1

Zbigniew Czwartosz, Joanna Różyńska

CO TO JEST SPRAWIEDLIWOŚĆ NAPRAWCZA

1

1. Sprawiedliwość w prawie karnym

Zacznijmy od prostego pytania, czym jest przestępstwo? Zgodnie z podręcznikami
akademickimi przestępstwo to czyn człowieka niezgodny z ustawą, za którego
popełnienie grozi sprawcy kara wymierzana w imieniu państwa przez sąd.

2

Wszystkie współczesne ustawodawstwa zawierają zamknięty katalog zachowań
podlegających penalizacji. Jeśli jakieś zachowanie odpowiada ustawowemu opisowi
konkretnego typu zbrodni lub występku (tj. jeśli wypełnia ustawowe znamiona
przestępstwa), państwo ma prawo nałożyć na jego sprawcę karę np. grzywny,
ograniczenia lub pozbawienia wolności, (a w niektórych krajach nawet pozbawienia
życia).

Współczesny wymiar sprawiedliwości karnej spoczywa w całości w rękach
państwowych organów ścigających, orzekających i wykonawczych, których
głównym celem jest doprowadzenie do ujęcia, prawomocnego osądzenia i ukarania
przestępcy. Postępowanie sądowe toczy się zgodnie z trybem przepisanym przez
ustawę. Jego głównym aktorami są profesjonalni prawnicy – adwokat, prokurator i
sędziowie składu orzekającego. Ofiara przestępstwa pełni w całym procesie rolę
marginalną. Stanowi niejako „dowód rzeczowy” dokonanego przestępstwa, który
umożliwia skazanie sprawcy. Nie ma też żadnego wpływu na rodzaj i wysokość
wymierzanej kary. Celem kary nie jest bowiem naprawienie szkód psychicznych i
materialnych poniesionych przez poszkodowanych, ale przede wszystkim
„odpłacenie” przestępcy za to co zrobił (retrybucja) i odstraszenie innych członków
społeczeństwa od podejmowania działań niezgodnych z prawem w przyszłości
(prewencja).

Dominujący dziś publiczny i punitywny sposób reagowania na przestępczość nie ma
charakteru historycznego i kulturowo uniwersalnego. Proces, nazwany przez Nilsa
Christiego „kradzieżą konfliktu przez państwo” rozpoczął się w XII/XIII a zakończył w
XIX wieku. Zdaniem wielu historyków prawa „zawłaszczenie konfliktu” przez
państwo dokonało się w wyniku rewolucji myślenia o tym, czym jest przestępstwo.
W czasach monarchii w XII/XIII wieku władca pełnił trzy podstawowe funkcje – stał
się prawodawcą, najwyższym sędzią i głównym strażnikiem pokoju w kraju. Każdy
czyn naruszający mir królewski był traktowany jako zamach na państwo
ucieleśnione w osobie panującego. Takie rozumienie przestępstwa przetrwało
zasadniczo w niezmienionej postaci do dziś i stanowi fundament współczesnego
wymiaru sprawiedliwości karnej. Historycznie pierwotne odszkodowanie na rzecz
pokrzywdzonych zostało zastąpione przez karę wymierzaną w imieniu i na rzecz
państwa.

1

Tekst roboczy opracowany na podstawie pracy magisterskiej Joanny Różyńskiej „Sprawiedliwość naprawcza”

– teoria i praktyka” ISNS UW 2003

2

Por. np. L.Gardocki: Prawo karne, W-wa, 1998 s.46

2

Tak ukształtowany system sprawiedliwości karnej prowadzi współcześnie do wielu
patologii, jak wzrost przestępczości, przeludnienie więzień, wysoki odsetek
recydywistów. Surowe kary nie są narzędziem „edukacyjnym”, a zamknięte zakłady
karne w minimalnym stopniu umożliwiają skazanym, po odbyciu kary, powrót do
normalnegto życia.

Współczesny obraz wymiaru sprawiedliwości karnej nie napawa optymizmem. Nic
więc dziwnego, że już od kilkudziesięciu lat podejmowane są próby zreformowania
go tak, aby w większym stopniu: (a) uwzględniał i zaspakajał potrzeby
psychologiczne i materialne osób pokrzywdzonych; (b) umożliwiał sprawcom
przestępstw wzięcie odpowiedzialności za skutki swoich czynów i powrót do
społeczeństwa; (c) angażował w proces rozwiązywania konfliktu karnego
bezpośrednio zainteresowanych.

Podstawowe znaczenie w podejmowaniu dyskusji i działań praktycznych nad
reformą (lub wręcz radykalną zmianą) obowiązującego systemu sprawiedliwości
karnej ma nowy paradygmat myślenia o tym, czym jest przestępstwo i jak
skutecznie radzić sobie z jego konsekwencjami. Ten nowy paradygmat wiąże się z
koncepcją sprawiedliwości naprawczej (restorative justice), która pojawiła się w
połowie lat osiemdziesiątych w Ameryce Północnej.

Jej podstawowe założenia zostały sformułowane przez kanadyjskiego kryminologa
Howarda Zehra w eseju „Retributive Justice, Restorative Justice” (1985), oraz w
opublikowanej pięć lat później pracy „Changing Lense: A New Focus for Crime and
Justice”. Dziś, po upływie 15 lat, sprawiedliwość naprawcza jest jedną z najbardziej
nośnych i inspirujących koncepcji teorii i praktyki rozwiązywania konfliktów. W wielu
państwach działają ośrodki propagujące jej idee, a liczba programów
funkcjonujących w oparciu o jej założenia liczona może być w tysiącach.

Sprawiedliwość naprawcza stanowi również przedmiot zainteresowań instytucji
międzynarodowych. I tak w 1998 roku w Unii Europejskiej powołano Europejskie
Forum na rzecz Mediacji między Ofiarą i Sprawcą i Sprawiedliwości Naprawczej. W
1999 roku Komitert Rady Ministrów Rady Europy przyjął Rekomendację
No.R.(99)19, o stosowaniu mediacji w sprawach karnych, a Rada Ekonomiczno-
Społeczna ONZ uchawliła Rezolucję 1999/26 pod nazwą: „Rozwój i wdrażanie
mediacji i praktyk sprawiedliwości naprawczej w sprawach karnych”. (O pracy
Europejskiego Forum w swoim wystąpieniu opowie szerzej jedna z współtwórczyń
tej organizacji - Christa Pelikan.)

2. Sprawiedliwość naprawcza – próba definicji

Podanie jednej, spójnej definicji sprawiedliwości naprawczej jest trudne. Pozwolę
sobie przytoczyć trzy różne definicje:

„Sprawiedliwość naprawcza to proces, podczas którego strony dotknięte
określonym przestępstwem wspólnie ustalają, jak radzic sobie z jego bezpośrednimi
skutkami i konsekwencjami na przyszłość”

3

.

3

T.F. Marshall: Restorative Justice. An Overview; Restorative Justice Consortium, Social Concern, London,

England 1998. s.1: www.ssw.che.umn.edu/rjp/Resouces/Documents/bmar98a.PDF

3

„Sprawiedliwość naprawcza jest sposobem reagowania na przestępstwo
skoncentrowanym na potrzebach ofiary i umożliwiającym wszystkim bezpośrednio
dotkniętym – ofierze, sprawcy, ich rodzinom i członkom społeczności – aktywne
uczestniczenie w procesie naprawiania krzywd wyrządzonych przez przestępstwo.
Sprawiedliwość naprawcza jest procesem nakierownym na: udzielenie ofiarom
przestępstwa pomocy i wsparcia; uczynienie sprawcy bezpośrednio
odpowiedzialnym wobec pokrzywdzonych osób i społeczności; naprawienie
emocjonalnych i materialnych szkód poniesionych przez ofiary; stworzenie stronom
szansy na rozwój kompetencji społecznych i udaną reintegrację; wzmocnienie
bezpieczeństwa publicznego poprzez odbudowę i uzdrowienie wspólnot”

4

.

„Sprawiedliwość naprawcza ma na celu naprawę ( naruszonych przez przestępstwo
- Z.C.) relacji społecznych poprzez zbudowanie bądź odbudowanie więzi
międzyludzkich realizujących ideał równości społecznej – tj. więzi, które oparte są
na poszanowaniu godności każdego człowieka oraz poszanowaniu jego prawa do
szacunku i troski ze strony innych”

5

.

Po przeczytaniu tych definicji intuicyjnie rozumiemy czym jest sprawiedliwość
naprawcza. Jednakże z logicznego punktu widzenia stanowią one swoisty
konglomerat ukrytych założeń aksjologicznych, postulowanych procedur działania i
oczekiwanych konsekwencji. Co więcej każda z definicji odwołuje się do
podstawowego pojęcia jakim jest przestępstwo – przyjmując implicite, że czytelnik
rozumie je tak samo jak autorzy, a zupełnie inaczej niż karniści.

Zdaniem Galawaya i Hustona, żadna teoria czy praktyka wymiaru sprawiedliwości
karnej nie może być uznana za naprawczą, jeśli nie uwzględnia trzech
następujących założeń (zawartych w przytoczonych definicjach) a dotyczących tego
czym jest przestępstwo oraz tego, jak, na poziomie materialnym i proceduralnym,
radzić sobie z jego konsekwencjami:

6

1. Przestępstwo jest przede wszystkim skrzywdzeniem drugiej osoby i

naruszeneim relacji międzyludzkich, a dopiero w drugiej kolejności
pogwałceniem prawa i wystąpieniem przeciwko państwu.

2. Celem sprawiedliwości naprawczej jest przywrócenie pokoju i harmonii w

stosunkach międyludzkich poprzez pojednanie stron i naprawienie szkód, jakie
przestępstwo wyrzadziło ofiarom, sprawcom i całym wspólnotom.

3. W procesie rozwiązywania konfliktu karnego podstawową, aktywną rolę

odgrywać powinny ofiary, sprawcy i członkowie wspólnot dotkniętych
przestępstwem.

7

4

M. S. Umbreit: What is Restorative Justice?; Center for Restorative Justice and Mediation, St. Paul MN:

University of Minnesota 1999, s.1: www.ssw.che.umn.edu/rjp/Respurces/Documents/cumb99c.PDF

5

J. Llewellyn, R. Howse: Restorative Justice – A Conceptual Framework: Law Commission of Canada 1998:

www.vaonline.org/doc_rj.html

6

Ch. Barton: Restorative Justice Empowerment. Australian Journal of Professional an Applied Ethics, 2000,

vol.2, no. 2. s. 3: www.voma.org/docs/barton_jre.pdf

7

por. definicje sprawiedliwości naprawczej zawarte np. w pracach: J. Belgrave: Restoratice Justice: a discussion

paper; Wellington, NZ, New Zealand Ministry of Justice 1995 s. 4-5; R. Classen: Restorative Justice –
Fundamental Principles; Center for Peacemaking & Conflict Studies, Fresno Pacific College 1996; J. J. Nesser:
Restorative Justice and Reaction to Crime… s.4-5; D. Van Ness: Perspectives on Achieving Satisfying Justice:
Values and Principles of Restorative Justice: Achieving Satisfying Justice Symposium, Vancouver 1997 March

4

Wymienione powyżej sposoby rozumienia sprawiedliwości naprawczej wskazują na
różne, możliwe sposoby myślenia o niej: poziom filozoficzny (1) oraz poziom zasad
(2, 3) . Do tego należałoby jeszcze dodać trzeci poziom – praktyk, czyli procedur
naprawczych

8

.

4. Filozoficzne źródła sprawiedliwości naprawczej

Według wielu autorów aksjologicznych i filozoficznych źródeł sprawiedliwości
naprawczej należy szukać w większości wielkich religii (judaizm, chrześcijaństwo,
buddyzm, konfucjonizm, hinduizm), oraz w tzw. kulturach tradycyjnych (wśród
rdzennych mieszkańców obu Ameryk, Azji, Afryki i ludów Pacyfiku)

9

.

4.1. Shalom

W opinii wielu historyków prawa, biblijna wizja sprawiedliwości sprowadza się do
starotestamentowej maksymy „oko za oko, ząb za ząb”, a więc do stprawiedliwości
retrybutywnej (odwetu). Zdaniem Bianchi i Zehra takie rozumienie tej sentencji jest
jednak błędem wynikającym z niewłaściwego przetłumaczenia hebrajskiego tekstu

10

. Maksyma ta nie miała nawoływać do zemsty, ale wskazywać jej granice: „rób tyle,

ale nie więcej, oraz określać zakres należnej pokrzywdzonemu rekompensaty:
„wartość oka za oko, wartość zęba za ząb”. W Nowym Testamencie zasada ta jest
jednoznacznie odrzucana przez Chrystusa, który mówi o przebaczaniu, naprawianiu
zła i jednaniu się z krzywdzicielem

11

. Dla biblijnej koncepcji sprawiedliwości

fundamentalne znaczenie ma zupełnie inna idea, a mianowicie idea shalom.

W języku hebrajskim pojęcie shalom oznacza oznacza stan idealny, w jakim,
zgodnie z wolą Boga, powinni żyć ludzie, oznacza pokój i harmonię relacji między
jednostkami, wspólnotą i Bogiem

12

.

Biblijne rozumienie „przestępstwa” bezpośrednio wypływa z owej relacyjnej wizji
życia społecznego. Każda krzywda wyrządzona drugiemu człowiekowi jest przede
wszystkim naruszeniem stosunków międzyludzkich, które, zgodnie z nauczaniem
Chrystusa, winny być oparte na miłości, trosce i odpowiedzialności za los bliźniego.
Głównym celem prawa nie jest zadawanie bólu i cierpienia sprawcy, ale
przywracanie zachwianej przez „przestępstwo” harmonii.

4.1. Nauczanie ludów tradycyjnych

21 s. 2-3; Ch. Pelikan: On Restorative Justice: Institute for Sociology of Law and Criminology, Vienna
Criminological Scientific Council within The Council of Europe, s. 1-2;

8

Ch. Pelikan: On Restorative Justice: Institute for Sociology of Law and Criminology, Vienna Criminological

Scientific Council within The Council of Europe, s. 1-2: www.restorativejustice.org/rj3/Introduction-
Definition/Tutorial/Circles.html

9

por. J. Braithawaite: The Fall and Rise of Restorative Justice. Restorative Justice and Resposive Regulations,

Oxford University Press 2001. s. 1: www.oup_usa.org/sc/019513639X/01951369X_01.pdf

10

H. Bianchi: Justice as Sanctuary: Toward a System of Crime Control, Bloomington, Indiana University Press

1994.

11

H. Zehr: Changing Lense: A New Focus for Crime and Justice, Ontario 1990s. 103

12

D. Van Ness: Shalom, 2001: www.restorativejustice.org/rj3/chapel/shalom.html

5

Wierzenia i praktyki rdzennych mieszkańców Ameryki Północnej oraz Australii i
Nowej Zelandii miały ogromny wpływ na kształtowanie się wspólczesnej koncepcji
sprawiedliwości naprawczej. Mimo wielu różnic, można wskazać pewne wspólne
założenia dotyczące tego czym jest człowiek, jakie jest jego miejsce w świecie oraz
czym jest prawo i sprawiedliwość.

Centralnym elementem nauczania ludów tradycyjnych jest wiara w to, że wszystkie
rzeczy we wszechświecie są ze sobą powiązane i stanowią materialną i duchową
jedność. Kosmos jest „żyjącą całością, w której delikatna równowaga wzajemna
poszczególnych części jest podobna do tej, jaka cechuje organizmy żywe. Zarówno
całość, jak i jej części składowe mają przyczyniać się do powodzenia całości,
zgodnie z jej jedynym, harmonijnym i immanentnym prawem”

13

. Dobre relacje

między ludźmi zyjącymi oraz między Ziemią, duchami przodkow i innymi siłami
nadprzyrodzonymi stanowią fundament i warunek szczęśliwości całej wspólnoty.

Holistyczna wizja jednostki i wspólnoty determinuje sposób, w jaki ludy tradycyjne
rozumieją „przestępstrwo” i sprawiedliwość. Każde zło wyrządzone drugiej osobie
traktowane jest jako naruszenie równowagi w stosunkach międzyludzkich. Czyn
krzywdzący konkretną osobę, uderza także w innych ludzi – rodzinę ofiary, dalszych
jej krewnych, przyjaciól sąsiadów, współplemieńców, a także w samego sprawcę i
jego bliskich. Sprawiedliwość jest procesem odbudowania naruszonych relacji, dla
przywrócenia których istotne znaczenie ma pojednanie sprawcy z pokrzywdzonymi
poprzez akt skruchy, przeproszenie, wybaczenie oraz symboliczne lub materialne
zadośćuczynienie za wyrządzone szkody

14

.

Prawo prymitywne nie dzieli ludzi na „złych” i „dobrych”, „zbrodniarzy” i „ofiary”, nie
jest też zainteresowane przypisywaniem „winy”. Postrzega sprawcę krzywdy, jako
kogoś, kto błądzi, kto zgubił więź łaczącą go z innymi i komu trzeba pomóc w
powrócenu do życia zgodnie z harmonią

15

.

5. Wartości i zasady sprawiedliwości naprawczej

Podsumowując dotychczasowe rozważania można stwierdzić, że sprawiedliowść
naprawcza opiera się na następujących założeniach, które nie tworzą żadnej
struktury hierarchicznej, ale siatkę wzajemnie powiązanych wartości i idei

16

:

• Wszechzwiązek (interconnectness) – idea holistycznej wizji świata, w której

wszystkie rzeczy powiązana są ze sobą. Krzywda (przestępstwo) jest
naruszeniem właściwych więzi międzyludzkich. Dobro poszczególnych jednostek
i całej wspólnoty wymaga zatem podjęcia działań, aby więzi te odbudować.

• Partykularność – człowiek jest niepowtarzalny. Poszczególni ludzie myślą i

działają w tylko sobie właściwy sposób. Sprawiedliwość naprawcza wymaga

13

J. Kurczewski: Prawo prymitywne, W-wa, 1973 s. 273

14

A. P. Melton: Indigenous Justice System and Tribal Society . Judicature 1995, nr 3. s. 1: www. .tribal-

institute.org/articles/melton_full.html

15

J. R. Guest: Aboriginal Legal Theory and Restorative Justice, part I, Justice and Healing 1999, nr 1.:

www.usask.ca/nativelaw/publications/jah/guest.html

16

J. Sawatsky: A JustPeace Ethics – Dancing Our Way Back to Humanity; Eastern Mennonite University, 2001,

s.10: www.voma.org/ctp/ethics.pdf

6

zatem, aby zarówno na poziomie stosowanych procedur, jak i na poziomie
przyjmowanych rozwiązań, odmienności te były uznawane i szanowane.

• Troska i szacunek – sprawiedliwość naprawcza bazuje na ludzkiej zdolności do

troszczenia się o drugiego człowieka. Troska oznacza emocjonalną i
intelektualną umiejętność wniknięcia w szdczególną sytuację innej osoby,
oznacza szacunek niej i jej potrzeb.

• Pokoleniowość – wymagas, aby podczas rozwiązywania problemów patrzeć

zarówno w przeszłość jak i w przyszłość. Nie można skutecznie naprawić zła
wyrządzonego przez przestępstwo, jeśli nie rozwiąże się problemówleżących u
jego podłoża. Tylko wyeliminowanie przyczyn przestępstwa daje szansę na
pokój w przyszłości.

• Pokora – oznacza świadomość ograniczeń własnej wiedzy i własnej

perspektywy. Ludzie różnią się, a zatem, mają odmienne pragnienia i potrzeby.
Traktowanie innych z wyższością, narzucanie im własnych rozwiązań jest
przejawem braku szacunku i i”ntelektualnej ślepoty”. Ludzi należy słuchać i nie
wyręczać w działaniu.

• Transformacja – sprawiedliwość naprawcza chce zmienić obowiązujący system

odpowieedzialności karnej, zgodnie z wiarą, że ludzie mogą się zmieniać tylko
trzeba im dać szansę.

• Zorientowanie na potrzeby – celem procesu naprawczego jest zaspokojenie

indywidualnie określonych potrzeb wszystkich stron dotkniętych przestępstwem
w sposób, dla nich, najwłaściwszy. Zgodnie ze sprawiedliwością naprawczą
uznaje się, że (1) każda krzywda rodzi nowe potrzeby po stronie
poszkodowanych i krzywdzących, (2) przyczyną większości konfliktów są
niezaspokojone potrzeby ludzkie.

• Wyrzeczenie się przemocy – przemoc rodzi przemoc. Skuteczne rozwiązanie

konfliktów musi zatem opierać się na procedurach i środkach o charakterze
kooperacyjnym i pokojowym. Współpraca na forum mediacyjnej konferencji
rodzinnej czy „koła orzekającego” (Sentencing Circle) przynosi trwalsze i lepsze
rezultaty dla sprawcy, ofiar i całej społeczności niż odgórnie zasądzona kara.
Konflikty należy rozwiązywać a nie tłumić.

• Upodmiotowienie stron konfliktu – oznacza, że gospodarzami procesu

rozwiązywania sporu karnego powinny być przede wszystkim osoby najmocniej
dotknięte przestępstwem, a nie sąd czy inni profesjonaliści. Sprawiedliwość nie
może być narzucana stronom przez autorytet, ale musi być wypracowana przez
nie same. „Przestępstwo odbiera ofiarom poczucie kontroli nad ich własnym
życiem. Sprawiedliwość naprawcza tę kontrolę przywraca”

17

.

17

H. Zehr: Changing Lense: A New Focus for Crime and Justice, Ontario 1990, s. 194

7

• Odpowiedzialność – wszyscy ludzie są ze sobą powiązani, a każda krzywda

rodzi obowiązek jej naprawienia, nie tylko ze strony sprawcy przestępstwa, ale
także ze strony całej społeczności. Wzięcie odpowiedzialności za konsekwencje
swojego postępowania oraz za dobro innych ludzi jest istotniejsze, niż ustalenie
winy konkretnej osoby.

6. Współczesne praktyki sprawiedliwości naprawczej

Zaprezentowana idea sprawieliwości naprawczej stanowi stanowi swoistą „klamrę
intelektualną” spajającą różne praktyki funkcjonujące w obrębie systemu
sprawiedliwości karnej. Praktyki te można podzielić na dwie grupy:

1. właściwe praktyki naprawcze, które angażują w proces rozwiązywania

konfliktu karnego wszystkie jego strony;

2. pomocnicze praktyki naprawcze, które ukierunkowane są bezpośrednio na

potrzeby tylko jednego podmiotu dotkniętego przestępstwem.

Do pierwszej grupy zaliczyć można programy tzw. konferencji mediacyjnych:
mediacje ofiara – sprawca, konferencje rodzinne, koła orzekające i uzdrawiające
oraz rady naprawcze. Grupa druga obejmuje natomiast najróżniejsze programy
skoncerntrowane na potrzebach ofiar przestępstwa (programy oferujące ofiarom
pomoc materialną i psychologiczną, restytucję sądową, społeczne grupy wsparcia,
całodobowe telefony interwencyjne itp.). oraz programy nakierowane na wspieranie,
rehabilitację i reintegrację przestępców (programy probacyjne, programy pracy na
rzecz społeczności lokalnej, programy pomagające zrozumieć skutki własnych
działań, odwykowe, programy oferujące możliwość zdobycia zawodu, wykształcenia
i pracy itp.).

W dalszej części w skrócie omówimy cztery podstawowe praktyki naprawcze:
mediacje ofiara sprawca, konferencja rodzinne, koła orzekające i rady naprawcze.

6.1. Mediacje ofiara – sprawca

Przykłady funkcjonowania tych procedur odnaleźć można wśród wielu
przedpaństowych społeczności (np. u afrykańskich Nuerów i Ndendeuli, u filipińskich
rolników Ifugao, czy assmańskich górali Dalfa

18

, a także w politycznie

zorganizowanych społeczeństwach antycznych i nowożytnych. Historia
współczesnych programów mediacji między ofiarą a sprawcą przestępstwa sięga
połowy lat siedemdziesiątych

19

. Pierwsze z nich powstały w Kanadzie i USA.

Obecnie w USA działa około 320 programów, a w Europie około720

20

.

Mediacja ofiara sprawca jest procedurą „wzorcową” dla wszystkich innych form
konferencji naprawczych. Jest dobrowolnym procesem, podczas którego ofiara i
sprawca mają możliwość spotkać się, w przyjaznym i bezpiecznym otoczeniu i przy

18

J. Kurczewski: Prawo prymitywne, W-wa, 1973 s. 152 - 194

19

M. Wright: Justice for Victims and Offenders. A Restorative Response to Crime, (ed.II) Waterside Press,

Winchester, 1996; s. 100

20

G. Bazemore, M. Umbreit: A Comparison of Four Restorative Conferencing Models; Washington, DC:

Office of Victims if Crime, US Department of Justice…2001, s. 1 – 2. :
www.ssw.che.umn.edu/rjp/Resources/Documents/BazUmb01.pdf

8

udziale wyszkolonego mediatora porozmawiać o emocjonalnych i materialnych
konsekwencjach przestępstwaoraz o tym, jakie działania podjąć w celu ich
naprawienia. Procedura ta wykorzystywana jest przede wszystkim jako sposób
rozwiązywania sporów wynikających z mniejszych przestępstw na mieniu lub osobie.
Jednakże coraz częściej stosuje się ją w stosunku do nieletnich i dorosłych
sprawców ciężkich brutalnych przestępstw, takich jak napaść z pobiciem, napaść z
bronią w ręku, przemoc domowa, molestowanie seksualne, nieumyślne zabójstwo, a
nawet morderstwo. Na typowy proces mediacyjny składają się cztery etapy:
skierowanie i przyjęcie sprawy do mediacji;
przygotowanie stron i sesji mediacyjnej;
właściwa sesja mediacyjne;
sesja końcowa i kontrola wykonania porozumienia naprawczego.
Każdy z tych etapów może przebiegać odmiennie, w zależności od charakteru
kopnkretnego programu mediacyjnego i stopjnia jego powiązania z oficjalnym
sysytemem odpowiedzialności karnej

21

.

6.2. Grupowe konferencje rodzinne (Family Group Conferencing).

W 1989 roku parlament nowozelandzki uchwalił ustawę, wprowadzającą konferencje
rodzinne jako postawowy sposób postępowania w sprawach dotyczących nieletnich
przestępców. U podstaw nowej regulacji (wzorowanej na maoryskiej tradycji
konferencji rodzinnych whanau) legło założenie, że ilekroć jest to możliwe, rodzina i
bliscy małoletniego powinnni uczestniczyć w podejmowaniu decyzji bezpośrednio
dotyczących jego interesów”

22

.Analogiczny program został uruchomiony w 1991

roku w miasteczku Wagga Wagga w Australii pod kierownictwem oficera policji
Terry’ego O’Connela. Stał stał się on modelowym rozwiązaniem dla programów
konferncji rodzinnych stosowanych aktualnie w Anglii Walii, Irlandi, Kanadzie,
USA,Singapurze i RPA

23

.

Grupowe konferencje rodzinne są praktyką naprawczą podobną do mediacji ofiara –
sprawca. Cechą odróżniającą jest to, że w przeciwieństwie do poufnych spotkań
mediacyjnych, włączają one w proces dialogu i negocjacji (poza pokrzywdzonym i
sprawcą) szeroką grupę osób pośrednio dotkniętych przestępstwem – ich rodziny, a
czasem nawet zainteresowanych członków lokalnej społeczności

24

. Uważa się, że

grupowe konferencje rodzinne są procesem o większym, niż mediacja potencjale
naprawczym, ponieważ umożliwiają uwzględnienie interesów wielu (nie tylko
bezpośrednio poszkodowanych) jednostek oraz umożliwiają odbudowanie i
wzmocnienie wspólnot dotkniętych przestępstwem.

6.3. Koła orzekające (Sentencing Circles)

Koła orzekające, zwane także kołami uzdrawiającymi (Healing Circles), albo kołami
pokoju (Peacemaking Circles), są tradycyjnym sposobem, w jaki rdzenni mieszkańcy

21

Ze względu na skrótowy charakter tego tekstu nie sposób opisać dokładnie procedury mediacji ofiara-sprawca.

Zainteresowanych odsyłam do E. Bieńkowska: Poradnik mediatora, W-wa 1999, oraz do biuletynu „Mediator”
wydawanego przez Polskie Centrum Mediacji.

22

G. Palk: Conferencing in New Zealand and Australia, VOMA Quarterly, 1997,nr 2. s.3

23

T. O’Connell: From Wagga Wagga to Minnesota; Conferencing: A New Response to Wrongdoing. The First

North American Conference on Conferencing, Minneapolis, Minnesota, 1998; :
www.realjustice.org/Pages/mn98papers/nacc_oco.html

24

M. Wright: Justice for Victims and Offenders. A Restorative Response to Crime, (ed.II) Waterside Press,

Winchester, 1996; s. 174 – 180.

9

Ameryki Północnej od stuleci rozwiązują wewnątrzplemienne spory i problemy
(przede wszystkim Indianie z plemienia Navajo). Współcześnie praktyka ta coraz
częściej adaptowana jest przez oficjalny system wymiaru sprawiedliwości cywilnej i
karnej.
Koła orzekające są formą konferencji naprawczych najsilniej angażującą wspólnotę
w proces rozwiązywania konfliktu. Podobnie jak wcześniej omawiane praktyki,
umożliwiają one ofierze i sprawcy przestępstw bezpośrednie spotkanie i wspólne
wypracowanie optymalnego programu reparacyjnego. Jednakże, we wcześniej
omawianych praktykach liczba uczestników spotkań była ograniczona. Koła
orzekające włączają w proces dialogu i negocjacji wszystkoch zainteresowanych
członków społeczności oraz, na partnerskich prawach, przedstawicieli organów
ścigania i orzekania. Są procesem naprawczym, ukierunkowanym nie tylko na
zaspokojenie potrzeb ofiar, sprawców i ich rodzin, ale także (a może przede
wszystkim) na uzdrowienie całej wspólnoty dotkniętej przestępstwem. Sukces w
ogromnej mierze zależy od dobrej współpracy i partnerskich relacji między
oficjalnym systemem wymiaru sprawiedliwości i lokalną społecznością

25

. W ocenie

uczestników, spotkania kół orzekających stanowią ważne pozytywne,doświadczenie
życiowe. Stwierdzono również, że wpływają one w istotny sposób na zmniejszenie
liczby przypadków recydywy

26

.

6.4. Rady naprawcze (Reparative Boards)

Historia społecznych rad naprawczych (Community Reparative Boards) sięga lat
dwudziestych XX wieku, kiedy to w różnych częściach Stanów Zjednoczonych
powstały pierwszepierwsze programy „sprawiedliwości komunalnej”, w postaci
„paneli dla nieletnich sprawców” (Youth Panels) oraz rad sąsiedzkich (Neighborhood
Boards). Praktyki te szybko popadły w zapomnienie i dopiero w drugiej połowie lat
dziewięćdziesiątych przywrócone zostały do życia w kilku ośrodkach. Zaczęło się w
stanie Vermont, w którym przeprowadzono badania opinii obywateli na temat
obowiązującego systemu sprawiedliwosci karnej. Zdecydowana większość
mieszkańców (ponad 75%) opowiedziała się za stosowaniem procedur
angażujących w orzecznictwo przedstawicieli społeczności lokalnej. I tak, na wzór
programów z lat dwudziestych powałano w Vermont probacyjne rady naprawcze
(Reparative Probation Boards). Ich sukces sprawił, że kolejne programy
uruchamiane są w innych częściach kraju (w Kaliforni, na Florydzie, w Arizonie, w
stanie Minnesota).
Rady są szczególną formą konferencji naprawczych. W przeciwieństwie do
omawianych wcześniej programów, angażują one w proces rozwiązywania konfliktu
karnego tylko sprawcę przestępstwa oraz wybranych przedstawicieli społeczności
lokalnej. Istotą rady naprawczej jest publiczne, bezpośrednie spotkanie sprawcy z
kilkoma przeszkolonymi członkami wspólnoty, podczs którego obie strony dyskutują
o popełnionym przestępstwie, omawiają jego konsekwencje oraz wspólnie ustalają
treść porozumienia, aby naprawić krzywdy wyrządzone ofiarom i całej społeczności.

25

G. Bazemore, M. Umbreit: A Comparison of Four Restorative Conferencing Models; Washington, DC:

Office of Victims if Crime, US Department of Justice…2001, s. 6. :
www.ssw.che.umn.edu/rjp/Resources/Documents/BazUmb01.pdf

26

M. S. Umreit, R. Coates, B. Vos: The impact of Restorative Justice Conferencing: a Review of 63 empirical

studies in 5 countries: St.Paul, MN: Center for Restorative Justice & Peacemaking, University of Minnesota
2002: www.ssw.che.umn.edu/Resources/Documents/RESTORATIVE%JUSTICE%CONFERENCING-
mono%205-5-02.pdf

10

Społeczne rady naprawcze zaprojektowane zostały jako alternatywa dla klasycznych
form nadzoru sądowego. Sprawca kierowany jest na sesję rady na podstawie
nakazu sądowego. Warunkiem wydania nakazu jest wcześniejsze ustalenie w
procesie karnym winy sprawcy oraz podpisanie przez niego formalnego
zobowiązania do aktywnego uczestnictwa w programie naprawczej probacji

27

.

Z badań ewaluacyjnych efektywności rad naprawczych wynika, że przyczyniają się
one do wzmacniania wspólnot lokalnych. Ponadto 86% przestępców, którzy
uczestniczyli w sesjach rad wypełniło podjęte zobowiązania. Jednakże nie
stwierdzono, aby rady miały istotny wpływ na zmniejszenie recydywy.

7. Sprawiedliwośc naprawcza a oficjalny system wymiaru sprawiedliwości
karnej

Jedną z najbardziej kontrowersyjnych kwestii dyskutowanych w literaturze, jest
kwestia stosunku sprawiedliwości naprawczej do wspólcześnie obowiązującego
systemu odpowiedzialności karnej. Oba paradygmaty opierają się na tak
diametralnie odmiennych założeniach filozoficznych, że niektórzy teoretycy wyrażają
obawy, co do możliwościsprzężenia ich w jeden, spójny system reagowania na
przestępczość. Zdaniem Daniela Van Nessa istnieją cztery możliwe modele relacji
między tymi systemami sprawiedliwości

28

:

• Ujednolicony model naprawczy – dotychczasowy wymiar sprawiedliwości

karnej zostaje całkowicie przekształcony w system oparty na proceduralnych i
materialnych zasadach sprawiedliwości naprawczej;

• Model dwutorowy – oba systemy, tradycyjny i naprawczy funkcjonują

równolegle i są od siebie niezależne; wybór systemu zależy od woli stron
konfliktu;

• Model wspierający – dominującym systemem sprawiedliwości jest system

naprawczy, a tradycyjny wymiar sprawiedliwości kryminalnej wykorzystywany jest
wyłącznie w przypadkach, w których np. zachodzi konieczność ustalenia winy
sprawcy, brak jestr zgody na udział w procesie naprawczym, czy nie można
przełamać impasu w negocjacjach;

• Model hybrydowy – każdy z systemów wykorzystywany jest na innym etapie

rozwiązywania konfliktu karnego, zasadniczo dominuje system obecny, a praktyki
naprawcze używane są główniew fazie orzekania i negocjowania planu
naprawczego.

Na obecnym etapie teorii i praktyki sporawiedliwosci naprawczej trudno przewidywać
kierunki zmian. Zdecydowana większość teoretyków uważa, że niemożliwe jest
całkowite wyeliminowanie elementów tradycyjnego systemu karnego. Niektórzy
autorzy postulują konstruowanie „modelu zintegrowanego”, opartego na współpracy
między państwowymi organami ścigania i orzekania a wspólnotami
zaangażowanymi w praktykę naprawczą. Podstawę normatywną tej „fuzji” stanowić
miała by filozofia sprawiedliwości naprawczej, której zasady materialne i
proceduralne stały by się także „nowym fundamentem” aktualnie obowiązującego

27

Warto zwrócić uwagę, że w prezentowanym modelu w posiedzeniach rady nie biorą udziału osoby

poszkodowane. W ostatnich latach, z uwagi na popularność i efektywność innych procedur sprawiedliwości
naprawczej coraz częściej rozważa się zmianę i umożliwienie uczestnictwa ofiarom.

28

D. Van Ness: The Shape of Things to come: A Framework for Thinking about A Restorative Justice System;

The Fourth International Conference on Restorative Justice for Juvenilles, Tubingen, Germany, 2000, s. 11 I
następne. : www.restorativejustice.org/rj3/Full-text/dan/shapeofthings.pdf

11

prawa karnego

29

. Według pisze Tony Marshall: „Nie ma żadnych powodów, dla

których nie moglibyśmy mieć naprawczej policji, naprawczych sądów, naprawczych
więzień, czy naprawczej probacji”.

Jaką rolę w tym „zintegrowanym modelu” miałby pełnić zreformowany, choć
tradycyjny, wymiar sprawiedliwości karnej? Do jego obowiązku należało by
m.innymi:
• gwarantowanie,

że każde zachowanie przestępcze spotka się z odpowiednią

reakcją społeczną (wspólnoty nie zawsze są zainteresowane podejmowaniem
działań naprawczych np. problem przemocy domowej);

• rozwiązywanie konfliktów karnych, których strony nie potrafią lub nie chcą (np. ze

względu na psychopatyczną osobowość sprawców lub szczególne okrucieństwo
zbrodni) uczestniczyć w procedurach naprawczych;

• rozwiązywanie konfliktów karnych, w których strony nie potrafią wynegocjować

satysfakcjonującego porozumienia reparacyjnego;

• prowadzenie

postępowania dowodowego i ustalanie winy sprawców;

• egzekwowanie

zobowiązań reparacyjnych, w przypadkach, gdy nie zostaną one

wykonane przez sprawców dobrowolnie;

• rozpatrywanie

odwołań i zażaleń przyjętych w ramach konferencji naprawczych;

• kontrola przestrzegania podstawowych praw ofiar i sprawców (praktyki

naprawcze nie mogą naruszać np. prawa do sprawiedliwego procesu czy prawa
do obrony);

• kontrolowanie

usług świadczonych przez poszczególne ośrodki mediacyjne;

• tworzenie

standardów

dla praktyki naprawczej;

• wspieranie

programow

naprawczych.

8. Podsumowanie

Koncepcja sprawiedliwości naprawczej stanowi obiecującą alternatywę dla
współcześnie obowiązującego systemu sprawiedliwości karnej.
Do jej niewątpliwych zalet należy problemowe podejście do kwestii przyczyn i
konsekwencji zachowań przestępczych dla bezpośrednio i pośrednio
zaangażowanych uczestników, aktywizacja wspólnot, w tym wzrost ich
samodzielności, konsolidacji i wewnętrznego bezpieczeństwa. Umożliwia też ofiarom
otrzymanie zadośćuczynienia, a sprawcom wzięcie odpowiedzialności za własne
działania. Jest podejściem elastycznym i niesformalizowanym, wrażliwym na
moralny i emocjonalny wymiar przestępstwa.

Z drugiej strony można, a może i trzeba, zadać pytania o ograniczenia tej idei. Do
jakiego stopnia założenia aksjologiczne sprawiedliwości naprawczej są trafne w
odniesieniu do wspólczesnego świata? Czy człowiek jest istotą z natury dobrą,
skłonną do koooperacji i troszczenia się o innych? Czy wspólnoty mogą odgrywać
istotną rolę w przywracaniu równowagi społecznej w dzisiejszym zurbanizowanym i
anonimowym świecie? Czy da się „przeszczepić” tradycyjne rytuały plemion
indiańskich czy nowozelandzkich Maorysów na grunt tak odległych kulturowo
społeczeństw zachodnich?

29

T. Marshall: Restorative Justice. An Overview; Restorative Justice Consortium, Social Concern, London,

England 1998 : www.ssw.che.umn.edu/rjp/Resources/Documents/bmar98a.PDF

12

Jednoznacznych odpowiedzi na te pytania chyba nikt nie jest w stanie udzielić.
Nie oznacza to jednak, że nie powinniśmy wprowadzać praktyk sprawiedliwości
naprawczej. Dajmy sobie szansę. Może się uda.