Polacy w krzywym zwierciadle, czyli społeczeństwo

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Polacy w krzywym zwierciadle, czyli społeczeństwo
w ujęciu satyrycznym. Jakimi sposobami
pisarze kreują obrazy o charakterze satyrycznym?
Omów wybrane przykłady.

Temat wydaje się łatwy, wręcz banalnie łatwy. I chyba taki jest – spokojnie można bazo-
wać na utworach poznanych w szkole. Materiał jest bardzo bogaty, stwarza okazję do
bliższego przyjrzenia się twórczości jakiegoś niezbyt lubianego lub dawno już zaszuflad-
kowanego autora. Jedyną nieprzyjemną rzeczą może być obowiązek znajomości defini-
cji i odróżniania satyry od groteski, trawestacji czy parodii.

Inne możliwe sformułowania tematu

• „I śmiech niekiedy może być nauką” (Ignacy Krasicki) – analizując celowo

dobrane przykłady, ukaż sposoby malowania satyrycznego portretu Polaków.

• Satyryczny obraz społeczeństwa polskiego w wybranych utworach literac-

kich. Przeanalizuj sposoby tworzenia takiego obrazu.

PREZENTACJA

Strategie wstępu

Nie darmo mówi się o ostrych piórach satyryków czy żądle satyry.

Taka forma wypowiadania się charakteryzuje się tym, że autor nie rozpieszcza swo-

ich czytelników i nie stara się im przypodobać. To moralista i urodzony dydaktyk, które-
mu przyświecają jednak wyższy cel i szczytne (utopijne?) ideały – zachęta do poprawy,
zmiany postępowania, wyrugowania paskudnych cech.

Dlatego często odkrywamy, że nasz śmiech towarzyszący lekturom dzieł satyrycz-

nych jest raczej gorzki, choć czasem możemy śmiać się nawet do rozpuku. Dopóki nie
uświadomimy sobie, że ostrze satyry skierowane było również w nas samych.

Stendhal stwierdził, że powieść jest jak zwierciadło, w którym przeglądają się prze-

chadzający się gościńcem ludzie (w niektórych tłumaczeniach powieść jest zwiercia-
dłem przechadzającym się po gościńcu). Można by pokusić się o stwierdzenie, że satyra
także jest lustrem, ale krzywym.

Przeglądając się w nim, jesteśmy rozbawieni, widząc swoje nadnaturalnie wydłużone

kończyny i absurdalnie chudą twarz lub króciutkie nóżki i brzuch jak piłeczka. Mimo to
wizyty w gabinetach krzywych luster chyba tylko dla niewielu z nas są ulubioną rozrywką,
bo śmiech z siebie samego należy do czynności praktykowanych jedynie okazjonalnie.

Strategie rozwinięcia

Najpierw co nieco o gatunku satyry

Satyra może przybrać postać osobnego gatunku (np. satyry Ignacego Krasickiego czy
Adama Naruszewicza) lub może być obecna jako „żywioł gatunkowy” w różnorodnych
utworach – powieściach, poematach, dramatach.

Jej elementy możemy znaleźć np. w Boskiej komedii Dantego, Pieśni o spustoszeniu

Podola Jana Kochanowskiego, Fantazym i Beniowskim Juliusza Słowackiego.

Bibliografia podmiotu

•

• Konstanty Ildefons Gałczyński,

Konstanty Ildefons Gałczyński,

Śmierć inteligenta, Zima z wy-
pisów szkolnych, Zastaw się,
a postaw się i Dwóch Polaków
(Teatrzyk „Zielona Gęś”)

•

• Ludwik Jerzy Kern,

Ludwik Jerzy Kern,

Nie pracujący inteligenci

•

• Sławomir Mrożek,

Sławomir Mrożek,

Moniza Clavier, Rozmówka pol-
sko-polska i Pamięć, w: tegoż
Małe prozy, Oficyna Literacka,
Kraków 1990 (znajdziesz tam
także rysunki Mrożka)

•

• Stefan Wiechecki,

Stefan Wiechecki,

wybrane felietony

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Bibliografia przedmiotu

• Jan Błoński Wszystkie sztuki

Sławomira Mrożka – niepozor-
na, cienka książeczka, na którą
warto zwrócić uwagę. Zawiera
ciekawe i wnikliwe analizy na-
prawdę wszystkich sztuk Mroż-
ka. Korzystanie z niej bardzo
ułatwia dobrze opracowany in-
deks i precyzyjny, elegancki ję-
zyk, którym została napisana.

• Encyklopedia szkolna. Literatu-

ra i nauka o języku pod red. An-
drzeja Z. Makowieckiego – znaj-
dziesz tam dokładne opracowa-
nie hasła satyra. Na pewno Ci
się ono przyda. Prawdopodob-
ne, a przynajmniej niewykluczo-
ne, że komisja poprosi Cię
o przybliżenie tego terminu.

• Krzysztof Kowalski Śmiech na

służbie – nieco chaotyczne, lecz
niepozbawione wdzięku dzieło.
Gdy przywykniesz do nieupo-
rządkowanego, gawędziarskiego
stylu autora, może być kopalnią
wiadomości.

• Tomasz Miłkowski Praktyczny

słownik terminów literackich –
krótkie, łatwo zapadające w pa-
mięć definicje. W sam raz do
szybkiej powtórki przed egzami-
nem ustnym. Słownik napraw-
dę jest godny pojawiającego się
w tytule epitetu.

• Mistrzowie felietonu, wybór,

wstęp i oprac. Andrzej Możdżo-
nek – warte przejrzenia. Być
może, demaskatorska pasja któ-
regoś z felietonistów, czasem
ukryta pod płaszczykiem poczci-
wości i wesołkowatości, na-
prawdę Cię urzeknie?

• Narody i stereotypy pod red.

Teresy Walas – dokładne, pro-
fesjonalne dzieło, pełne liczb,
faktów, dowodów, przesłanek,
ale i ciekawostek oraz zaskaku-
jących wniosków.

To utwór literacki o charakterze krytycznym, ośmieszający wady i przywary ludzkie (in-
dywidualne, grupowe, narodowe, ogólne), obyczaje, stosunki społeczne, stanowiska itd.
Ma stosunkowo bogaty repertuar środków: deformacja, karykaturalne wyolbrzymienie
lub pomniejszenie, ironia, kpina, szyderstwo.

Satyryk ośmiesza i piętnuje wady, ale nie podaje własnych, gotowych rozwiązań pro-

blemów. Manifestuje poczucie nieprzystawalności własnych wyobrażeń o właściwym –
jego zdaniem – stanie rzeczy („jak powinno być”) do opisywanej rzeczywistości („jak
jest”). Żartobliwie można by powiedzieć, że aby satyra była naprawdę dobra, ten roz-
dźwięk powinien być jak największy. Przykładem może tu być Świat zepsuty Ignacego
Krasickiego – rozdźwięk jest wielki.

Satyra ma bardzo długą tradycję. Jej elementy występowały już w komedii staroat-

tyckiej i pieśniach jambicznych (starożytna Grecja). Jako odrębny gatunek literacki
ukształtowała się w starożytnym Rzymie – satyry pisał np. Horacy. Ponowny rozkwit to
dopiero okres oświecenia – uprawiali ją klasycyści francuscy (np. Nicolas Boileau) i pol-
scy (np. Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz). W XIX wieku satyra zatraciła odrębność
gatunkową. Sławne późniejsze dzieła o charakterze satyrycznym lub częściowo saty-
rycznym to np. Bal w operze Juliana Tuwima i Martwe dusze Mikołaja Gogola.

Satyra menippejska

Nazwa pochodzi od nazwiska greckiego filozofa i poety Menipposa (IV/III wiek p.n.e.),
który zapoczątkował taki typ twórczości.

To bardzo ciekawy typ satyry, któremu wiele zawdzięcza nowoczesna powieść – jej

elementy pojawiają się np. w utworach Fiodora Dostojewskiego i Mikołaja Gogola.
Miała ona więcej niż inne odmiany satyry cech wspólnych z groteską, co zbliża ją do
bliskiej nam estetyki „postmodernistycznej”. W literaturze starożytnej Grecji pojawiały
się utwory satyryczne łączące wiersz z prozą, niejednorodne stylistycznie i gatunkowo.
Jej cechy to nieograniczona fantastyka połączona ze swoistym realizmem. Tego typu
satyra stawiała człowieka w sytuacjach granicznych, ekstremalnych i poddawała go roz-
maitym próbom, których celem było sprawdzenie głoszonych idei i prawd; swoista kon-
frontacja teorii i praktyki (rezultat tych prób doskonale oddaje tytuł mało znanej powie-
ści tendencyjnej Elizy Orzeszkowej pt. Wesoła teoria i smutna praktyka – rzecz o wybo-
rze żony – teoretycznie świetnym, a praktycznie kiepskim).

Różne sposoby podziałów i klasyfikacji satyry

Podział tematyczny:

• satyra społeczno-obyczajowa, która piętnuje wady narodowe, stosunki społeczne,

nawyki i uprzedzenia (Ignacy Krasicki, Tadeusz Boy-Żeleński, Wacław Potocki, Mark
Twain);

• satyra polityczna, która piętnuje błędy sprawujących władzę, niebezpieczeństwa

płynące ze źle obranej drogi rozwoju państwa, samowolę, doktrynerstwo, prywatę,
obłudę i złą wolę rządzących (Wolter, Jan Pietrzak);

• satyra osobista, która atakuje konkretnych ludzi (Daniel Defoe, Jonathan Swift,

Franciszek Zabłocki, Adolf Nowaczyński);

posługuje się inwektywą, pamfletem i paszkwilem;

• satyra literacka, która kpi ze znanych konwencji literackich, wykazuje ich nieprzy-

stosowalność do nowych sposobów ukazywania świata (Miguel Cervantes); wykorzy-
stuje środki parodii, trawestacji i pastiszu.

Można także podzielić satyry na dwa zasadnicze bloki tematyczne:

• satyra konkretna – odwołuje się do określonych realiów społeczno-historycznych, jest

w nich bardzo mocno osadzona, jak np. Żona modna Ignacego Krasickiego;

• satyra abstrakcyjna – ma charakter uniwersalny, ponadczasowy – zwraca się przeciw

pewnym cechom natury ludzkiej, spotykanym zawsze i wszędzie; bywa nasycona tre-
ściami moralistyczno-filozoficznymi – taki charakter mają np. utwory Stanisława Je-
rzego Leca.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Bibliografia przedmiotu

• Beata Pawlak, Mamuty i petar-

dy, czyli co naprawdę cudzo-
ziemcy myślą o Polsce i Pola-
kach – ciekawe obserwacje
autorki i żywo, barwnie zanali-
zowane przykłady z życia co-
dziennego Polaków. Godne
uwagi ze względu na prawdziwy
talent autorki do prezentowania
scenek rodzajowych i dar do-
strzegania śmieszności tam,
gdzie inni już od dawna jej nie
widzą, gdyż zdążyli się przyzwy-
czaić do absurdów codzienne-
go życia.

• Słownik terminów literackich

pod red. Janusza Sławińskiego
– oczywiście niezbędny. W żad-
nym innym słowniku nie znaj-
dziesz tak jasnych, precyzyjnych
definicji, nieprzeładowanych
wiadomościami, a zarazem stro-
niących od uproszczeń i łopa-
tologii.

• Leszek Żuliński Potrzeba śmie-

chu – zręcznie napisana reflek-
syjna książka, pełna błyskotli-
wych zdań i wyrażeń – kto wie,
czy nie warto byłoby na potrze-
by egzaminu ustnego przywłasz-
czyć sobie niektóre z nich?

Stereotypy jako materia satyry

Satyra atakuje stereotypowe postawy, ale równie często opiera się na stereotypach (w
inny jednak sposób niż groteska czy teatr absurdu!).

Jak twierdził Roland Barthes, „monstrum – stereotyp” drzemie w każdym znaku. Stereo-

typizacja jest nieodłącznym elementem poznawania świata. Uproszczenia są konieczne.

Stereotyp – to pewien funkcjonujący powszechnie obraz jakiegoś zjawiska, rzeczy,
osoby lub grupy osób, społeczeństwa, narodu itp. Bardzo często oparty jest na niepełnej
czy wręcz fałszywej wiedzy, więc w konsekwencji – często ma niewiele wspólnego
z prawdą. Stereotypy często są szkodliwe. Potocznie – szablon.

Stereotypy doskonale odbijają się we wszystkich dowcipach na temat narodów –

Polacy opowiadają dowcipy o Polaku, Rusku i Niemcu, z których najsprytniejszy jest
oczywiście Polak. Amerykanie z kolei zabawiają się kawałami o Polakach – wyjątko-
wych idiotach. Ważne są także powiedzenia i przysłowia – za granicą popularne było
powiedzenie „pijany jak Polak” (czyli: bardzo zalany). Nie wszystkie z nich łatwo uza-
sadnić. Jeszcze do niedawna konkubinat nazywano „życiem po polsku” – choć Polacy
raczej lubią się żenić lub wychodzić za mąż.

Jak wynika z badań, dla Czechów Polacy to nieuczciwi, lecz sprytni handlarze wątpli-

wej jakości i niejasnego pochodzenia towarami, bezczelni i cyniczni. Czesi śmieją się
z naszych nosówek i spółgłosek miękkich, które kojarzą się im… z językiem dzieci w bar-
dzo wczesnym stadium rozwoju mowy. W naszej leksyce są także wyrażenia uważane
w Czechach za przestarzałe, „wiejskie”. Uważają, że język polski to prymitywna defor-
macja czeskiego. Polakom z kolei język czeski wydaje się pełen pretensjonalnych i za-
bawnych zdrobnień.

Frazes, natręctwo i stereotyp kusiły zawsze komików i humorystów, którzy z rozkoszą

obserwowali właściwe im oznaki głupoty. Bardzo często uczucia narodowe, poczucie
dumy narodowej i wspólnoty rodzą rozmaite stereotypy. Bardzo wcześnie zaczął je ob-
serwować i wyszydzać Sławomir Mrożek. Wielu badaczy jego twórczości uważa, że przy-
chodziło mu to łatwiej jako humoryście i rysownikowi niż jako pisarzowi. W swoich ry-
sunkach bardzo umiejętnie podkreślał, że Polacy są z natury narodem cierpiącym, jakby
stworzonym do cierpienia i silnie przywiązanym do martyrologii.

• W Śmierci porucznika (którą sam autor uważał za nieudaną) wyszydza Mrożek hero-

iczny i patriotyczny stereotyp Polaka. Porucznik Orson, „odpowiednik” Ordona z utwo-
ru Mickiewicza u Mrożka wcale nie zginął, lecz dożył późnej starości, mimo dotkliwej
straty narządu, który w powszechnym mniemaniu uchodzi za konstytuujący męskość.

• W przenikliwym i ostrym opowiadaniu pt. Moniza Clavier wykorzystuje stereotyp, do

którego większość Polaków była (jest?) bardzo przywiązana: Polacy to naród szcze-
gólny, waleczny, szczerze kochający wolność i potrafiący o nią walczyć, narażający
się dla niej na największe ofiary, bo nie ma przecież nic droższego. Bohater opowia-
dania zostaje zaproszony do luksusowego hotelu przez zainteresowaną nim przez
jakiś czas wielką gwiazdę Monizę. Tam jego marzenia zaczynają się spełniać. Ma
nie tylko komfortowe warunki życia i miłą, piękną, sławną towarzyszkę, ale i (to jest
dla niego najważniejsze) zostały docenione przez wszystkich hotelowych gości jego
„odmienność” i „wartość” – pochodzi przecież z wyjątkowego kraju, gdzie żyje się
znacznie ciężej niż w państwach, skąd pochodzą inni turyści. Pokrzepiony whisky,
przedstawia się jako ofiara narodowych prześladowań, męczennik, który znosi cier-
pienia w imię przyszłej Wolności i Niezależności. Swoją rolę odgrywa z prawdziwym
zaangażowaniem i nawet pewnym wdziękiem. Pokazuje braki w uzębieniu, które po-
dobno… są skutkiem owej heroicznej walki o wolność. Bohater czuje się jak ryba
w wodzie, przychodzi jednak czas, że trzeba opuścić hotel i Monizę. Ten krótki utwór
Mrożka można uznać za dość wnikliwą „psychoanalizę” Polaka za granicą, opartą na
pewno na obserwacjach autora.

• Mrożek kpi z takich cech Polaków jak zamiłowanie do cierpiętnictwa. W Rozmówce

polsko-polskiej (dialogu dwu typowych Polaków) jeden z nich (A) dziwi się, że drugi
(B) obił mu nerki dla jego (poszkodowanego!) własnego dobra. Dla B jednak to
naturalne – gdyby on tego nie zrobił, na pewno uczyniłby to ktoś inny, kto w dodatku
złamałby mu jeszcze paznokcie i wybił oko. Rodak powinien więc być mu wdzięczny

Prezentacje maturalne

Ucz się z

– to dość brutalne pobicie było próbą obronienia go przed jeszcze większym złem.
Mimo to „niewdzięczny” A kończy rozmowę grzecznie, lecz stanowczo: „Pozwoli pan,
że będę pana nienawidził w dalszym ciągu”.

• Inna cecha Polaków to chęć upamiętniania wszystkiego, wmurowywanie gdzie się

da pamiątkowych tablic, specyficzne podejście do historii narodu. Jeden z bohate-
rów opowiadania pt. Pamięć, Kogut, ni stąd, ni zowąd stwierdza, że warto by od-
słonić jakąś tablicę pamiątkową. Nie bardzo jednak wiadomo, jaki fakt miałaby
owa tablica upamiętniać, uzgadniają więc, że odsłonią tablicę in blanco i wtedy
każdy wspomni sobie, co zechce. Zgarnia ich jednak władza, zaniepokojona poja-
wieniem się nowej tablicy. Mają szczęście – stosunkowo szybko opuszczają komi-
sariat. Tablica zostaje usunięta – postanawiają stworzyć wtedy tablicę pamiąt-
kową na pamiątkę tablicy pamiątkowej.

• Stereotypowy obraz Polaków – kłótliwych, zapobiegliwych, zaradnych, honorowych,

mimo zmieniających się warunków życia noszących w sobie najlepsze cechy Sarma-
tów prezentuje także Stefan Wiechecki (Wiech) w swoich felietonach.

Jego bohaterowie nie mają kompleksów wobec historii i kultury i wszystko wiedzą
lepiej, wszystko umieją wytłumaczyć. „Znawca historii”, pan Teoś Piecyk, opowiada
o Annie Jagiellonce trzepiącej na Wawelu dywany i Stanisławie Poniatowskim, który
„faktycznie lubił wtrąbać coś dobrego i niezależnie stołówkie dla poetów w Łazien-
kach prowadził; podawano tam między innymi flaki z pulpetami”.

• Ten brak kompleksów połączony z agresją i wiecznym cierpiętnictwem wyszydza

Konstanty Ildefons Gałczyński w przedstawieniu Teatrzyku „Zielona Gęś” pt.
Dwóch Polaków. Bohaterowie noszą nazwiska Sandwicz i Skoczwiski – bija się, cier-
pią (znowu nie było Polski na mapie – przeklęta Europa).

Autor wykpiwa także, zdawałoby się pozytywne, cechy narodu polskiego, do których moż-
na by zaliczyć gościnność i hojność. W przedstawieniu Zastaw się, a postaw się posunięte
są one aż do granic absurdu. Dyrektor Zapszczykulski na swoje imieniny zaprosił aż 80
gości. Nie ma jednak pieniędzy na tak wystawne przyjęcie – on i jego żona muszą więc
sprzedać swoje zęby i okulary. Mimo to nadal pogodni, zachęcają gości (wcale tym faktem
nieprzejętych!) do jedzenia i picia. Ostatnie słowo należy do Porfiriona: „Na Zapszczykul-
skich patrzę okiem pełnym trwogi./ Zastaw się, a postaw się – ot, stare nałogi”.

Jak widzimy, groteska jest tu podporządkowana celom satyrycznym.

Satyra na ustrój i obywateli

• Wybitnym przykładem może być Zima z wypisów szkolnych Konstantego Ildefon-

sa Gałczyńskiego – ironiczno-absurdalny wiersz. „Śnieżkiem z niebiosów pruszy
pan wojewoda, kwiaty na szybach maluje wojewoda, sople wieszają nadasystenci i pod-
kierownicy” (zwróć uwagę na te określenia – są kwintesencją satyry na biurokrację),
zaś dzwonki sanek i lśnienie gwiazd na niebie spowodował pan minister, naciskając
guziczek. Ten absurdalny utwór, zdawałoby się, bez głębszej myśli, wyjaśnia tytuł.

• Możesz wspomnieć równie klasyczne dzieło Biurokrata na wakacjach.

Satyra na inteligentów

• Ważny temat w satyrze polskiej. Inteligencja krytykowana bywa za swoją niemoc, ból

istnienia, niechęć do działania, brak zaangażowania w cokolwiek. Krótkie zdania
i równoważniki zdań, przymiotniki i imiesłowy przymiotnikowe podkreślają smutną,
żałobną melodię wiersza i życia inteligenta – mowa oczywiście o Śmierci inteligenta
Gałczyńskiego. Inteligent

Przeziębiony. Apolityczny.
Nabolały. Nostalgiczny (…)
Jak gdyby nos wyrywał z nosa,
Uśmiecha się boleśnie”.

• Tę samą technikę wybrał Ludwik Jerzy Kern, autor Nie pracujących inteligentów.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Karykatura

Sposób przedstawienia jakiejś postaci literackiej lub „niefikcyjnej”, np.: działacza
politycznego, pisarza, artysty itd., za pomocą słowa lub rysunku. Ulubiony chwyt to
hiperbolizacja i zniekształcenie. W karykaturze rysunkowej wyolbrzymione są cechy
wyglądu tej postaci, jak np.: kartoflowaty nos, odstające uszy, pełne usta, wystające
kości policzkowe itd. Karykatura literacka uwzględnia także postawę wobec życia
i stosunek do innych ludzi. Można powiedzieć, że celem karykatury jest unaocznienie
jakiejś cechy charakterystycznej w celu jej zdeprecjonowania. Często jej intencje by-
wają i bywały agresywne i niszczące (np. liczne karykatury Adolfa Hitlera, Benita
Mussoliniego, Wojciecha Jaruzelskiego, George’a Busha, Osamy bin Ladena). Mogą
jednak być przyjazne i pobłażliwe (np. karykatury Charles’a de Gaulle’a, Henryka
Sienkiewicza, Władysława Reymonta, papieża, Matki Teresy z Kalkuty).

Strategie zakończenia

Popularna jest teza, że XX wiek to czas „wyczerpania literatury” i królowania groteski
oraz parodii. W ten właśnie – intertekstualny i tragiczno-komiczny– sposób współcze-
sny człowiek postrzega świat. Wszystko już było. Postmodernistyczny człowiek nie lubi
i nie rozumie zaangażowanej i pełnej wyższości postawy satyryka („wy nie wiecie, a ja
wiem”, zdaje się mówić satyryk). Jest on obserwatorem i portrecistą, zaś my jesteśmy
obiektem jego ataków – swego rodzaju napastliwość i agresja to inne cechy satyry, które
sprawiają, że nie ma ona zbyt wielu zwolenników i sympatyków.

Satyry kojarzą się wielu osobom jedynie z nieśmiertelnymi dziełami Ignacego

Krasickiego i z oświeceniowym hasłem „bawić, ucząc” tudzież „ucząc, bawić”. Poza
tym wydają się one mało wyrafinowane i prawie antyintelektualne w porównaniu
z erudycyjną zabawą literacką, jaką jest parodia. Nie jest przyjemnie, gdy ktoś wyty-
ka nam nasze wady i od razu nasuwa się pytanie, jakim prawem to robi i dlaczego
czuje się od nas lepszy.

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

• W prasie dość często zamieszczane są fantastyczne

dzieła Marcina Maciejowskiego, artysty z łatwo roz-
poznawalną manierą. Tematy jego prac często ba-
zują na stereotypach, historyjkach z życia zwykłych
ludzi. Dość częsty temat to także stereotypy dotyczą-
ce narodowości – faworyzowane narody to (oczywi-
ście) Polacy i Niemcy.

• Katalog wystawy w Królikarni w Warszawie – saty-

ryczne prace rysowników Przekroju.

• Album z rysunkami Andrzeja Mleczki.

• Satyryczne rysunki Sławomira Mrożka.

• W pięknie wydanym albumie Polaków portret własny

znajdziesz zarówno dzieła malarzy i grafików „na se-
rio”, jak i o charakterze satyryczno-karykaturalnym.

• Kaseta wideo z nagranym fragmentem programu

któregoś z satyryków politycznych, np.:

Jacka Fedorowicza,
Jana Pietrzaka

Janusza Rewińskiego
Krzysztofa Piaseckiego.

• Możesz także zwrócić uwagę na prace prezento-

wane w warszawskim Muzeum Karykatury (wysta-
wa pt. Polacy żyją jak świnie); zwłaszcza na tę, któ-
ra zdobyła I nagrodę. Ukazuje ona typowe polskie
małżeństwo – męża w koszulce polo w paski (z kie-
szeni wystaje mu paczka papierosów) i szortach
w kratkę, białych skarpetkach i klapkach oraz jego
żonę w widocznej ciąży – papiloty, seksowna ko-
szulka, spodnie od dresu. Koronkowe serwetki,
mnóstwo bibelotów, na ścianie portret papieża i ob-
raz „jeleń na rykowisku”, a w telewizji koncert Mi-
chała Wiśniewskiego, całość zaś stylizowana na
portret małżonków Arnolfinich – słynny obraz Jana
van Eycka.

• Nagrany fragment filmu pt. Szczęśliwego Nowego

Jorku.

• Któryś z filmów Stanisława Barei.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Przykładowy plan prezentacji

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

Sposoby konstruowania satyrycznego obrazu świata, środki satyry, postawa satyryka.

Kolejność prezentowanych argumentów

• Definicja i podział satyry
• Stereotypy a satyra
• Satyra na ustrój
• Satyra na inteligentów

Wnioski

Satyra straciła w XIX wieku odrębność gatunkową. Dziś nie jest popularną i często
wykorzystywaną kategorią estetyczną. Posługuje się rozmaitymi środkami wyrazu.

O co może zapytać komisja?

Jakie podstawowe różnice między satyrą i groteską możesz wymienić?

Proponowana odpowiedź

• Postawa satyryka, w odróżnieniu od artysty preferującego formy groteskowe,

jest agresywna, moralizatorska, skierowana na pouczenia.

• Satyryk przekonany jest o możliwości naprawy świata przy odrobinie dobrej

woli i opamiętania. Twórcy groteski ukazują natomiast świat jako królestwo:
absurdu, tragicznych przypadków i nonsensownych sytuacji.

• W grotesce człowiek często sprawia wrażenie bezradnego i otumanionego

bezładem panującym na świecie, jest kukłą, marionetką, aktorem nie zna-
jącym swej roli. W satyrze zaś przyczyną jego nieszczęść jest brak silnej
woli i niechęć do pracy nad sobą. Ten człowiek, gdyby tylko zechciał, mógł-
by kształtować rzeczywistość, która go otacza, sprawić, by świat był lepszy.
A zasady rządzące światem są prostsze, choć czasem prawie tak samo
okrutne.

• W grotesce konwenanse i normy społeczne ukazane są jako największy

bezsens i zło (np. „gęby” i Forma w Ferdydurke Witolda Gombrowicza).
W satyrze zaś szanowanie norm społecznych i pewnych ogólnych praw to pod-
stawa ładu; gdyby je respektowano, zapanowałby w końcu porządek.

• W grotesce nie mamy do czynienia z napastliwo-pouczającym tonem i dema-

skatorską pasją właściwą satyrze. Twórcy groteski zdają się przekazywać
smutną prawdę, że wszyscy… jedziemy na tym samym wózku (czyli że np.
każdy z nas doprawił komuś „gębę”, ale i miewał ją doprawianą).