w odpowiednich warunkach nie
tracą na wartości. Natomiast w warunkach o dużej wilgotności łatwo pleśnieją i gniją.

Okopowe najczęściej przechowuje się w kopcach. Kopce z ziemniakami powinny mieć

następujące wymiary: szerokość 1,5–2 m, długość 18–20 m, wysokość 1–1,5 m, wgłębienie
w ziemi 25cm. W temperaturze -3°C ziemniaki w kopcu marzną, a powyżej +4°C straty
zwiększają się wskutek zwiększonych procesów oddychania.
Marchew, buraki pastewne i brukiew powinny być skarmiane w pierwszej kolejności. Kopce
z burakami – wymiary: szerokość 2–2,5 m, długość 15–20 m, wysokość 1,5–2 m, zagłębienie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20 cm. Najlepsza temperatura w kopcach buraków wynosi 0,3–1°C. W celu zmniejszenia strat
powinny być one układane w kopcach możliwie suche, czyste i nie pokaleczone. Kopce
należy na jesieni i na wiosnę przewietrzyć, a na zimę dobrze zabezpieczyć przed mrozami.

Przechowywanie ziarna – ziarno przechowuje się dobrze, gdy zawiera poniżej 14% wody.
Ziarno przechowuje się:

−

w magazynach (warstwa o grubości 1,5–2 m), które należy często szuflować.
W normalnych warunkach w przechowywaniu ziarna zbóż straty wynoszą około 3,5%,
a w innym ziarnie 6–10% rocznie,

−

elewatorach (silosach) zbożowych, w których straty w trakcie przechowywania mogą
wynosić od 3,5–10% rocznie.
Przyrządzanie pasz przed skarmianiem – prawie wszystkie pasze przed skarmianiem

wymagają odpowiedniego przygotowania w celu zwiększenia strawności, lepszego ich
wykorzystania, łatwiejszego zadawania i pobierania przez zwierzęta, poprawienia smaku,
unieszkodliwienia ewentualnych związków toksycznych, wzbogacenia w składniki
pokarmowe. Przyrządzanie pasz przeprowadza się metodami fizycznymi (mechanicznymi),
stosując np. rozdrabnianie, mielenie, zaparzanie, gotowanie, ługowanie wodą, ogrzewanie
(np. śrut poekstrakcyjnych), oczyszczanie z domieszek lub chemicznymi, np. przez
traktowanie słomy ługami lub amoniakiem w celu wzbogacenia w azot, bądź biologicznymi,
np. sporządzając parzonki ze słomy, stosując kiełkowanie, słodowanie itp.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jaki jest cel konserwacji pasz?
2. Jakie znasz sposoby naturalnego suszenia siana?
3. Na czym polega dosuszanie zielonki za pomocą wentylatorów?
4. Jakie czynniki wpływają na wartość pokarmową siana i suszu?
5. Od czego zależy wartość pokarmowa kiszonki?
6. Jakie czynniki i w jaki sposób wpływają na przebieg fermentacji?
7. W jakim celu stosowane są dodatki do zakiszanych pasz?
8. W jaki sposób ocenisz wartość pokarmową kiszonki?
9. Jakie znasz sposoby przechowywania pasz?
10. Na czym polega przyrządzanie pasz przed skarmianiem?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Oceń organoleptycznie jakość kiszonki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obejrzeć dokładnie próbki kiszonek,
2) określić materiał, z którego pochodzą,
3) określić strukturę, zapach, barwę, odczyn,
4) napisać notatkę z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

próbki kiszonek,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Oceń jakość kiszonki metodą punktową według Normy Branżowej i Klucza

królewieckiego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z metodą punktową oceny jakości,
2) obejrzeć dokładnie próbki kiszonek,
3) przyznać odpowiednią ilość punktów za zapach, strukturę, barwę i zanieczyszczenia

mineralne,

4) zsumować ilość przyznanych punktów,
5) ocenić jakość kiszonki na podstawie otrzymanej liczby punktów,
6) napisać notatkę z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

próbki kiszonek,

−

norma BN-74/9162-01,

−

klucz królewiecki,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Oceń organoleptycznie jakość siana.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić rośliny wchodzące w skład siana,
2) ocenić jakość biorąc pod uwagę: skład botaniczny, stadium rozwojowe roślin, czystość,

barwę, zapach i wilgotność,

3) napisać notatkę z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

próbki siana,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Oceń jakość suszu z zielonek za pomocą normy BN-67/9163-01.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dokładnie obejrzeć próbki suszu z zielonek,
2) ocenić jakość suszu zgodnie z normą,
3) napisać notatkę z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

próbki suszu z zielonek,

−

norma BN-67/9163-01,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) uzasadnić cel konserwowania pasz?

2) scharakteryzować sposoby suszenia siana?

3) określić czynniki wpływające na wartość pokarmową siana

i kiszonek?

4) określić czynniki wpływają na przebieg fermentacji?

5) scharakteryzować czynniki wpływające na prawidłowy

przebieg fermentacji?

6) określić dodatki stosowane przy zakiszaniu pasz?

7) ocenić jakość zielonki, siana i kiszonki?

8) scharakteryzować sposoby przechowywania pasz?

9) przygotować pasze do skarmiania?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Budynki inwentarskie i zoohigieniczna ocena pomieszczeń

4.3.1.Materiał nauczania

W warunkach Polski zwierzęta gospodarskie muszą być przez znaczną część roku

trzymane w odpowiednich pomieszczeniach. Niezbędne są też obiekty towarzyszące
umożliwiające kształtowanie optymalnych czynników środowiska oraz stwarzające dogodne
warunki dla pracy ludzi i urządzeń mechanicznych.

Teren przeznaczony pod zabudowę powinien odpowiadać następującym warunkom:

−

grunt przepuszczalny z lekkim nachyleniem, ułatwiającym spływ wód opadowych,

−

poziom wód gruntowych co najmniej 2 m poniżej powierzchni terenu,

−

mała wartość rolnicza gleb na terenie zabudowy,

−

korzystne nasłonecznienie i wymiana powietrza.
Budynki inwentarskie powinny posiadać dobre rozwiązanie funkcjonalne oraz

umożliwiać wprowadzanie mechanizacji, która ułatwia pracę człowiekowi.
Pomieszczenia stajenne i urządzenia pomocnicze – stajnie dla klaczy ze źrebiętami, stajnie
– wychowalnie dla młodzieży, porodówki, stajnie dla ogierów, izolatki, maneże.
Rozróżnia się trzy typy stajen: stajnie stanowiskowe, boksowe, biegalnie.

Stanowiska umożliwiają największą oszczędność miejsca, lecz nie zapewniają koniom

swobody ruchów, gdyż stoją one przywiązane żłobów. W stanowiskach trzymane są
najczęściej konie robocze, stosuje się je również w stadach ogierów. Stanowiska mogą być
pojedyncze, podwójne lub dla większej liczby koni. Wymiary stanowiska dla jednego konia
powinny być następujące: długość (wraz ze żłobem) co najmniej 3,0 m, szerokość minimum
1,6 m, a dla koni większych i masywniejszych 1,7–1,8 m. Stanowisko musi być na tyle
szerokie, by można było odwrócić w nim konia przy wyprowadzaniu. Odpowiednio szerokie
stanowisko ułatwia obsługę koni (zadawanie pasz, prace pielęgnacyjne, zakładanie uprzęży,
siodłanie). Dla stanowiska podwójnego wystarczająca jest szerokość 3,20 m, a jeśli na
stanowisku mają stać 4 konie, wystarczy szerokość 5,55 m. Przegrody stanowiskowe mogą
być wykonane w postaci ścianek działowych lub w postaci pojedynczych czy podwójnych
drążków, przymocowanych z jednej strony do żłobu, a z drugiej do słupków podtrzymujących
strop lub specjalnie w tym celu wykopanych. Wysokość ścianki działowej powinna wynosić
około 1,5 m. Od strony żłobu ścianka powinna być dodatkowo podwyższona kratownicą do
wysokości około 2–2,2 m. Drążki działowe mocowane są najczęściej na wysokości 0,8 do
1,0 m. Wiązanie koni na stanowiskach może być wykonywane w różny sposób. Najlepszym
sposobem jest wiązanie na surowcowym rzemieniu lub lince nylonowej, obciążony
niewielkim ciężarkiem, dzięki czemu rzemień jest stale naprężony, co zmniejsza
prawdopodobieństwo przełożenia nogi przez konia.

Boksy są bardziej wygodne dla koni niż stanowiska. Zapewniają większą swobodę ruchu

stojącym w nim koniom. W boksach trzymane są klacze źrebne i ze źrebiętami ssącymi,
ogiery oraz młodzież. Boksy dla ogierów mają ściany wysokości 2,0–2,5 m, przy czym ściany
boczne mogą być pełne lub ażurowe (wtedy do 160 cm sięga ściana pełna, a powyżej niej
ażur). Boks dla ogiera powinien mieć powierzchnię 12–15 m². Klacze hodowlane wymagają
również boksów o powierzchni 12–15 m² stosuje się również wzór:

pow. boksu = (wys. w kłębie

W boksach grupowych dla źrebiąt w wieku 0,5–1 roku trzeba przewidzieć 6,0 m² na

sztukę. Źrebięta powyżej 1 roku wymagają 9 m² powierzchni boksu. Im boks jest większy,
tym jest wygodniejszy dla konia. Drzwi do boksów muszą otwierać się na korytarz. Można
stosować drzwi przesuwne na szynach. Szerokość drzwi do boksu powinna wynosić
120–140 cm.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Biegalnie są to duże pomieszczenia o konstrukcji bezsłupowej, w którym konie poruszają

się swobodnie. śłoby w biegalniach umieszcza się wzdłuż ścian, a konie wiązane są tylko na
czas karmienia. W biegalniach utrzymywana jest przede wszystkim młodzież, klacze jałowe
lub klacze ze źrebiętami. Na jednego konia w zależności od wieku i wzrostu, powinno
przypadać 5–7 m² biegalni. Norma powierzchni biegalni dla klaczy ze źrebięciem wynosi
8 m².

łoby w stajniach mogą być różnego rodzaju. Wykonuje się je z kamionki, betonu lub

drewna. Wysokość żłobów nie powinna przekraczać 1,1 m. Dla źrebiąt młodszych wysokość
ż

łobów powinna wynosić 60–70 cm, a dla starszych 70-80 cm. Dla klaczy i koni roboczych

wystarcza żłób o wysokości 75–90 cm. Drabinek na siano nie należy umieszczać ukośnie ani
zbyt wysoko na ścianie, gdyż zmusza to konie do zadzierania głowy do góry, co może być
przyczyną powstania łękowatości oraz częstego zaprószania oczu. W stajniach
stanowiskowych i boksowych pojenie koni najlepiej rozwiązać przez zainstalowanie poideł
samoczynnych.

Okna w stajni powinny znajdować się na wysokości co najmniej 2 m od podłogi.

Otwierane powinny być na zewnątrz. Stosunek powierzchni okna do powierzchni podłogi
powinien wynosić 1:15. W pomieszczeniach pomocniczych stosunek ten powinien wynosić
1:10.

Podobnie jak okna, również drzwi powinny być otwierane na zewnątrz. Najlepsze są

drzwi podzielone poziomo na dwie części. Umożliwia to otwieranie górnej połowy
niezależnie od dolnej. Górna połowa drzwi powinna być stale otwarta. Wymiary
dwuskrzydłowych drzwi powinny wynosić 3,0 m szerokości i 2,7–3,0 m wysokości.

Podłoga w boksach, na stanowiskach i w biegalniach powinna być wykonana

z materiałów trwałych, nienasiąkliwych i nieśliskich, a przy tym ciepłych.

ciany i sufity powinny być szczelne i możliwie gładkie. Jeśli poddasze wykorzystane

jest do składowania pasz, strop powinien posiadać warstwę izolacyjną, chroniącą przed
przesiąkaniem do paszy pary wodnej i wyziewów stajennych.

W celu lepszej organizacji pracy, w budynku stajennym powinny znajdować się

pomieszczenia pomocnicze, takie jak: paszarnia, pomieszczenia na sprzęt (szorownia, czy
siodlarnia), a w niektórych przypadkach dyżurka.
Urządzenia pomocnicze są to porodówki, ambulatoria, izolatki, maneże, padoki.

Porodówki są to osobne, małe stajnie boksowe, posiadające specjalne stanowiska

porodowe o dogodnym dostępie i łatwe do odkażania. Klacze przebywają w porodówkach
10–14 dni przed porodem i tyleż po oźrebieniu. Porodówki muszą być wyposażone w dyżurkę
i apteczkę. Można porodówkę urządzić w części większej stajni, lecz musi być ona
oddzielona od części użytkowej.

Izolatki, powinny znajdować się z dala od pozostałych pomieszczeń stajennych. Liczba

boksów w izolatce powinna odpowiadać 6–10% ogólnego stanu koni.

Maneżami nazywamy pomieszczenia przeznaczone do: próbowania i stanowienia klaczy,

zapewnienia ruchu ogierom i klaczom wysokoźrebnym oraz z sysakami w czasie nie
sprzyjających warunków atmosferycznych, jak również do trenowania koni wierzchowych
i sportowych. Konstrukcja maneży powinna być bezsłupowa, a podłoga glinobita, wysypana
grubą warstwą trocin. Wymiary maneży zależne są od ich przeznaczenia. Największe, zwane
krytymi ujeżdżalniami, o wymiarach 50x100 m, budowane są do treningu koni sportowych.
Wysokość co najmniej 4,5 m, stosunek świetlny 1:10 (w budynkach wysokich nawet 1:6),
a drzwi muszą być szerokie (co najmniej 3,0 m i wysokie na 3–3,5 m), by umożliwiały
wyjazd wierzchem. Konieczna jest w ujeżdżalni instalacja elektryczna zapewniająca
oświetlenie, co umożliwia pracę po zapadnięciu zmroku.

Padoki, kwatery pastwiska, powinny znajdować się w pobliżu stajen. Ogrodzenia

padoków mogą być drewniane lub stałe z rur stalowych. Dla klaczy i młodzieży wystarczy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ogrodzenie z jednej żerdzi lub rury, o wysokości 1–1,2 m. Dla młodych ogierów potrzebne
jest ogrodzenie z dwóch żerdzi lub rur, z których jedną zakłada się na wysokości ok. 75 cm,
a drugą 130 cm nad ziemią. Całe ogrodzenie lub górna część powinny być pomalowane na
biało, aby były widoczne z daleka. Stosowanie drutu kolczastego do ogrodzenia jest
niedopuszczalne. Bardzo dobrym ogrodzeniem jest żywopłot. Zamknięcia wypędów na
padoki mogą być różnorodne. Najczęściej wykonane są w postaci szlabanów.

Dla uniknięcia przeciskania się między drągami można w ogrodzeniu zainstalować

przełazy dla ludzi w formie kołowrotu lub dwustronnych schodków.

Dostosowanie gospodarstwa mlecznego do obowiązujących norm

Mleko powinno być odbierane z punktu odbioru w oborze i dostarczane do punktu

odbioru. Droga dojazdowa dla cysterny po odbiór mleka powinna być utwardzona, czysta
i zapewniać dobry dojazd w okresie całego roku. Plac manewrowy powinien być utwardzony,
czysty i odizolowany od źródeł zanieczyszczeń (płyta gnojowa, szambo, śmietnik, magazyn
paliw i środków chemicznych).

Działka siedliskowa z obiektem obory powinna być podzielona na dwie strefy:

−

strefa „brudna” obejmuje budynek mieszkalny, silosy, magazyny pasz i płyty gnojowe,

−

strefa „czysta” to budynki produkcyjne ze zwierzętami.
Obowiązuje zakaz wjazdu do strefy czystej transportu zewnętrznego oraz wchodzenia

osób postronnych. Przy wejściu do budynku powinna znajdować się tablica z napisem
„osobom nieupoważnionym wstęp wzbroniony”. Podwórze i obora powinny być chronione
ogrodzeniem przed wejściem innych gatunków zwierząt domowych i inwentarskich oraz mieć
estetyczny wygląd. Wskazane są strefy zadrzewień przy okólnikach i płytach gnojowych.

Pomieszczenie punktu odbioru (magazynu) mleka surowego musi mieć:

−

odpowiednią powierzchnię i wysokość,

−

trwałe i gładkie powierzchnie posadzki (ze spadkiem i dobrym odpływem ścieków),

−

ciany i sufit łatwe do mycia i dezynfekcji,

−

odpowiednią instalację bieżącej wody (zimnej i gorącej – wymaganej jakości),

−

odpowiedni sprzęt do chłodzenia mleka (serwisowany zbiornik, chłodziarka),

−

dobre oświetlenie i regulowaną wentylację,

−

szczelne i gładkie drzwi oraz czyste okna (zabezpieczone siatką),

−

zabezpieczenie przed wnikaniem owadów, ptaków, gryzoni i zwierząt domowych.
W gospodarstwie powinny znajdować się:

−

maty dezynfekcyjne w liczbie zapewniającej zabezpieczenie wejść i wjazdów,

−

rodki dezynfekcyjne w ilości niezbędnej do przeprowadzenia doraźnej dezynfekcji,

−

odzież i obuwie do obowiązkowego użycia w gospodarstwie.
Dój krów powinien odbywać się w wydzielonym pomieszczeniu (hala udojowa) dojarką

konwiową lub przewodową (rurociąg mleczny – górny). Przy wejściu do hali udojowej
powinna być poczekalnia, której powierzchnia pomieści całą grupę technologiczną krów
oczekujących na dój (1,5 m²/szt.).

Pomieszczenia do doju i stanowiska do doju:

−

zapewniają higieniczne warunki doju i zapobiegają zanieczyszczeniu mleka,

−

posadzki i ściany są łatwe do mycia i dezynfekcji, posadzki mają spadki zapewniające
usuwanie odchodów i odpływ wody,

−

są dobrze oświetlone i wentylowane,

−

są zabezpieczone przed trzodą chlewną drobiem i gryzoniami, są odizolowane od innych
ź

ródeł zanieczyszczeń.

Budynek obory powinien mieć wymaganą wysokość wnętrza i kubaturę oraz liczbę

stanowisk i boksów zgodną z liczbą zwierząt. Wymiary stanowisk muszą być dostosowane do

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

rasy, wieku i wielkości krów. Poszczególne pomieszczenia obory muszą mieć odpowiednie
oświetlenie naturalne, wentylację, instalację wodną, kanalizacyjną i elektryczną. Budynek
musi chronić bydło przed szkodliwymi warunkami atmosferycznymi i umożliwiać
wypoczynek.

Podstawowe wymogi stanowisk dla krów mlecznych:

−

zwierzę wszystkimi kończynami stoi na płycie legowiskowej,

−

kładzenie i wstawanie odbywa się bez przeszkód,

−

pasza i woda są łatwo dostępne, stanowisko ma niezbędne przegrody boczne i czołowe,

−

korytarze komunikacyjne i przepędy mają odpowiednią szerokość i nie są śliskie.
Oświetlenie powinno zapewnić właściwe doglądanie i obsługę zwierząt. Oświetlenie

naturalne określa się stosunkiem okien do powierzchni podłogi pomieszczenia
inwentarskiego. Oświetlenie sztuczne powinno odpowiadać oświetleniu naturalnemu
w godzinach od 9.00 do 17.00.

Tabela 3. Wymagane oświetlenie w budynkach dla bydła [2, s. 30]

Kategoria zwierząt lub rodzaj pomieszczeń

Oświetlenie dzienne –

stos. Pow. okien do

pow. podłogi

Oświetlenie

sztuczne,

natężenie

w luksach

Krowy, jałówki i cielęta powyżej 2 tygodni