PEREGRINUS CRACOVIENSIS

Zeszyt 8, 2000
ISSN 1425­1922

Bożena Gierek

Lough Derg ­ Czyściec świętego Patryka

Lough   Derg   (Jezioro   Czerwone)   w   hrabstwie   Donegal   (w

Irlandii),   a   konkretnie   jedna   z   jego   wysp,   zwana  Station

Island  (Wyspą   Stacji)  jest   miejscem  posiadającym   prawie   taką

samą   renomę   jak   Croagh   Patrick   ­   góra,   na   której   sam   św.

Patryk   miał   odbyć   40­dniowy   post.   Nazwa  Station   Island

pochodzi   od   praktyk  religijnych   tam  sprawowanych.   Lough   Derg

łączy z Croagh Patrick postać świętego oraz legendarnej Corry,

„matki demonów”, przepędzonej z góry przez Patryka. Miejsce to

jest   powszechnie   znane   jako   „Czyściec   Świętego   Patryka”.   Na

mapach   światowych   z   1492   r.   było   ono   wymieniane   jako   jedyne

miejsce  irlandzkie.  Najwcześniejszym  rejestrem pielgrzymki  do

Lough   Derg   jest  Tractatus   de   Purgatorio   Sancti   Patricii,

napisany   w   języku   łacińskim   w   1184   r.   przez   brata   H.   z

Saltrey,   zwanego   powszechnie   Henrym.   Był   on   anglo­normańskim

mnichem   cysterskim   z   opactwa   Saltrey   w   Huntingdonshire,   w

Anglii.  Tractatus  składa się z trzech części, w których  Henry

wyjaśnia pochodzenie Patrykowego Czyśćca, podaje opis rytuału

towarzyszącego   wstąpieniu   do   jamy   (jaskini)   oraz   wyjawia

źródło   pochodzenia   tych   informacji.   Opowieść   dotycząca

pochodzenia   Czyśćca   jest   następująca:   Irlandczycy   mieli   nie

zgodzić się na przyjęcie nowej wiary, dopóki jeden z nich nie

zobaczy   zarówno   męczarni   nikczemników,   jak   i   radości

sprawiedliwych.   Tym   wybrańcem   okazał   się   Patryk,   który

czuwaniem, postami, modlitwami i dobrymi czynami przygotowywał

się do wyzwolenia Irlandczyków z sideł szatana. Po tym okresie

przygotowań Patrykowi miał się ukazać Jezus, który zaprowadził

go na odludne miejsce. „Tam pokazał mu okrągłą jamę (dziurę),

ciemną   w   środku,   i   powiedział   mu,     że   ktokolwiek   żałując

szczerze i będąc uzbrojonym w prawdziwą wiarę wejdzie do tej

jamy i  pozostanie tam  przez jeden dzień i  jedną noc, będzie

oczyszczony   ze   wszystkich   swoich   grzechów.   Ponadto,

przechodząc przez nią, ujrzy nie tylko męczarnie nikczemników,

ale   również,   jeśli   stale   postępował   zgodnie   z   wiarą,   radość

błogosławionych. Tak więc po tym, jak Pan zniknął z jego oczu,

błogosławiony   Patryk   został   napełniony   duchową   radością,   nie

tylko dlatego, że Pan się mu ukazał, ale również dlatego, że

pokazał mu tę jamę, dzięki której miał on nadzieję, iż ludzie

odwrócą się od swoich błędów”

1

. Istnieje jeszcze inna legenda

wyjaśniająca   pochodzenie   Czyśćca   na   Station   Island,   która

„opisuje   ogromną   dezorientację   neofitów   Patryka   odnośnie

doktryny   piekła   i   czyśćca.   Poszukiwał   on   [Patryk]   jakichś

sposobów,   które   by   mu   pomogły   ich   przekonać.   Modlił   się   z

ogromnym   zapałem   na  tej   wyspie  i   następnie,   jak  gdyby   nagle

został   zainspirowany,   zakreślił   swoją   laską   koło   na   ziemi,

które otworzyło się, ukazując jamę ognia. Kiedy ludzie ujrzeli

tą   miniaturę   piekła,   ogromna   ich   liczba   została   nawrócona”

2

.

Jama ta miała znajdować się w obrębie cmentarza, na zewnątrz

zachodniej ściany kościoła, wybudowanego przez Patryka. Święty

otoczył ją murem oraz zabezpieczył drzwiami i zamkami tak, by

nikt   pochopnie   i   bez   pozwolenia   nie   mógł   wejść   do   środka.

Klucz został powierzony przeorowi owej społeczności, a relacje

z   pobytu   w   jamie   miały   być   przechowywane   w   tamtejszym

kościele.   Dzięki   składanym   świadectwom,   do   nauk   Patryka

zaczęli przekonywać się także inni ludzie. Tak więc, jako że

dostępowano   tam   oczyszczenia   z   grzechów,   miejsce   to   zostało

1

 St Patrick’s Purgatory. A twelfth century tale of a journey to the Other

World, red. J.­M. Picard i Y. de Pontfarcy, Dublin 1985, s. 47­48. 

2

 A. Curtayne, Lough Derg, St. Patrick’s Purgatory, Omagh 1980, s. 7.

nazwane „Czyśćcem św. Patryka”

3

.

Otrzymanie pozwolenia na wejście do jamy nie było łatwe.

Na   początku   pielgrzym   był   ostrzegany   przed   licznymi

niebezpieczeństwami, które czyhały na niego wewnątrz, łącznie

z   utratą   życia.   Gdy   jednak   i   to   go   nie   odstraszało,   przeor

prowadził pielgrzyma do kościoła, gdzie poszcząc i modląc się

przebywał   15   dni,   po   czym   zostawał   odprowadzany   przez

uroczystą   procesję   ku   wejściu   do   jamy.   Drzwi   były   za   nim

dokładnie zamykane, a otwierane ponownie następnego dnia o tej

samej porze.

Autorem opisu Czyśćca jest irlandzki rycerz Owein, który

odwiedził to miejsce około 1148 r. Owein był tłumaczem anglo­

normańskiego   mnicha   Gilberta,   cystersa   z   opactwa   Louth

(diecezja Lincoln, hrabstwo Louth), byłego opata z Basingwerk

(Walia   Północna),   który   przybył   do   Irlandii   w   1148   r.,   aby

założyć   klasztor,   identyfikowany   z   Baltinglass   (hrabstwo

Wicklow). Owein, który dopiero co powrócił z Czyśćca, został

wyznaczony   do   pomocy   Gilbertowi,   prawdopodobnie   przez

Diarmaida   Mac   Murchadha,   króla   prowincji   Leinster,   który

ofiarował mu również ziemię

4

. Gilbert pozostał w Irlandii dwa i

pół roku. Podczas tego pobytu dowiedział się od Oweina o jego

doświadczeniach w Tamtym Świecie. Gilbert z kolei, jakieś 30

lat później, opowiedział tę historię na zgromadzeniu, w którym

m.in. brał udział H. z Saltrey

5

.

Tractatus  jest   jedną   z   trzech   znakomitych   opowieści,

nawiązujących   do   celtyckich   podróży   w   zaświaty,   które   w

mitologii   celtyckiej   były   m.in.   lokalizowane   na   dalekich,

zachodnich   wyspach.   Dwie   pozostałe   to:  Navigatio   Brendani

3

 Tamże, s. 8 i 48.

4

 Późniejsza wersja mówi o służbie Oweina u króla Stefana, który był królem

Anglii w latach 1135­1154. Wydaje się jednak logiczne, że jeżeli Gilbert
przybył do Irlandii i chciał założyć tam klasztor, to musiał otrzymać
ziemię od tamtejszego władcy.

5

 M. Haren i Y. de Pontfarcy, The Medieval Pilgrimage to St Patrick’s

Purgatory Lough Derg and the European Tradition, Enniskillen 1988, s. 7­8.

(Żegluga   św.   Brendana),   napisana   w   pierwszej   połowie   X   w.   w

królestwie Lorraine

6

, oraz  Visio Tnugdali  (Wizja Tnugdala), z

1149   r.,   pióra   irlandzkiego   mnicha   Marcusa   z   Ratyzbony.

Pierwsza z nich jest relacją z podróży św. Brendana po oceanie

w   poszukiwaniu   Ziemi   Obiecanej,   druga   natomiast   opowiada   o

wizji,   jakiej   doświadczył   rycerz   pochodzący   z   Cashel

7

  (hr.

Tipperary)   w   Cork   (południowa   Irlandia)   w   1148   r.   Wszystkie

trzy   dzieła   zostały   napisane   w   języku   łacińskim   i   były

inspirację   nie   tylko   dla   literatury   średniowiecznej.   Problem

czyśćca, który został tutaj poruszony, nie stanowił przedmiotu

literatury do XII w. Niezależnie od tego, jakie było podejście

Kościoła   rzymskiego   do   kwestii   czyśćca,   nie   wydaje   się,   by

stary   celtycki   Kościół   widział   różnicę   pomiędzy   czyśćcem   a

piekłem.   Tym   niemniej,   zainspirowany   celtyckimi   podróżami   i

wizjami, starał się dotrzeć do Tamtego Świata.

Wprawdzie   H.   z   Saltrey   jako   pierwszy   podaje   opis

pielgrzymki do Czyśćca Patryka, ale nie określa jasno, gdzie

się   on   znajduje

8

.   O   tajemniczym   jeziorze   w   Ulsterze

9

,   gdzie

występują nadzwyczajne zjawiska, dowiadujemy się z Topographia

Hiberniae  (Topografii   Irlandii),   napisanej   przez   Geralda   z

Walii   około   1186   r.     Autor  Topographia  mówi   o   wyspie

znajdującej się na tym jeziorze, podzielonej na dwie części, z

których jedna jest „jasna”, a druga „ciemna”. Na pierwszej z

nich znajduje się piękny kościół, odwiedzany przez aniołów i

lokalnych   świętych,   którzy   są   widzialni   dla   śmiertelników,

natomiast druga połowa wyspy, przedstawiona jako kamienista i

6

 Królestwo Lorraine w tym czasie znajdowało się na północ od dzisiejszego

Lorraine, obejmując Holandię.

7

 Dawna siedziba królewska, później biskupia, znajdująca się w prowincji

Leinster.

8

 Oprócz niejasnej wzmianki o "jaskini œw. Patryka w Ulsterze", znajduj¹cej

siê w ˉywocie œw. Coemgana z X lub XI w., nie s¹ znane inne, wczeœniejsze
ni¿ XII­wieczne, zapiski.

9

 Północna prowincja Irlandii, której większa część należy obecnie do

Wielkiej Brytanii.

nieprzyjemna,   stanowi   obszar   działania   złych   duchów.   W   tej

części   wyspy   miało   znajdować   się   dziewięć   jam,   które,   jeśli

nieobacznie zostały obrane na nocne miejsce spoczynku, stawały

się miejscem niewysłowionych męczarni. Po takiej nocy, wraz z

nadejściem   świtu,   w   ciele   nieszczęśnika   ledwie   tliły   się

resztki   życia.   Osoba,   która   przeszła   przez   te   męczarnie,

nałożone   na   nią   jako   rodzaj   pokuty,   miała   być   wolna   od

cierpień piekielnych, chyba że ponownie dopuściła się jakichś

ciężkich grzechów

10

. Wprawdzie Gerald nie podaje nazwy jeziora

czy   też   wyspy,   ale   przytoczony   opis   odpowiadałby   Czyśćcowi

Patryka,   przedstawionemu   w   wymienionych   wcześniej   dziełach

łacińskich. Można spotkać opinię, jakoby podział wyspy na dwie

części miał być aluzją do dwóch różnych wysp

11

. Całkiem jednak

możliwe,   że   podział   ten   był   obrazowym   przedstawieniem   dwóch

stanów   duszy:   przed   wstąpieniem   do   czyśćca,   jak   i   podczas

procesu oczyszczania z grzechów; oraz efekt końcowy.

W   latach   1187­1189   Gerald   napisał   drugą   wersję

Topographia,   dodając   nazwę  miejsca   ­  „Czyściec   św.   Patryka”.

M. Haren i Y. de Pontfarcy uważają to za wpływ H. z Saltrey.

P.   O’Sullevan   Beara,   który   miał   dostęp   do   zaginionych

irlandzkich manuskryptów, również pisze o wyspie zamieszkanej

przez   złe   demony,   która   z   czasem   została   nazwana   „Wyspą

Demonów” (Oilean na Ndheamhain). Według dawnych pisarzy, na tę

właśnie   wyspę   św.   Patryk   miał   zapędzić   część   złych   duchów.

„Demoniczna   wyspa   jest   otoczona   jeziorem,   znajdującym   się   w

głębi   kraju.   Jezioro   to   jest   nazywane   Derg   (Czerwonym);

usytuowane   jest   w   Ulsterze   i   kształtem   niemal   zbliżone   do

okręgu,   posiada   około   tysiąc   kroków   długości,   rozpościerając

się pośrodku granic Donegal, Tyrone oraz Fermanagh”. To tutaj

„Anioł pokazał Patrykowi ponurą jaskinię i powiedział mu, że

10

 Gerald of Wales, The History and Topography of Ireland, London,

Portlaoise 1982, s. 61.

11

 M. Haren i Y. de Pontfarcy, The Medieval Pilgrimage..., dz. cyt., s. 16.

to   jest   wejście   do   czyśćca”.   Połowa   wyspy   Demonów   została

oddzielona   od   złych   duchów,   a   sam   Patryk   miał   bardzo   często

schodzić   do   czyśćca   przez   tę   jaskinię

12

.   Jedna   ze

średniowiecznych   legend   mówi   o   irlandzkim   jeziorze,

znajdującym się na dalekim północnym wschodzie, na którym była

wyspa   ze   schodami   prowadzącymi   do   świata   zmarłych.   Ponieważ

geografia   irlandzka   była   w   tamtych   czasach   bardzo   niepewna,

dlatego też położenie Czyśćca, jego forma oraz związane z nim

imię   świętego   zmieniały   się   w   zależności   od   tradycji

lokalnych.   Czyściec   był   niesłusznie   łączony   z   osobą   św.

Brendana   Nawigatora.   W   relacji   z   jego   podróży   znajduje   się

opis ciemnej, pełnej odoru i dymu wyspy, który stał się opisem

wyspy   na   Lough   Derg.   Wymieniano   Wyspę   Brendana,   ale   również

„Czyściec św. Brendana”, który miał być górą

13

. „Czyściec św.

Patryka” był utożsamiany zarówno z wyspą, jak i z górą

14

.

Lokalizacja   Czyśćca   w   obrębie   Lough   Derg   przysparzała

nieco   problemów   także   w   okresie   średniowiecza.   Był   on

umiejscawiany   zarówno   na   Station   Island,   jak   i   na   Saints’

Island (Wyspie Świętych). Na Wyspie Świętych istniał monaster,

którego założenie przypisuje się św. Patrykowi. Jego pierwszym

opatem został uczeń Patryka, św. Dabheoc, pochodzący z Walii.

Dabheoc zmarł w 516 r. Historia monasteru na Saints’ Island w

okresie tzw. „Złotego Okresu Celtyckiego Chrześcijaństwa”, to

znaczy od śmierci Dabheoca do najazdu Wikingów (około 836 r.),

pozostaje   nieznana.   Station  Island   znajdowała  się   pod   opieką

mnichów z Saints’ Island

15

, z których paru zamieszkiwało tam na

12

 P. O’Sullevan Beare, Patritiana Decas, Madrid 1629, księga 8, rozdz. 3

oraz księga 9, rozdz. 9.

13

 Prawdopodobnie chodzi o Górę Brendana na Półwyspie Dingle.

14

 Miejsce to identyfikowano ze szczytem wysokiej góry w Connachcie. Zob.

J. Richardson, The Great Folly, Superstition and Idolatry of Pilgrimages
in Ireland, Especially of that to St. Patrick’s Purgatory, Dublin 1727, s.
36.

15

 Od 1130 do 1632 r. byli to Kanonicy Regularni, augustyni. W 1632 r.

klasztor popadł w ruinę, a Kanonicy zostali zmuszeni do opuszczenia
Saints’ Island. Pomimo to Station Island nadal pozostawała ośrodkiem

stałe.   Niskie   kamienne   okręgi,   wokół   których   pielgrzymi

wykonują   okrążenia,   zwane   „łóżkami   pokutnymi”,   są

prawdopodobnie   pozostałością   cel

16

,   należących   do   osady

anachoretów. Niektórzy badacze sugerują, że Czyściec znajdował

się   pierwotnie   na   Saints’   Island,   ale   pod   wpływem   ogromnej

fali   przybywających   tam   pielgrzymów   mnisi   byli   zmuszeni

znaleźć   sobie   bardziej   odludne   miejsce,   na   które   wybrali

Station   Island,   gdzie   został   „przeniesiony”   również   Czyściec

czy też może „powstał” drugi. Większość jednak uczonych zgadza

się   co   do   tego,   że   Station   Island   jest   pierwotnym   miejscem

Czyśćca. Jednym z elementów, wprowadzających zamieszanie w tej

kwestii, jest kościół zwany  Reglis, który miał być zbudowany

przez   Patryka   w  pobliżu   jamy.  „Na  tej   małej  wyspie   znajduje

się   mała   kaplica,   gdzie   nieprzerwanie   mieszkają   starzy

mężczyźni,  prowadzący  żywot  anachorecki,   którzy  nie piją  nic

oprócz wody zmieszanej z mlekiem, a w okresie Wielkiego Postu

żywią   się   chlebem   z   mąki   owsianej,   zawierającej   część

popiołów”

17

.   Opis   ten   odpowiadałby   obrazowi   życia   mnichów   na

Station Island. Określenie „mała wyspa” odnosi się zapewne do

tejże  wyspy,  jako  że Saints’  Island  jest  od niej  większa.  Z

tego   wynikałoby,   że  Reglis  (Regles,   Rigles)   mógł   oznaczać

pielgrzymkowym. Miejsce augustynów zajęli franciszkanie, którzy opiekowali
się pielgrzymkami w najciemniejszym w historii wyspy okresie ­ „Plantacji
Ulsteru”. Franciszkanie wycofali się z tego obowiązku około 1780 r.,
ponieważ ich liczba znacznie się zmniejszyła, a pobliskie klasztory
zostały zamknięte. Przeorem Lough Derg został mianowany ksiądz parafialny
z tejże diecezji. Zwyczaj ten pozostał do dnia dzisiejszego.

16

 Cele takie były budowane z kamienia, bez użycia zaprawy, a ich kształt

przypominał ule. Jest to budownictwo typowe dla wczesnego irlandzkiego
chrześcijaństwa.

17

 Fragment ten pochodzi z pracy przeora Holy Trinity, Aldgate w Londynie,

którym był Peter z Kornwalii.

 

Praca Petera powstała w 1200 r. na bazie

zestawienia dwóch wizji: pierwszej spisanej przez H. z Saltrey oraz
drugiej, o której opowiedział mu Bricius, były mnich z Mellifont (hrabstwo
Louth), przeor klasztoru św. Patryka, identyfikowanego z klasztorem w
Newry (hrabstwo Down). Ta ostatnia informacja również nie była
bezpośrednia, ponieważ pochodziła od Briciusa, który zdobył ją w 1170 r.
od pewnego Waltera, mnicha z Mellifont, a ten dowiedział się o Czyśćcu,
przebywając w hrabstwie Down. Zob. S. Leslie, St Patrick’s Purgatory. A
record from history and literature, London 1932, s. 11­12.

raczej   małą   kaplicę   na   Station   Island   aniżeli   kościół

monasteru   na   Saints’   Island.   Nazwa  Reglis  była   używana   na

określenie kościoła związanego z monasterem, ale również mogła

oznaczać   celę   monastyczną,   którą   zajmował   mnich   irlandzki   w

cenobickiej osadzie

18

.

O   ile   niewiele   wiadomo   o   pierwszym   okresie   życia

monastycznego   na   Saints’   Island,   to   jeszcze   mniej   wiadomo   o

pogańskiej   przeszłości   tej   okolicy.   Jednak   położenie

geograficzne Lough Derg, nazwy miejsc oraz starożytne obiekty

19

w tym regionie, jak również tradycja ludowa wskazują na to, że

musiał   tutaj   istnieć   silny   ośrodek   kultu   pogańskiego.   Lough

Derg   należy   do   parafii   Templecarn   w   południowo­zachodniej

części   hrabstwa   Donegal,   w   pobliżu   granicy   z   Irlandią

Północną. Zaraz po drugiej stronie granicy znajduje się Lough

Erne   (Jezioro   Erne),   które   w   dawnych   czasach   było   jednym   z

ośrodków   kultu   pogańskiego.   Świadczą   o   tym   wizerunki   bóstw

odnalezionych   na   tamtejszych   wyspach:   Boa   i   White   (Białej).

Nazwa   pierwszej   wyspy   mogła   być   związana   z   oddawaniem   czci

celtyckiej bogini wojny ­ Badb.

Rozciągając się na linii północno­południowej, Lough Derg

osiąga około 9,5 km długości, natomiast w najszerszym miejscu

mierzy   około   6,5   km.   Jego   obwód   wynosi   około   21   km,   a

powierzchnia 856 ha. Jak widać, wymiary jeziora są niezwykle

imponujące.   Lough   Derg   składa   się   z   dwóch   ogromnych   tafli

wody, które mogą być nazwane górnym i dolnym jeziorem. Są one

połączone   ze   sobą   trzema   kanałami   utworzonymi   przez   Saints’

Island   oraz   wysepkę   The   Wildgoose   Lodge   (Dom   Dzikiej   Gęsi),

nazywaną  bad omen  (złym znakiem). Jezioro, położone około 137

18

 Łacińskie reclusum ma w irlandzkim dwa dawne znaczenia, które są

komplementarne: oratorium lub mały kościół zbudowany przez irlandzkiego
świętego na jego własne potrzeby oraz anachorecką celę. Zob. M. Haren i Y.
de Pontfarcy, dz. cyt., s. 13­14.

19

 D. O’Connor (Lough Derg and its Pilgrimages, Dublin 1879, s. 20) nazywa

je strange megalithic remains.

m   n.p.m.,   jest   otoczone   górami,   z   których   najwyższe   ­

Crockinnagoe ­ przylegające od południowego wschodu, osiągają

około 364 m wysokości. Ardmore ­ około 331 m oraz Ougtadreen ­

około   326   m   rozciągają   się   na   północy,   natomiast   góry   od

południa i zachodu nie osiągają nawet 305 m. Lough Derg jest

upstrzone   46   małymi   wyspami.   Obok   Station   Island   i   Saints’

Island

20

  znajdują się tam takie wyspy jak: Friars’ (Mnichów),

Inishgoosk

21

 vel Bilberry (Czarnej Jagody) ­ największa z wysp,

Prior’s (Przeora), Ash (Jesionu)

22

, Allingham’s, Boat (Łodzi),

Kelly’s,   Goat   (Kozła),   Derg   More,   Derg   Beg

23

,   Eagle’s   Rock

(Skały   Orła),   Trough   (Koryta,   Żłobu),   Philip   Boy   (Chłopca

Filipa),   Gavelands   (Darowanych   Ziem),   Stormy   (Sztormowej),

Bull’s (Byka) oraz wiele bezimiennych. Najstarszą nazwą wydaje

się być Inishgoosk. Nazwy wysp: Bilberry, Bull’s, Goat czy Ash

mogłyby   sugerować,   że   kiedyś   istniały   tam   ośrodki   kultu

pogańskiego,   ale   z   powodu   braku   odpowiednich   materiałów

rozważania   te   muszą   pozostać   jedynie   w   sferze   przypuszczeń.

Natomiast   można   pokusić  się   o  interpretację   dwóch   stanowisk,

znajdujących   się   od   południowej   strony   Lough   Derg.   Są   to:

„Siedzenie (Krzesło) św. Dabheoca” i oddalone od niego o około

400   m   „Krzesło   św.   Brygidy”,   pierwotnie   również   zwane

„Krzesłem św. Dabheoca”. Zmiana nazwy nastąpiła prawdopodobnie

w   XVII   w.,   w   tym   samym   czasie,   kiedy   imieniem   św.   Brygidy

nazwano jedną z cel („łóżek”) na Station Island. Chociaż nie

istnieje żaden dowód na to, iż Brygida kiedykolwiek odwiedziła

tę   okolicę,   to   tradycja   miejscowa   utrzymuje,   że   święta

oczekując na łódkę, która miała ją zabrać na wyspę, siedziała

na tejże skale, wpatrując się w cel swojej podróży. Pierwsze z

20

 Wydaje się, że Saints’ Island była czasami zwana Wyspą Św. Fintana (imię

podobne do imienia jednego z bohaterów celtyckich, Fionna), a z pewnością
bardzo często Wyspą Św. Dabheoca.

21

 D. O’Connor  (dz. cyt., s. 24­25) przypuszcza, że chodzi tutaj o wyspę

zatoczki lub też dopływu, odnogi.

22

 Ash znaczy także „popiół”, ale w tym przypadku zapewne chodzi o drzewo.

23

 Irl. derg znaczy „czerwony”, mór ­ duży, a beag ­ mały.

„Krzeseł”   znajduje   się   na   szczycie   wzgórza,   w   niewielkiej

odległości   od   jeziora,   a   drugie   ­   bezpośrednio   nad   brzegiem

jeziora.   „Krzesło   św.   Dabheoca”   jest   potężnym   kamiennym

okrąglakiem,   a   „Krzesło   św.   Brygidy”   ­   ogromną   skałą,

przypominającą   fotel   w   pozycji   półleżącej.   Takich   formacji

można   spotkać   w   Irlandii   wiele.   Są   one   nazywane   „Krzesłami

Brehona”

24

  lub   „Siedzeniami   Orzeczeń   Druida”.   Jak   sama   nazwa

wskazuje,   tego   typu   obiekty   były   związane   z   rozstrzyganiem

kwestii sądowniczych. Z racji swojej funkcji musiały zajmować

odpowiednio znaczące miejsce. Z nazwą  druid  wiąże się również

inne   miejsce,   znajdujące   się   około   5   km   na   zachód   od   Lough

Derg.   Jest   to   Loughnadrooa   (Dunragh   Lough),   oznaczające

jezioro druidów. Nieco dalej, w kierunku wschodnim od „Krzesła

św.   Brygidy”,   w   niewielkiej   odległości   od   brzegu   jeziora,

można   zobaczyć   studnię   leczniczą,   nasyconą   znaczną   ilością

żelaza.

Około   1,5   km   na   południowy   wschód   od   Lough   Derg,   w

kierunku   Lough   Erne,   na   stoku   wzgórza   Meenagassagh   znajduje

się starożytne miejsce. Świadczy o tym ogromny, ale w znacznej

części zniszczony  cashel  (kamienne ogrodzenie), którego obwód

wynosił   34   m.   Zaraz   obok   niego,   w   pobliżu   rzeki   Ominey

(Owenea), usytuowany jest  court­tomb

25

. Około 1,5 km dalej na

południe   znajduje   się   święta   Studnia   Cullion,   do   której

jeszcze   w   ubiegłym   stuleciu   mieli   przychodzić   pielgrzymi   po

ukończeniu   stacji   na   Lough   Derg.   W   zwyczaju   było   złożenie

tutaj daru ofiarnego w postaci okrągłego kamyka, pochodzącego

z   wybrzeża   jeziora.   W   pobliżu   studni,   na   szczycie   wzgórza

Drumawark, można dostrzec okrągły wał ziemny, w środku którego

24

 Brehon był uczonym, biegłym w sprawach sądowych, które spoczywały w

gestii druidów ­ warstwy uczonych, zajmujących najwyższe miejsce w
społeczności celtyckiej, sprawujących praktycznie wszystkie funkcje.
„Brehoni” najprawdopodobniej wyodrębnili się z warstwy druidów.

25

 Rodzaj megalitycznego grobowca, zbudowanego z ogromnych kamieni.

jeszcze do 1880 r. stał krzyż

26

. Przeprowadzone przy wschodnim

brzegu   fortu   badania   archeologiczne   odsłoniły   regularną

podłogę   czy   też   chodnik   z   opalonymi   kamieniami,   co   mogłoby

wskazywać na miejsce kultu.

Na   uwagę   zasługuje   fakt,   iż   nazwy   w   okolicy   Lough   Derg

odwołują  się  nie  do św.  Patryka,  ale  do św.  Dabheoca,  który

był   patronem   jeziora   oraz   całej   okolicy,   zwanej  Termon

Daveoc

27

. Zarówno Station Island (miejsce obecnej pielgrzymki),

jak   i   Saints’   Island   (miejsce   pielgrzymki   w   średniowieczu)

były   związane   z   tym   świętym.   Góry   znajdujące   się   od   strony

południowo­zachodniej   są   zwane  Sea(da)vog   Mountain.   Nazwa

pochodzi od terenu Suidhe Dhabheóg, w obrębie którego znajduje

się   wzgórze   z   „Siedzeniem   św.   Dabheoca”.   Sugeruje   się,   że

zastąpienie   imienia   św.   Dabheoca   imieniem   Brigidy   w   nazwie

„Krzesła   św.   Dabheoca”   mogło   mieć   znaczenie   polityczne

28

.

Możliwy   jest   również   związek   z   kultem   bogini   Brigit   na   tych

terenach. W takim wypadku zastanawiające jest, dlaczego nazwa

„Krzesła”   nie   była   od   początku   przypisana   Brigit.   Odwołując

się do teorii P.  Ó  Riain

29

, można by przyjąć, że Dabheoc była

lokalnym odpowiednikiem Brigit, zastąpionym później przez św.

Brygidę.   Tradycja   ustna   głosi,   że   Dabhoc   (Daveoc)   była

kobietą.   Podstawą   tego   twierdzenia   jest   końcówka   imienia.   W

26

 Na mapach kartograficznych z 1907 r. miejsce to zwane było Rathnacross

(Fort Krzyża). Rath jest jednym z rodzajów budowli przedchrześcijańskich.
Umieszczanie krzyża w takich miejscach miało oznaczać przejęcie miejsc
pogańskich przez chrześcijaństwo.

27

 Nazwa ta przetrwała do połowy XVI w., kiedy to imię świętego zastąpiono

nazwiskiem Magraths; z tego rodu pochodzili dziedziczni wodzowie tej
okolicy. Termon oznacza ziemię objętą opieką.

28

 M. Haren i Y. de Pontfarcy, The Medieval Pilgrimage..., dz. cyt., s. 23.

29

 P. Ó Riain twierdzi, że 90, a może i więcej procent postaci z

irlandzkiej hagiografii jest pochodzenia pogańskiego. Postać pogańskiego
boga Lugha odnajduje on w imionach następujących świętych: Molua, Molacca
oraz Lachtaín, które są odmianą tego samego imienia. Zob. P. Ó Riain,
Celtic mythology and religion, [w:] Geschichte und Kultur der Kelten
(Vorbereitungskonferenz, 25.­28. Oktober 1982 in Bonn), red. K. H.
Schmidt, Heidelberg 1986, s. 241­251, oraz P. Ó Riain, Traces of Lug in
early Irish hagiographical tradition, „Zeitschrift für Celtische
Philologie”, 1978, nr 36, s. 138­156.

języku irlandzkim większość rzeczowników mających końcówkę  og

jest   rodzaju   żeńskiego.   Bliskość   świąt   tych   dwóch   postaci

również wydaje się być nie bez znaczenia. Dzień św. Dabheoca

przypada na 1 stycznia, a św. Brygidy na 1 lutego. Ta druga

data   wyznaczała   jedno   z   czterech   głównych   świąt   celtyckich,

Imbolc.

Tak  jak  w  przypadku   św.  Brygidy, tak  i  św.  Patryka   nie

istnieją   żadne   historyczne   dowody   na   to,   że   kiedykolwiek

dotarł   on   do   Lough   Derg,   chociaż   z   jego   planu   podróży,

opisanego   przez   Tírechána

30

,   wynika,   że   przebywał   w   tych

okolicach.   Wprawdzie   istnieje   opowieść   łącząca   Patryka   z

wyspą,   jaskinią   i   potworem,   która   jest   zachowana   w  Trias

Thaumaturga  J.   Colgana,   ale   akcja   tej   opowieści   jest

umiejscowiona   nad   Morzem   Tyrreńskim.   Przebywający   tam   Patryk

miał odwiedzić odludną jaskinię, znajdującą się między górą i

morzem, w której zastał trzech Patryków. Święty chciał z nimi

pozostać,   jednak   postawiono   mu   warunek   ­   musiał   odprowadzić

wodę z pobliskiego źródła. W miejscu tym miał mieszkać potwór,

który   czynił   ogromne   spustoszenie   wśród   ludzi,   jednak   w

stosunku   do   świętego   okazał   się   niezwykle   łagodnym   i

przyjaznym stworzeniem. Patryk wykonał powierzone mu zadanie i

pozostał z Patrykami przez siedem lat

31

.

Na   gruncie   irlandzkim   walka   Patryka   z   morskim   potworem

jest   łączona   w   pierwszej   kolejności   z   Croagh   Patrick,   gdzie

święty  rozpoczął  pogoń  za Corrą,  którą  w  końcu udało  mu  się

zabić   w   Lough   Derg

32

.   Wizerunek   wyrzeźbiony   w   kamieniu,

30

 Plan został opisany pod koniec VII w., a znaleziono go w wersji

irlandzkiej i łacińskiej Tripartite Life, napisanych na podstawie tradycji
ustnej w X w.

31

 J. Colgan, Trias Thaumaturga, Dublin 1997, s. 122.

32

 Pojedynek Patryka z potworem jest motywem, który pojawia się po raz

pierwszy u Tírechána w Tripartite Life. Analizą motywu potwora,
znajdującego się w manuskrypcie Rawlinson B 512, który występuje jako
ostatni element w biblijno­historycznej części dwunastowiecznego kodeksu,
zajmują się J. Borsje i D. Ó Cróinín (A monster in the Indian Ocean,
„Nederlands Theologisch Tijdschrift”, styczeń 1995, nr 1)

znaleziony wśród rumowiska w piwnicy na Saints’ Island przez

Bretończyka   Ludovicusa   Pyrrhusa   około   1693   r.,   który   jest

obecnie   wmurowany   w   południową   ścianę   bazyliki   na   Station

Island, uważa się za podobiznę Caoranach, zwanej również Caol.

Mityczna postać przypomina wilka z ogonem węża, oplatającym go

dookoła

33

.

Przypuszcza się, iż motyw wodnego potwora został dodany do

pierwotnego   motywu   ptaków­demonów   znacznie   później.   Pojawia

się on wraz z postacią św. Patryka w XV­XVI w.,  w osjańskiej

34

balladzie pt. Seilg na Féinne os cionn Locha Deirg  (Polowanie

feniańskie   na   granicach   Lough   Derg).   Ballada   rozpoczyna   się

pytaniem   Caoilte,   skierowanym   do   Patryka,   czy   słyszał   o

polowaniu   „fiany”   przy   Lough   Derg.   Zdobyczą   w   tym   polowaniu

miał być potwór z jeziora, który dziennie pożerał 50 koni lub

50   krów.   O   jego   istnieniu   dowiedział   się   Fionn   od   swojego

towarzysza   Albhaidha,   syna   greckiego   króla,   który   rozumiał

język   wszystkich   potworów.   Po   pierwszym   ataku,   w   którym

większość wojowników została połknięta przez potwora, do walki

przystąpił   sam   Fionn.   Chwytając   i   wykręcając   bestię   w

odpowiedni sposób, umożliwił swojemu synowi Dáire dostanie się

do   wnętrza   potwora.   Dáire   wyciął   nożem   otwór,   przez   który

połkniętym   udało   się   wydostać   na   wolność.   Wszyscy,   którzy

wyszli ze środka, byli nadzy i łysi, z wyjątkiem Conána, który

33

 W małym przewodniku, dotyczącym Lough Derg, napisanym przez L. J. Flynn,

z serii „The Irish Heritage Series”, nr 54 (brak numeracji stron), pod
ilustracją z wizerunkiem Caoranach  znajduje się objaśnienie: „Jeleń z
rogami jest częścią herbu rodowego Ojca Anthony’ego Doherty”. Na kamieniu
z wizerunkiem Caoranach Ojciec O’Doherty z Zakonu Franciszkanów wyrył datę
i przeznaczenie domu, który tutaj założył w 1763 r. Zestawienie tych dwóch
elementów mogło dać podstawę do takiej interpretacji wizerunku, aczkolwiek
tradycyjnie postać ta zwana jest Caoranach. Ponadto, wystarczy porównać
wizerunek z płyty z wizerunkiem zwierzęcia z herbu Doherty’ch, aby
zobaczyć istotną różnicę. Zwierzę z herbu Doherty’ch rzeczywiście jest
jeleniem z rogami, natomiast to ze Station Island nie posiada rogów.

34

 Cyklem osjańskim (ossiańskim, feniańskim) jest nazwany zbiór opowieści,

pisanych głównie prozą, ale zawiarający również ballady, opisujący
przygody drużyny („fiany”) jednego z bohaterów celtyckich, Fionna Mac
Cumhaill oraz jego syna Oisína. Oisín i jego druh Caoilte spotkali św.
Patryka, któremu opowiedzieli o czynach swoich druhów.

pojawił się ze skrawkiem skóry pozostawionym na jego czaszce,

bowiem już wcześniej był łysy

35

. Po tym wydarzeniu, przez rok,

miesiąc i trzy dni jezioro pozostawało okryte pewnego rodzaju

mistyczną ciemnością. Wtedy to nazwa jeziora została zmieniona

z  Fionnloch  (Białego, Jasnego Jeziora) na  Loch Derg  (Jezioro

Czerwone)

36

.   W   powyższej   opowieści,   obok   bohatera   mitycznego,

tradycja ludowa umieściła także Patryka.

W   wersji   z   Tyrone   pod   koniec   walki   Fionna   z   potworem

przybywa   Patryk,   którego   koń   ostatecznie   pokonuje   bestię,

natomiast   w   opowieści   z   Galway   potwór   z   Lough   Derg,   zwany

Bólán Mór, połknął Patryka, ścigającego go z Croagh Patrick.

Pomimo   tego   święty   pokonał   bestię,   zabijając   ją   od   środka

swoją   laską   biskupią   (apostolską)

37

.     Jednak   najlepiej   znaną

wersją,   zawierającą   wiele   różnych   motywów,   jest   opowieść   o

starej   wiedźmie   i   jej   synu   olbrzymie,   mieszkających   w

Irlandii.   Zajmująca   się   zielarstwem   i   czarami   wiedźma

wytwarzała napar o niezwykle silnych właściwościach trujących,

w   którym   jej   syn   zanurzał   ostrze   swojej   strzały,   zadającej

śmiertelne   rany.   Kobietę   zwano   „Wiedźmą   z   Palcem”,   ponieważ

miała  jeden  długi,  giętki palec  u  każdej  ręki. W  tym  czasie

królem   Irlandii   był   Niall

38

,   który   po   zasięgnięciu   rady   u

swoich   druidów   odnośnie   pozbycia   się   wiedźmy   i   jej   syna,

powierzył to zadanie Fionnowi mac Cumhaill. Wiedźmę można było

zabić   jedynie   przy   użyciu   srebrnej   strzały.   Matkę   i   syna,

zbierających   śmiertelne   zioła,   znaleziono   we   Wschodnim

Munsterze. Uciekając przed pogonią, olbrzym zarzucił matkę na

swoje   ramię,   której   serce   zdążyła   przebić   srebrna   strzała,

35

 W tradycji chrześcijańskiej nagość i łysina wyrażają kontakt z Tamtym

Światem.

36

 Leabar na Laoitead. A Collection of Ossianic Poems, red. J. J. O’Kelly,

Dublin 1913, s. 18­21.

37

 M. MacNeill, dz. cyt., t. II, s. 505­506. Tutaj potwór przedstawiony

jest jako olbrzymi wąż, „tak duży, jak okrągła wieża”.

38

 Panowanie króla Nialla przypada na okres, w którym Patryk pojawił się w

Irlandii.

wypuszczona   przez   Fionna.   Nieświadom   tego,   że   unosi   jedynie

ciało swojej matki, pędząc z zadziwiającą prędkością, olbrzym

dotarł do gór w Donegal, gdzie odkrył, że jedyne, co pozostało

z jego matki, to nogi, kręgosłup i dwa ramiona. Reszta została

rozszarpana podczas jego ucieczki przez lasy. Olbrzym zrzucił

te resztki i kontynuował swoją ucieczkę. Od tego czasu nikt go

już  nie  widział.  W kilka  lat  później  do tego  miejsca,  gdzie

leżały   kości   wiedźmy,   miała   przybyć   na   łowy  fiana.   Kości

starej wiedźmy stały się przyczyną nieszczęścia, przed którym

przestrzegał mały, o czerwonej głowie karzeł. W kości uda był

ukryty   robak,   który   dostał   się   do   jeziora,   po   czym   wypadł

stamtąd   pod   postacią   ogromnej   bestii.   Potwór   rzucił   się   na

kraj, siejąc spustoszenie i połykając jednorazowo setki ludzi.

Fionn mac Cumhaill odkrył

 39

, że bestię można było ugodzić tylko

w jedno miejsce ­ pieprzyk w jej lewym boku. Aby dostać się do

wnętrza, Fionn zaatakował potwora i wskoczył do jego gardła.

Przy   pomocy   swojej   broni   otworzył   dziurę   wielkości   drzwi

wozowni   i   wyszedł   wraz   ze   wszystkimi   jeńcami,   zostawiając

bestię   szamoczącą   się   i   krwawiącą   na   brzegu   jeziora,   odtąd

zwanego Jeziorem Czerwonym. Bestia leżała rycząc i wijąc się z

bólu  do  czasu,  kiedy przyszedł  tam  św.  Patryk, który  na  jej

przykładzie   ukazał   potęgę   swojej   wiary,   najpierw   nauczając

bestię, a następnie nakazując jej pójść na dno jeziora, gdzie

osadził ją skutecznie. Według lokalnej tradycji, toczącego się

pomiędzy   falami   potwora   można   czasami   ujrzeć   na   jeziorze

podczas   sztormowej   pogody

40

,   natomiast   skały   znajdujące   się

przy   wejściu   na   Station   Island   przez   wiele   wieków   były

nazywane wnętrznościami ogromnego, skamieniałego węża.

39

 Fionn mac Cumhaill, będąc chłopcem, przebywał na naukach u druida, dla

którego gotował zupę z „łososia mądrości”. Ten, kto spróbował tej zupy,
miał posiąść niesamowitą wiedzę. Fionn sparzył sobie kciuk zupą i aby
złagodzić ból, wsunął go do ust, tym samym zdobył mądrość. Ilekroć szukał
jakiegoś rozwiązania, wkładał kciuk do ust i ssał przez chwilę.

40

 T. Wright, St Patrick’s Purgatory, London 1844, s. 2­4.

Przytoczona   opowieść   zawiera   wiele   mitycznych   elementów,

nawiązuje   do   mitycznych   wydarzeń,   do   świetności   starożytnej

Irlandii   i   jej   bohaterów.   Patryk,   pojawiający   się   na   samym

końcu   jako   nieznany   przybysz,   jakby   z   innego   świata,   jest

zapowiedzią   „nowej   ery”   ­   ery   chrześcijaństwa.

Podporządkowanie się bestii nakazom Patryka oznacza zwycięstwo

nowej   religii.   Chrześcijańska   sztuka   przedstawia   świętego

stojącego   na   głowie   węża,   który   wije   się   wokół   jego   laski

apostolskiej.   Obraz   ten   jest   uwiecznieniem   czynu   Patryka,

który przepędził z Irlandii wszelkie węże i gady.

Różne wersje legendy o zabiciu potwora w Lough Derg podają

jedno   z   możliwych   objaśnień,   dotyczących   pochodzenia   nazwy

jeziora.   Należy   tutaj   jednak   podać   naukowe   wyjaśnienie   tej

nazwy.   Wody   Lough   Derg   posiadają   zabarwienie   czerwonawe,

ponieważ   przepływają   przez   obszar   bagnisty   i   wrzosowaty.

Ponadto w korycie oraz na brzegu jeziora znajdują się liczne

źródła,   zawierające   żelazo,   które   również   ma   wpływ   na   barwę

jeziora.   Inna   interpretacja   opiera   się   na   nazwie   jeziora

zapisanej jako Lough Derc (również Gercc), a odnoszącej się do

anachoreckiego   rodzaju   życia   prowadzonego   na   tych   wyspach.

Derc,   oznaczające   „jamę”,  „dół”,   „wydrążenie”,  w   stosunku   do

jeziora   można   rozumieć   jako   jamę,   jaskinię   (Jezioro   Jamy),

grób (Jezioro Miejsca Pochówkowego) czy też studnię, oczodół.

Ten ostatni przypadek wykazuje raczej związek z Loch Dergdeirc

(Jeziorem   Czerwonego   Oka),   które   znajduje   się   na   rzece

Shannon.   S.   Leslie   uważa,   że   nie   ma   powodu,   by   nazwę   Lough

Derg   rozumieć   jako   „Jezioro   Jaskini”,   co   sugeruje   J.

O’Donovan

41

,  ponieważ późniejsze słowo irlandzkie, oznaczające

41

 „I am satisfied that the name of this Lough is not Loch Dearg, i. e. the

Red Lough, but Loch Deirc, i. e. the Lough of the Cave (...)”. Zob.
O’Donovan’s Letters (Letters containing information relative to the
antiquities of the County of Donegal; collected during the progress of the
Ordnance Survey in 1835; reproduced under the direction of Rev. Michael
O’Flanagan), Bray 1927, s. 148.

„jaskinię”,   brzmiało  uaim.   E.   MacNeill   ma   bardzo   oryginalną

teorię.   Uważa   on,   że   starożytna   nazwa   jeziora   brzmiała  Loch

Gerg,   co   interpretuje   jako   „Jezioro   Cietrzewia

42

,   najstarsze

odnotowane ptasie sanktuarium”.

Croagh   Patrick   i   Lough   Derg   to   miejsca   wyznaczające

decydujące   momenty   w   pracy   misyjnej   św.   Patryka.   Pierwsze   z

nich   jest   początkiem   walki   z   pogaństwem,   drugie   natomiast

ostatnim jej etapem. Starzy ludzie zamieszkujący okolice Lough

Derg   wierzyli,   że   było   ono   ostatnią   twierdzą   irlandzkich

druidów.   Według   tradycji  ludowej,   jaskinia  na   Station   Island

miała   być   miejscem   schronienia   dużej   liczby   złych   duchów,

nazywanych   „starożytnymi,   wysiedlonymi   bogami   druidów”   lub

„zdetronizowanymi   diabłami”,   które   uciekały   w   połochu   przed

Patrykiem, prowadzącym misję nawracania w całym kraju. Ludność

tej   okolicy   była   tak   przerażona   słysząc   o   orgiach,   jakie

odbywały się na wyspie, że nikt nawet nie odważył się spojrzeć

w jej kierunku, a co dopiero postawić nogę na tej ziemi. Kiedy

Patryk   przybył   do   Templecarne,   został   powiadomiony   o

diabelskich   poczynaniach.   Pełen   determinacji,   postanowił

pokonać je mocą Chrystusa i pomimo ostrzeżeń ludzi udał się na

wyspę.   Nikt   nie   spodziewał   się   ujrzeć   go   ponownie.   Patryk

spędził tam 24 godziny, walcząc w pojedynkę z demonami, które

ostatecznie   rozgromił

43

.   Konsekracja   kościoła   w   parafii

Templecarne   miała   być  symbolem   zakończonej  pracy   misyjnej   na

tej   ziemi.   Oznaczało   to   zastąpienie   chrześcijaństwem   religii

druidów

44

.

Walka   z   demonami   zaczyna   się   na   Reek.   To   również   tutaj

Irlandczycy otrzymali szansę odpokutowania swoich grzechów za

42

 Jarząbka, Pardwy, Pardwy Szkockiej, Głuszca. Nazwa tego ptaka w języku

angielskim brzmi grouse. Zob. A. Curtayne, Lough Derg, Omagh 1980, s.12.

43

 S. Ó Súilleabáin, An Pocaide Gabair, „Béaloideas”, 1952, nr 21, s. 176­

178; A. Curtayne, Lough Derg, dz. cyt., s. 7.

44

 Oczywiście nie należy tego rozumieć dosłownie, bowiem chrześcijaństwo

toczyło walkę z pogaństwem jeszcze przez wiele wieków.

życia,   co   stanowiło   zarodek   pielgrzymek   do   „Czyśćca   św.

Patryka”.   D.   O’Connor   pisze   o   niczym   nie   uzasadnionym

twierdzeniu,   „jakoby   Czyściec   św.   Patryka   znajdował   się

pierwotnie na Croagh­Patrick i że Zakon Augustynów dodał tym

wspaniałym   tytułem   godności   swojej   własnej   samotni   w   Lough

Derg,   gdzieś   w   okresie   średniowiecza”

45

.   Nie   roztrząsając

kwestii,   dotyczącej   pierwotnej   lokalizacji   Czyśćca,   należy

przyznać, że sama idea czyśćca zaczęła rozwijać się na Reek,

zanim została przeniesiona do Lough Derg

46

.

Pochodzenie   „Czyśćca   św.   Patryka”,   jak   i   wyniki   badań

archeologicznych, dotyczące tego miejsca nie są zbyt jasne. Na

Saints’ Island nie zachowało się nic z dawnego monasteru. Na

najwyższym   wzniesieniu   wyspy   oraz   na   zachód   od   monasteru   i

cmentarza można dostrzec okrągły wał ziemny, który wydaje się

być   zapożyczeniem   z   pogańskiego   okresu.   Na   wschodzie   wyspy,

pomiędzy   cmentarzem   a   wybrzeżem,   znajdują   się   ruiny,

przypuszczalnie  kościoła  pielgrzymkowego.  Bezpośrednio w  jego

sąsiedztwie   można   dostrzec   otwartą   przestrzeń,   otoczoną

sześciobocznym   wałem,   również   w   bardzo   złym   stanie.

Przypuszcza   się,   że   otaczał   on   siedem   pokutnych   łóżek

pielgrzymich.   Za   tym   ogrodzeniem   znajduje   się   okrągłe

zagłębienie   w   ziemi,   które   jest   wypełnione   ziemią   prawie   po

brzegi i rzadko kiedy nie ma w nim wody. Tradycja podaje, że

była   to   „Studnia   Pielgrzymów”,   w   której   wierni   zwykli

dokonywać ablucji przed opuszczeniem wyspy.

Burzliwa historia Lough Derg nie oszczędziła także Station

Island.   24   października  1632   r.,  na   polecenie   anglikańskiego

biskupa   z   Clogher,   Jamesa   Spottiswoode,   wszystko   na   wyspie,

łącznie   z   oryginalną   jaskinią,   zostało   zrównane   z   ziemią.

Zapewne   również   wtedy   została   wypełniona   „Studnia   św.

45

 D. O’Connor, Lough Derg and its Pilgrimages, Dublin 1879, s. 15.

46

 Najstarsze żywoty św. Patryka nie wspominają o Czyśćcu w Lough Derg.

Patryka”, używana przez dawnych anachoretów, o której wspomina

nuncjusz   papieski   w   1517   r.

47

  Pielgrzymki   jednak   nie   ustały.

Podjęto nawet prace prowadzące do odbudowy, jednak w 1680 r.

wszystko   zostało   ponownie   zniszczone.   Pomimo   ustawy

parlamentarnej z 1704 r., nakładającej grzywnę w wysokości 10

szylingów   lub   też   publiczną   chłostę   jako   karę   dla

odwiedzających   tego   typu   miejsca,   pielgrzymki   były   jednak

kontynuowane.

Najstarsze zabudowania, znajdujące się obecnie na Station

Island, pochodzą z końca ubiegłego wieku. Kaplica św. Maryi od

Aniołów,   stojąca   na   miejscu   kościoła   franciszkanów   o   takiej

samej nazwie powstała w 1870 r., a powiększono ją w latach 70.

naszego stulecia. W kaplicy wierni zostawiają prośby w różnych

intencjach, które wypisują na kartkach. W pobliżu kaplicy, na

wzniesieniu,   stoi   dzwonnica,   wybudowana   prawdopodobnie   na

miejscu   dawnej   jaskini.   Do   zabudowań   na   wyspie   należą   także

dwa domy noclegowe. Najbardziej jednak okazałym obiektem jest

Bazylika św. Patryka, której budowę ukończono w 1929 r., a w

1931   r.   Pius   XI   dokonał   jej   konsekracji,   ustanawiając   ją

bazyliką. W tym czasie był to jedyny kościół na obszarze całej

Irlandii   zwany   bazyliką.   Zastąpił   on   Kościół   św.   Patryka,

zwany   „Kaplicą   Więzienną”,   który   wcześniej   przejął   funkcje

starej   jaskini

48

.   W   zewnętrznej   ścianie   budynku   (od   strony

północnej bazyliki), używanego jako pomieszczenie do spowiedzi

podczas   1­dniowej   pielgrzymki,   a   w   czasie   3­dniowej   jako

schronienie   nocne   dla   czuwających   pielgrzymów,   znajduje   się

„Chrzcielnica   z   Wodą   Święconą”   (Holy   Water   Font),   której

wierni   zaczerpują   do   przyniesionych   ze   sobą   naczyń   i

47

 Obecnie nic nie wiadomo o istnieniu jakiejkolwiek świętej studni na

wyspie.

48

 W 1780 r. biskup z Clogher zamknął ostatecznie jaskinię, którą zastąpił

Kościół św. Patryka, gdzie pielgrzymi gromadzili się na czuwaniu.

pojemników.   Woda   nabiera   takich   właściwości   w   wyniku

poświęcenia jej przez księdza przy użyciu soli.

Pielgrzymki na Station Island można odbywać od 1 maja do

30   września.   Od   1   czerwca   do   15   sierpnia   mają   miejsce

tradycyjne 3­dniowe pielgrzymki, a 1­dniowe są przeprowadzane

w maju, sierpniu i wrześniu. Te ostatnie zostały wprowadzone z

myślą   o   osobach   starszych   oraz   chorych   ­   tych,   których

kondycja   fizyczna   nie   jest   na   tyle   dobra,   by   mogły   podjąć

tradycyjną   pielgrzymkę;   w   której   zezwala   się   wziąć   udział

osobom mającym ukończone 15 lat; osoby są w stanie chodzić i

klęczęć bez pomocy innych, a ich zdrowie pozwala na podjęcie

takiego   wysiłku.   Od  północy   dnia  poprzedzającego   przyjazd   na

wyspę pielgrzymi są zobowiązani do rozpoczęcia postu. Zezwala

się   jedynie   na   przyjmowanie   czystej   wody   i   przepisanych

lekarstw.   Post   jest   kontynuowany   przez   pełne   trzy   dni,   w

czasie   których   jeden   „Lough   Derg   posiłek”   (suchy   chleb   lub

tost   oraz   czarna   herbata,   kawa   lub   woda)   jest   dozwolony.

Pierwszy   posiłek   można  spożyć   po  odbyciu   przynajmniej   jednej

stacji na wyspie, drugi ­ o jakiejkolwiek porze popołudniowej

dnia   następnego,   a   trzeci   również   o   jakiejkolwiek   porze   po

opuszczeniu   wyspy.   Zastrzega   się,   by   posiłek   trzeciego   dnia

był podobny do tego na wyspie. Post kończy się o północy dnia

trzeciego. W 1353 r. post o chlebie i wodzie trwał 15 dni, w

1517   r.   został   zredukowany   do   9   dni,   a   pierwsze   wzmianki,

dotyczące   3­dniowego   postu   pochodzą   z   1804   r.   Pielgrzymi,

którzy muszą przybyć na wyspę przed godz. 15.00, udają się do

domu noclegowego, by tam zostawić obuwie.

Rozpoczęcie   stacji   poprzedza   wstąpienie   do   bazyliki   i

pokłonienie   się   przed   Najświętszym   Sakramentem.   Krzyż   św.

Patryka

49

,   znajdujący   się   w   pobliżu   bazyliki,   oraz   Krzyż   św.

49

 Jest to żelazny krzyż osadzony na kamiennej, żłobionej kolumnie,

pochodzącej z IX w., która prawdopodobnie była wcześniej zwieńczona
kamiennym krzyżem.

Brygidy, wyrzeźbiony w kamieniu wbudowanym w południową ścianę

Bazyliki,   w   sąsiedztwie  kamieni   z  inskrypcjami   i   wizerunkiem

Corry,   wyznaczają   początek   praktyk   pokutnych,   w   trakcie

których  odmawiane  są  zestawy   modlitw:  „Ojcze  Nasz”,  „Zdrowaś

Mario”,   „Credo”   i   czasami   dziesiątki   różańca.   Modlitwy   (1

„Ojcze   Nasz”,   1   „Zdrowaś   Mario”   i   1   „Credo”),   odmawiane   na

klęczkach   pod   Krzyżem   św.   Patryka,   kończy   złożenie   na   nim

pocałunku.   Natomiast   po   zakończonych   modlitwach   (3   „Ojcze

Nasz”, 3 „Zdrowaś Mario” i 1 „Credo” ­ również na klęczkach)

pod   Krzyżem   św.   Brygidy   pielgrzym,   przylegając   do   niego

plecami, z rozłożonymi rękami powtarza trzykrotnie: „Wyrzekam

się   świata,   ciała   i   szatana”.   Po   tej   ceremonii   wykonuje   się

cztery

50

  okrążenia  wokół  bazyliki,  zgodnie z   ruchem  wskazówek

zegara, odmawiając po cichu 7 dziesiątek różańca, a na końcu 1

„Credo”.   Kolejnymi   miejscami  modlitw   są  pokutne   cele   (raczej

pozostałości po nich), zwane również „łóżkami”, które znajdują

się przy brzegu jeziora, między Kaplicą św. Maryi od Aniołów a

bazyliką.   Pierwsze   z   nich   zwane   jest   „Łóżkiem   św.   Brygidy”,

kolejne   „Łóżkiem   św.   Brendana”,   „Łóżkiem   św.   Katarzyny”

51

,

„Łóżkiem   św.   Kolumby   (Columcille)”,   a   ostatni   kompleks

„łóżek”,   zwanych   „Pokutnym   Łóżkiem”,   zawiera   „Łóżko   św.

Patryka oraz śś. Daveoga (Dabheoca) i Molaise”. Każde z tych

„łóżek” jest okrążane po stronie zewnętrznej oraz wewnętrznej.

Modlitwy   odmawia   się   także   na   klęczkach   przy   wejściu   do

„łóżka” oraz w jego środku pod krzyżem. Za każdym razem jest

to zestaw: 3 „Ojcze Nasz”, 3 „Zdrowaś Mario” i 1 „Credo”, a w

przypadku   „Pokutnego   Łóżka”   „Ojcze   Nasz”   i   „Zdrowaś   Mario”

odmawia się 6 razy. Następnie pielgrzym przechodzi nad brzeg

jeziora,   gdzie   na  stojąco,   a  potem   klęcząc   odmawia  5   „Ojcze

50

 Wokół starego kościoła wykonywano 7 okrążeń, które zostały zredukowane,

ponieważ obwód bazyliki jest około 3 razy większy od obwodu starego
kościoła.

51

 Prawdopodobnie chodzi tutaj o Katarzynę Aleksandryjską, która w

średniowieczu była patronką kołodziejów.

Nasz”,   5   „Zdrowaś   Mario”   i   1   „Credo”.   Przy   brzegu   jeziora

klęczy   się   na   specjalnym   kamieniu   nazywanym  leac­na­moan

(„Kamieniem   Pokutnym   Mnicha”),   na   którym   św.   Patryk   miał

zostawić   odcisk   swoich   kolan

52

.   Kamień   ten   ma   leczyć

posiniaczone stopy pielgrzymów. Cały ten zestaw praktyk składa

się   na   pierwszą   stację,   którą   kończy   odmawianie   modlitw   pod

Krzyżem   św.   Patryka   (1   „Ojcze   Nasz”,   1   „Zdrowaś   Mario”   i   1

„Credo”   na   klęczkach),   a   następnie   w   intencji   papieża   (5

„Ojcze Nasz”, 5 „Zdrowaś Mario” i 1 „Credo”) w bazylice. Trzy

stacje powinny być ukończone pierwszego dnia do godziny 21.20.

O   godz.   22.15   pielgrzymi   zebrani   w   bazylice   są   gotowi

rozpocząć   24­godzinne   czuwanie,   które   należy   do

najtrudniejszej   części   ascetycznego   programu   pielgrzymkowego.

Drzwi bazyliki zostają zamknięte na godzinę. W dawnych czasach

niska i wąska jaskinia była zamykana na cały dzień i całą noc.

Jest to symbol śmierci. Czuwanie rozpoczyna się przygotowaniem

do   spowiedzi   i   sakramentu   pojednania.   Cztery   kolejne   stacje

odprawia   się   wewnątrz   bazyliki   podczas   nocnego   czuwania,

chodząc przy tym dookoła w miarę wolnej przestrzeni.  Następny

dzień rozpoczyna się mszą o 6.30, a o godz. 8.30 ma miejsce

sakrament   pojednania,   po   czym   wykonuje   się   ósmą   stację   na

zewnątrz. Z tekstu, pochodzącego z około 1600 r., dowiadujemy

się,   że   po   wyjściu   z   jaskini   wszyscy   pielgrzmi   powinni   byli

zanurzyć się trzy razy w wodzie „Sadzawki Patryka”

53

. O godz.

12.00   następuje   odnowienie   przyrzeczeń   chrzcielnych.   Stacja

dziewiąta kończy pobyt na Station Island.

Interesującym   przedmiotem,   związanym   z   pielgrzymką   do

Lough   Derg,   równocześnie   upamiętniającym   tragiczny   wypadek   z

52

 J. Richardson (The Great Folly..., dz.cyt., s. 50) mówi o wchodzeniu do

wody po zakończeniu rytuału przy „łóżkach”, a następnie trzykrotnym
obchodzeniu metamorphosed Stones, zwanych Caoranach.

53

 The Round of Penance, tłum. z irlandzkiego skryptu Micheala O’Clery

przez Ojca Grosjeana, S.J., Brussels, Royal Library MS., 5057­59; w: S.
Leslie, dz. cyt., s. 70.

12   lipca   1795   r.,   kiedy   to   na   Lough   Derg   zatonęła   łódź,

wioząca 93 pielrzymów, jest mały krzyżyk pokutny, znaleziony w

ręce jednej z ofiar. Krzyż ten pochodzi z 1792 r. Początkowo

krzyże takie były rzeźbione w drewnie w okolicach Lough Derg,

a   obecnie   są   wykonywane   z   torfu   przez   rzemieślników   w

hrabstwie   Tyrone.   Wielkość   krzyża   i   jego   krótkie   ramiona

sprawiają,   że   można   go   bez   problemu   nosić   w   ręce   podczas

pielgrzymki   na   wyspie.   Na   krzyżu   rozmieszczonych   jest   wiele

symboli. Zaraz pod napisem INRI, po lewej stronie znajduje się

młot, którym miano przybić Chrystusa do krzyża. Obok niego są

widoczne   trzy   kostki,   symbolizujące   kości,   którymi   rzucano

losy o szatę Jezusa. Poniżej można zauważyć słońce, księżyc i

gwiazdy,   będące   symbolami   natury.   Pod   prawym   ramieniem

Ukrzyżowanego widnieją obcęgi, służące do usunięcia gwoździ z

ciała   Chrystusa.   U   Jego   lewej   ręki   zaznaczono   rzemienie,

którymi   miał   być   przywiązany   do   słupa.   Z   prawej   strony   boku

Jezusa   wyrzeźbiono   włócznię,  którą   został  przebity   Jego   bok.

Poniżej   włóczni   umieszczono   bicz,   mający   przypominać

biczowania   pod   słupem.   Po   przeciwnej   stronie   postaci

zaznaczono drabinę, której użyto przy ściąganiu z krzyża ciała

Chrystusa. Na samym dole krzyża znajduje się kogut i garnek,

nawiązujące   do   postaci  Piotra   i  Judasza­zdrajcy.   Na   następny

dzień   po   ukrzyżowaniu,   kogut,   który   zapiał   po   trzykroć   po

zaparciu   się   Pana   przez   Piotra,   został   ugotowany   w   garnku

przez   żonę   Judasza,   a   powrócił   do   życia   w   Niedzielę

Wielkanocną   po   zmartwychwstaniu   Chrystusa,   o   czym   wcześniej

powiedziano Judaszowi. Historia koguta, upamiętniona również u

podstawy   ogromnego   krzyża   znajdującego   się   ponad   ołtarzem

bazyliki,   jest   źródłem   nazwy,   jaką   nadano   temu   krzyżowi   ­

„Krzyż Nadziei”.

Trzydniowe odsunięcie się od zwykłego świata, doczesnych

spraw nawiązuje do paschalnej tajemnicy Chrystusa, który umarł

dla świata i zmartwychwstał trzeciego dnia. Przeprawienie się

przez wodę jest pozostałością ceremonii chrztu, która oznacza

rozpoczęcie życia chrześcijańskiego. Bose stopy są oznaką czci

dla obecności Boga. Gromadzenie się pielgrzymów na mszy jest

doświadczeniem przynależności do Kościoła, poprzez który dąży

się   do   zbawienia.   Wyrzekając   się   świata,   ciała   i   szatana,

pielgrzym   ma   kościół   za   plecami,   zarówno   w   sensie   dosłownym

(fizycznym), jak i moralnym. Powtórzenie przyrzeczenia chrztu

oznacza powrót do stanu niewinności. Wspólny post i czuwanie

jednoczy   pielgrzymów   z   cierpiącą   ludzkością   na   świecie.

Poprzez modlitwy i pokutę pielgrzym naśladuje Chrystusa, który

przygotował siebie na całkowite oddanie Ojcu, prowadząc życie

ascetyczne

54

.

Jednodniowe wycofanie się ze świata nie posiada właściwie

nic   z   ascetycznego   charakteru   pielgrzymki   3­dniowej.   Nie

wymaga   się   poszczenia   ani   też   ściągania   obuwia.   Modlitwy   są

odmawiane głównie wewnątrz bazyliki. Wyjątek stanowią jedynie

te, powtarzane podczas krótkiej procesji dookoła bazyliki.

D.   O’Connor   nazywa   pielgrzymkę   do   „Czyśćca   św.   Patryka”

najstarszą   istniejącą   instytucją   Kościoła   irlandzkiego

55

.

Zachowane   ostre   reguły   towarzyszące   pielgrzymce   są   echem

reżimu,

 

charakteryzującego

 

średniowieczną

 

tradycję

anachorecką,   a   będącego   przedmiotem   częstej   krytyki,

dokonywanej   głównie   przez   obserwatorów   z   zewnątrz.   Wrogo

nastawionym   obserwatorom   zawdzięcza   się   długie   i   szczegółowe

opisy   przeprowadzanych   tam   praktyk   religijnych.   W

przeciwieństwie   do   pielgrzymek   średniowiecznych,   zwłaszcza   w

XIV   i   XV   w.,   kiedy   to   do   Lough   Derg   ściągały   rzesze

pielgrzymów z całej Europy, dzisiejsi uczestnicy rekrutują się

głównie   spośród   Irlandczyków,   a   miejsce   to   jest   prawie

54

 J. Duffy, Lough Derg Guide, Dublin 1980, s. 12.

55

 D. O’Connor, dz. cyt., s.13.

nieznane poza Irlandią. W okresie tradycyjnej pielgrzymki, tj.

od   1   czerwca   do   15   sierpnia,   Station   Island   odwiedza   około

20.000­30.000

56

 pielgrzymów

57

.

Wielu   pielgrzymów,   przybywających   na   Station   Island,

odnosi   swoje   doświadczenia   z   tego   miejsca   do   historii   i

tradycji   oraz   swoich   przodków.   John   Prior,   członek  Irish

Christian   Brothers  (Irlandzkich   Chrześcijańskich   Braci)   w

Nowym   Yorku,   tak   opisuje   swoje   doświadczenie   z   Lough   Derg:

„Pamiętałem moją matkę mówiącą mi, że «zrobiła» Lough Derg. To

jest dla mnie naprawdę coś niesamowitego, zdać sobie sprawę z

tego,   że   dotykam   moimi   bosymi   stopami   dokładnie   tych   samych

kamieni,   po   których   stąpała   boso   moja   matka...”

58

.   Dla   niego

dotknięcie jakiejś części celtyckiej duszy oznaczało przybycie

do Lough Derg. Uważa, że Lough Derg jest rzeczywistym wyrazem

celtyckiego   katolicyzmu,   który   ma   charakter   pokutny

59

.   Pokuta

zdaje   się   być   naturalną   częścią   religii   Celta,   dla   którego

odosobnienie,   powtarzanie   modlitw,   czuwanie,   post   i   fizyczna

wytrzymałość   były   niezbędnymi   narzędziami   do   wypracowania

duchowości.   Praktyki   pokutne,   jakim   poddawali   się   mnisi

irlandzcy,   były   związane   z   kondycją   fizyczną,   wystawianą   na

próbę   w   bezpośrednim   kontakcie   z   naturą.   Ta   bliskość   natury

była   istotna   dla   społeczności   celtyckiej,   której   wiara

opierała się na przyrodzie, bliskości strumieni, rzek, lasów i

wszelkich   formacji   górzystych,   stanowiących   ukształtowanie

ziemi. Współcześni spadkobiercy Celtów odziedziczyli również i

tę tradycję, którą w dalszym ciągu podtrzymują. Udając się do

takiego   miejsca,   jak   Lough   Derg,   gdzie   wszyscy   stają   się

równi,   nierzadko   zatracając   swoją   tożsamość,   szuka   się

56

 W drugiej połowie lat 50. odnotowano najwyższą liczbę pielgrzymów ­

ponad 30 tys.

57

 Dane z 1988 r. wykazują lekką przewagę kobiet wśród pielgrzymów,

natomiast dominującą grupą społeczną była warstwa średnia.

58

 J. Duffy, On Lough Derg, Dublin 1988, s. 77.

59

 Można to zauważyć na przykładzie irlandzkiego życia monastycznego.

izolacji od świata, od życia codziennego. Izolacja jest tutaj

dosłowna,   uzyskana   bowiem   dzięki   wodom   jeziora.   Pielgrzymi

przyjeżdżają   do   Lough   Derg,   by   sięgnąć   w   głąb   swojego   życia

duchowego i przywrócić jego równowagę. Jest to więc nie tylko

próba sił fizycznych, ale również duchowych.

STRESZCZENIE

Lough Derg w hrabstwie Donegal w Irlandii jest jeziorem, na którym

znajdują  się  wyspy  Station     oraz   Saints’,   związane  z  „Czyśćcem  Świętego
Patryka”,   owiane   licznymi   legendami   o   zamieszkujących   je   demonach,
potworach i innych mitycznych postaciach. Jednak główną postacią jest św.
Patryk,   od   którego   imienia   pochodzi   nazwa   „Czyśćca”.   To   tutaj   Chrystus
miał   ukazać   Parykowi   czyściec,   jednocześnie   dając   szansę   grzesznikom   na
odpokutowanie grzechów jeszcze za życia.

Najwcześniejszym rejestrem pielgrzymki do Lough Derg jest  Tractatus

de Purgatorii Sancti Patricii, pochodzący z 1184 r. Jednak nie znajdujemy
w nim dokładnej lokalizacji tego miejsca. Nieco światła na to zagadnienie
rzuca  Topographia   Hiberniae  Geralda   z   Walii,   której   pierwsza   wersja
została napisana około 1186 r., a druga w okresie 1187­89.

Burzliwe dzieje Irlandii odcisnęły swoje piętno także na historii obu

wysp,   która   w   niektórych   okresach   pozostaje   niejasna.   W   jej
rekonstruowaniu   pomagają   badania   archeologiczne,   prowadzone   zarówno   na
wyspach, jak i w okolicy Lough Derg. Położenie geograficzne Jeziora, wraz
ze starożytnymi obiektami, wspomagane bogatym materiałem folklorystycznym
pozwala   na   odtworzenie   historii   tego   obszaru   z   czasów
przedchrześcijańskich.

Obecnie odbywane pielgrzymki kierują się na Station Island, na której

najważnejszymi   obiektami   są   Bazylika   Świętego   Patryka   oraz   pozostałości
anachoreckich   cel   pokutnych,   zwanych   „łóżkami”.   Tradycyjne   3­dniowe
pielgrzymki  mają   miejsce  w   okresie   od   1.   czerwca   do   14.  sierpnia,  a   1­
dniowe   ­   w   maju,   sierpniu   i   wrześniu.   Te   drugie   zostały   wprowadzone   z
myślą   o   osobach   starszych   i   chorych.   Odbycie   pielgrzymki   polega   na
odmówieniu   odpowiednich   zestawów   modlitw,   klęcząc   lub   stojąc   przy
poszczególnych   obiektach.   W   jej   trakcie   przestrzegany   jest   post,
zezwalający   na   przyjmowaniu   skromnego   posiłku   raz   dziennie.
Najtrudniejszym   elementem   pielgrzymki   jest   24­godzinne   czuwanie   w
Bazylice.

W   okresie   tradycyjnej   pielgrzymki   Station   Island   odwiedza   około

20.000­30.000   pielgrzymów.   W   przeciwieństwie   do   pielgrzymek
średniowiecznych,   zwłaszcza   z   XIV   i   XV   wieku,   kiedy   to   do   Lough   Derg
ściągały rzesze pielgrzymów z całej Europy, dzisiejsi uczestnicy rekrutują
się głównie spośród Irlandczyków, a miejsce to jest prawie nieznane poza
Europą.