Miejscem, które sta∏o si´ zalà˝kiem poznaƒskiej aglomeracji, jest Ostrów Tumski.

Ta najwi´ksza z kilku wysp po∏o˝onych w dolinie Warty, zbudowana z piasków, ˝wirów
i namu∏ów, tylko w niewielkim stopniu wynosi∏a si´ ponad lustro wody

1

. Okresowe powo-

dzie nanosi∏y na jej powierzchni´ kolejne pok∏ady rzecznych osadów, w efekcie czego
na powierzchni Ostrowa Tumskiego uformowa∏y si´ wypi´trzenia, które w ciàgu IX wie-
ku mog∏y byç ju˝ w miar´ bezpiecznie zasiedlane. Dodatkowo wyspa by∏a równole˝niko-
wo podzielona na dwie cz´Êci przez zabagniony rów, pozosta∏oÊç po cieku mi´dzy Wartà
i Cybinà. Po∏o˝enie Ostrowa zapewnia∏o osadnikom komunikacj´ ze szlakiem odrzaƒ-
skim, natomiast dzi´ki brodowi na rzece – u∏atwia∏o wytyczenie drogi làdowej. W∏àcze-
nie si´ poprzez Wart´ do dalekosi´˝nych traktów handlowych prowadzàcych z pó∏nocy
na po∏udnie i z zachodu na wschód umo˝liwia∏o mieszkaƒcom wyspy udzia∏ w wymianie
dóbr oraz kontakty kulturowe z oÊciennymi ziemiami

2

. Naturalna obronnoÊç miejsca

i korzystne po∏o˝enie komunikacyjne by∏y g∏ównymi powodami obj´cia go pod osadnic-
two, mimo koniecznoÊci zabezpieczenia ludzi i ich dobytku przed si∏ami przyrody.

Wiedz´ o poczàtkach Poznania zawdzi´czamy przede wszystkim badaniom archeolo-

gicznym. Informacje zawarte w êród∏ach pisanych sà bowiem nad wyraz skromne. Znaj-
dujemy je w kronice biskupa merseburskiego Thietmara z poczàtków XI wieku, który
pod 968 rokiem umieÊci∏ zapis o Jordanie – pierwszym biskupie poznaƒskim, nast´pnie
pod rokiem 1000 informowa∏ o niepodleg∏oÊci biskupa poznaƒskiego – Ungera – wzgl´-
dem utworzonego arcybiskupstwa w Gnieênie, pod rokiem 1005 doniós∏ o odstàpieniu
wojsk Henryka II od zdobywania poznaƒskiego grodu, a pod rokiem 1012 pisa∏ o Êmier-
ci Ungera, „pasterza poznaƒskiej trzody”. Gall Anonim w swej dwunastowiecznej kroni-
ce dwukrotnie wymieni∏ Poznaƒ, raz okreÊlajàc jego si∏´ militarnà za panowania Boles∏a-
wa Chrobrego, po raz drugi donoszàc o zniszczeniu koÊcio∏a katedralnego podczas
najazdu na ziemie polskie czeskiego ksi´cia Brzetys∏awa. Z najstarszych zapisów kroni-
karskich mo˝emy jedynie wnioskowaç, ˝e oko∏o po∏owy X wieku poznaƒski gród pe∏ni∏
wa˝nà rol´ w paƒstwie wczesnopiastowskim. Nie zawierajà one natomiast informacji
o czasie jego wzniesienia i rozplanowania, a nawet o miejscu, na którym go zbudowano.
Tylko w pracach historycznych wyra˝ano przypuszczenia, ˝e wznosi∏ si´ niegdyÊ na wy-
spie w wid∏ach Warty i Cybiny. Dopiero prace wykopaliskowe, podj´te w 1938 roku przez
Instytut Prahistorii Uniwersytetu Poznaƒskiego, podczas których wydobyto m.in. dolne
partie pot´˝nych wa∏ów obronnych na placu przed katedrà, potwierdzi∏y te przypuszcze-
nia. Intensywne badania archeologiczne prowadzone w latach 1946–1961 w ró˝nych
cz´Êciach Ostrowa Tumskiego oraz póêniejsze prace ratownicze stopniowo poszerza∏y

N

ajstarsze dzieje Poznania

7

H

ANNA

K

ÓC

ˇ

KA

-K

RENZ

Instytut Prahistorii UAM

8

N

aj

st

ar

sz

e

dz

ie

je

P

oz

n

an

ia

wiedz´ o poznaƒskim grodzie. Nowe Êwiat∏o na kwesti´ poczàtków zasiedlenia wyspy
i pozycj´ Poznania u zarania polskiej paƒstwowoÊci rzucajà badania rozpocz´te w 1999 ro-
ku przez Instytut Prahistorii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. W oparciu o dotych-
czas pozyskanà wiedz´ mo˝na zarysowaç jego najstarsze dzieje.

Ostrów Tumski stanowi∏ centrum formujàcego si´ w ciàgu IX wieku skupiska ludno-

Êci, zamieszkujàcej okoliczne osady – na Âródce i po obu stronach Cybiny: na Komando-
rii (osada zniszczona w efekcie budowy jeziora Malta) i na Berdychowie, a tak˝e kilku wsi
po∏o˝onych po prawej stronie Warty

3

. Na temat poczàtków zasiedlenia wyspy wysuwano

zmieniajàce si´ koncepcje, wynikajàce z post´pu badaƒ. Poczàtkowo uwa˝ano

4

, ˝e ju˝

pod koniec VIII lub na poczàtku IX wieku zosta∏a tu za∏o˝ona osada obronna, której
obecnoÊç wp∏ywa∏a na rozwój okolicznych osad, m.in. na Zagórzu. Gród ten, funkcjonu-
jàcy w pierwszej po∏owie X wieku, znajdowa∏ si´ w miejscu, w którym obecnie wznosi si´
koÊció∏ NajÊwi´tszej Marii Panny

5

. W efekcie póêniejszych badaƒ sformu∏owano tez´, ˝e

w pierwszej po∏owie X wieku tutejsze osadnictwo mia∏o nieobronny charakter, natomiast
budowa grodu, sk∏adajàcego si´ od razu z dwóch cz∏onów, przypad∏a dopiero na oko∏o po-
∏ow´ tego wieku

6

. Kolejna weryfikacja materia∏ów archeologicznych ponownie przesun´-

∏a poczàtki zasiedlenia Ostrowa na koniec IX wieku, a budow´ dwucz∏onowego grodu
– na lata czterdzieste X wieku, jako efekt powa˝nych inwestycji grodowych piastowskich
w∏adców

7

. Nast´pnie w oparciu o nowsze dane wyra˝ono poglàd, ˝e gród na Ostrowie

Tumskim zosta∏ za∏o˝ony w drugiej çwierci X wieku „na surowym korzeniu”, który by∏
z∏o˝ony z dwóch odr´bnych cz´Êci – jednej (o wymiarach wn´trza 50 x 40 m) na terenie
zaj´tym obecnie przez katedr´, drugiej zaÊ na Zagórzu

8

. Gród otacza∏y drewniano-ziem-

ne wa∏y o szerokoÊci 10 m u podstawy, zbudowane ze stosów drewna uk∏adanych po-
przecznie do przebiegu wa∏u i opartych o biegnàce wzd∏u˝nie legary, wzmocnionych kon-
strukcjà hakowà i zewn´trznà odsadzkà. Wn´trze grodu by∏o zabudowane zr´bowymi
domostwami drewnianymi, których pozosta∏oÊci wraz z budynkiem ∏aêni i zag∏´bionymi
w ziemi´ ró˝norodnymi pomieszczeniami gospodarczymi – jamami, paleniskami i zbior-
nikami na zbo˝e, odkryto na placu katedralnym, przy koÊciele NMP i na Zagórzu

9

. Wy-

twory ró˝norodnego przeznaczenia i proweniencji pozwalajà sàdziç, ˝e gród poznaƒski za-
mieszkiwa∏a grupa ludzi mo˝nych, zwiàzanych z w∏adcà, pe∏niàcych z jego ramienia
funkcje militarne i administracyjne oraz sprawujàcych kontrol´ szlaków handlowych

10

.

Najnowsze badania przy koÊciele NMP wnios∏y istotne korekty do kwestii poczàtków

zasiedlenia Ostrowa. Pozyskane materia∏y i wyniki analiz dendrochronologicznych drew-
na u˝ytego do budowy domostw ods∏oni´tych na placu przed koÊcio∏em

11

ka˝à jednak

przyjàç, ˝e teren ten zosta∏ zasiedlony co najmniej na prze∏omie IX i X wieku. Ponadto
przy budynku psa∏terii i w ogrodzie przylegajàcym od pó∏nocy do Êwiàtyni odkryte zosta-
∏y konstrukcje wa∏u, których uk∏ad wskazuje, ˝e w miejscu tym przebiega∏ pó∏nocny od-
cinek umocnieƒ obronnych. Swym zasi´giem obejmowa∏y one przestrzeƒ od placu ka-
tedralnego do budynku psa∏terii i od ogrodu posesji Ostrów Tumski 10 po dzisiejszà
ul. Ostrów Tumski (co uwidacznia przebieg tej ulicy). Materia∏ archeologiczny oraz daty
Êci´cia drewna z górnych partii konstrukcji wa∏u sugerujà, ˝e pierwszy (pod ko-
niec IX w.?) na Ostrowie Tumskim zosta∏ zbudowany niewielki gród o Êrednicy wn´trza
oko∏o 40 m, ulokowany na wyniesieniu w zachodniej partii pó∏nocnej cz´Êci wyspy i eg-
zystujàcy w tej postaci w pierwszej po∏owie X wieku. Jego wn´trze by∏o zabudowane
drewnianymi domostwami – jedno z odkrytych na placu przed koÊcio∏em NMP zawiera-
∏o skrzynk´ z zapasami ziaren prosa, pszenicy, ˝yta i j´czmienia.

Zasadnicze zmiany formy i zabudowy grodu nastàpi∏y oko∏o po∏owy X wieku. W pó∏noc-

nej cz´Êci wyspy za∏o˝ono dwucz∏onowà warowni´. Poprzedni gródek zosta∏ powi´kszony

i przeznaczony dla ksià˝´cego dworu.
W tym celu zniwelowano pó∏nocny odcinek
jego obwarowaƒ i poszerzono powierzchni´
o obszar zamkni´ty wa∏em przebiegajàcym
przez dzisiejsze ogrody posesji Ostrów
Tumski 11 i 13

12

, zajmujàc teren o wymia-

rach oko∏o 80 x 100 m (ryc. 1). Od wscho-
du dobudowano doƒ drugi cz∏on grodu,
otoczony wa∏em podkowiastym

13

, którego

wymiary szacuje si´ na 130 x 100 m

14

.

Nowe wa∏y wzniesiono tak˝e w konstruk-
cji drewniano-ziemnej, z licem wzmacnia-
nym hakami i zewn´trznà szerokà odsadz-
kà. W tym czasie za∏o˝ono równie˝ osad´
obronnà na Zagórzu, która stanowi∏a trze-
ci cz∏on grodu. Jej prawdopodobny zasi´g
wyznacza przebieg dzisiejszych ulic Wie-
˝owej i Zagórze, natomiast sposób zamkni´-
cia od strony pó∏nocnej, wzd∏u˝ zabagnio-
nego rowu, nie jest wyjaÊniony. M. Kara

15

przyjà∏, ˝e wa∏ mia∏ podkowiasty zarys i do-
chodzi∏ tylko do linii rowu zamkni´tej pa-
lisadà. Wydaje si´ jednak ma∏o prawdopo-
dobne, by osad´ na Zagórzu tak s∏abo
w tym miejscu zabezpieczono, skoro oto-
czono jà w pozosta∏ych cz´Êciach solidny-
mi wa∏ami w konstrukcji rusztowej o szero-
koÊci 11 m u podstawy. Takie zamkni´cie
obwarowaƒ nie zapewnia∏oby skutecznej
obrony, co wi´cej – w czasie wysokich sta-
nów wody, podczas powodzi lub naporu
kry, palisada by∏aby nara˝ona na szybkie
zniszczenie. Tym niemniej, osada obron-
na na Zagórzu stanowi∏a niewàtpliwie
cz∏on zespo∏u grodowego, w którym za-
mieszkiwa∏a grupa ludzi pe∏niàca funkcje
us∏ugowe wobec ksi´cia i jego mo˝nych

16

.

Zasadniczym zmianom uleg∏a zabudo-

wa wn´trza dwucz∏onowego grodu w pó∏-
nocnej cz´Êci wyspy. W gródku „ksià˝´-
cym” zbudowano okaza∏à, jak na ówczesne
czasy, kamiennà siedzib´ w∏adcy

17

(ryc. 2).

Stanowi∏ jà prostokàtny budynek, za∏o˝ony
na osi pó∏noc-po∏udnie. Fundamenty jego
d∏u˝szych Êcian wraz z gruboÊcià murów
mierzy∏y 27,25 m, natomiast Êcian krót-
szych – 11,70 i 11,90 m. Na linii murów
magistralnych zosta∏y pod nie wykonane

Ryc. 1. Rekonstrukcja pó∏nocnej cz´Êci poznaƒskiego grodu w drugiej
po∏owie X wieku, rys. J. Gryguç.

Ryc. 2. Rekonstrukcja zespo∏u pa∏acowo-sakralnego,
rys. J. Gryguç.

10

N

aj

st

ar

sz

e

dz

ie

je

P

oz

n

an

ia

rowy fundamentowe o szerokoÊci 1,50 m i g∏´bokoÊci 1,10–1,40 m, które wype∏niono
drobnym materia∏em skalnym, uk∏adajàc go szczelnie wzd∏u˝ kraw´dzi rowu. W dolnych
partiach fundamentu surowiec skalny by∏ uzupe∏niony jedynie ziemià, w cz´Êci wy˝szej
z niewielkim dodatkiem surowej gliny, natomiast górne rz´dy materia∏ów u˝ytych
do fundamentowania by∏y ju˝ ∏àczone zaprawà gipsowà. Âciany obwodowe budynku
osiàga∏y szerokoÊç 1,30 m i zosta∏y wzniesione z kamieni p∏ytkowych, spajanych grubà
warstwà zapraw z czystego gipsu. Nieregularny wàtek ich murów ukryto pod tynkiem
z takiej samej zaprawy gipsowej, zarówno od wewn´trznej, jak i zewn´trznej strony. Po-
sadzki w pomieszczeniach palatium by∏y tak˝e wykonane z zaprawy gipsowej wylanej
na warstw´ okruchów skalnych. Do wn´trza dostawano si´ przez sieƒ (4,84 m

2

) przy po-

∏udniowo-wschodnim naro˝niku palatium, wysuni´tà o 2,20 m przed jego bry∏´, z takiej
samej szerokoÊci wejÊciem. MieÊci∏a si´ w niej zapewne klatka schodowa prowadzàca
na pi´tro, wpuszczona cz´Êciowo w szersze w tym miejscu mury (2 m), gdy˝ zachowa∏a
si´ in situ kamienna p∏ytka stopnia (?).

Zasadnicza cz´Êç palatium zalega pod koÊcio∏em NMP, mimo to mo˝na odtworzyç

rozdysponowanie jego wn´trza. Niewielkie fragmenty fundamentów Êcian dzia∏owych
przy zachodniej i pó∏nocnej Êcianie wskazujà, ˝e w budynku wyodr´bniono co najmniej
cztery pomieszczenia. Ich uk∏ad – kierujàc si´ od po∏udnia ku pó∏nocy – by∏ nast´pujà-
cy: sieƒ sàsiadowa∏a z przedpokojem (51 m

2

), który poprzedza∏ Êrodkowà, du˝à sal´

(102 m

2

) pe∏niàcà funkcje reprezentacyjne. Poprzez przejÊcia w nast´pnej Êcianie dzia∏o-

wej by∏y z niej dost´pne dwa pozosta∏e pomieszczenia. Jedno to wàski korytarz o szero-
koÊci zaledwie 90 cm, lecz d∏ugoÊci 5 m (4,5 m

2

), byç mo˝e skarbczyk. Przylegajàca

do niego od wschodu ostatnia sala zajmowa∏a przestrzeƒ 34 m

2

. Odkryte w jej obr´bie

dwa t∏oki piecz´tne: mocno zu˝yty o∏owiany i bràzowy, nale˝àcy do brata Jakuba z zako-
nu dominikanów, o∏owiana bulla ksi´cia Boles∏awa i gliniane opakowanie t∏oka lub pie-
cz´ci oznaczone odciskami gemmy (intaglio) z wyobra˝eniem warujàcego psa – ka˝à
przypuszczaç, i˝ sala ta mieÊci∏a kancelari´. W oparciu o dane metryczne mo˝na oszaco-
waç powierzchni´ u˝ytkowà parteru, zawierajàcà wn´trza o funkcjach administracyjno-
-reprezentacyjnych, na oko∏o 190 m

2

. Na podstawie miejsca zalegania fragmentu prze-

wróconej pó∏nocnej Êciany palatium, jego wysokoÊç szacuje si´ na oko∏o 11 m, co wraz
z obecnoÊcià klatki schodowej wskazuje na dwukondygnacyjnoÊç budynku. Zapewne
wi´c prywatne pokoje w∏adcy znajdowa∏y si´ na pi´trze. Rezultaty badaƒ wykopaliskowych,
zw∏aszcza analiza dendrochronologiczna belki progowej w partii wejÊciowej (drzewo Êci´to
po 941 r.) sk∏aniajà do wniosku, ˝e wzniesienie kamiennej rezydencji w poznaƒskim grodzie
przypad∏o na czas wkrótce po po∏owie X wieku. Jest zatem wielce prawdopodobne, ˝e by∏a
ona pierwszà realizacjà architektury monumentalnej paƒstwa Piastów.

Ówczesne siedziby ksià˝´ce by∏y po∏àczone z orientowanymi kaplicami. Poznaƒskie

palatium tak˝e nie mog∏o byç pozbawione Êwiàtyni. W trzynastowiecznej Kronice polsko-
-Êlàskiej zawarta jest informacja, ˝e fundatorkà kaplicy pod wezwaniem NajÊwi´tszej Pan-
ny Marii na Ostrowie w Poznaniu by∏a Dobrawa, chrzeÊcijaƒska ma∏˝onka Mieszka I

18

.

Nale˝y jà lokalizowaç pod prezbiterium gotyckiego obecnie koÊcio∏a NMP, nie napotka-
no bowiem na jej pozosta∏oÊci przy ˝adnej ze zbadanych Êcian palatium, musia∏a wi´c
byç dostawiona do jego wschodniej Êciany. O jej po∏o˝eniu przy Êwieckiej cz´Êci za∏o˝e-
nia Êwiadczà poÊrednio znaleziska archeologiczne. Podczas badaƒ pozyskano kilkanaÊcie
czàstek koÊcianych p∏ytek, które stanowi∏y ok∏adziny drewnianej skrzyneczki – schowka
na relikwie. Niewielka liczba fragmentów ok∏adzin skrzyneczki nie pozwala zrekonstru-
owaç jej pierwotnego wyglàdu. Kierujàc si´ stylem ich dekoracji, mo˝na jedynie przypusz-
czaç, ˝e by∏a ona podobna do zachowanego w ca∏oÊci relikwiarza z koÊcio∏a Êw. Andrzeja

w Kolonii. Takie schowki na relikwie by∏y wyrobami wczesnoÊredniowiecznego rzemios∏a
artystycznego, znane ich przyk∏ady wskazujà zaÊ, ˝e poznaƒska kasetka mog∏a zostaç spo-
rzàdzona w drugiej po∏owie X–XI wieku w jednym z zachodnioeuropejskich oÊrodków
rzemios∏a artystycznego. Kolejnym dowodem sà znaleziska ponad 220 kostek mozaiko-
wych i fragmentów tynku z ich odciskami. W jednym kawa∏ku tynku taka kostka nadal
tkwi, dzi´ki czemu zyskujemy pewnoÊç, ˝e pos∏u˝y∏y one do ozdobienia Êciany. Sà to nie-
wielkie szeÊciany, o boku od 0,5 do 1,2 cm, wykonane z przezroczystego szk∏a o licu zdo-
bionym z∏otà folià, zabezpieczonà cienkà warstwà szkliwa. Jedynie trzy kostki zosta∏y
w ca∏oÊci zabarwione na czarny, ciemnozielony i ceglastoczerwony kolor. Te drobne ele-
menty dekoracji Êciennej po jej zniszczeniu dosta∏y si´ do warstw kulturowych datowa-
nych na XI stulecie, co pozwala ustaliç, ˝e mozaika musia∏a zostaç wykonana na poczàt-
ku tego wieku. Z du˝à dozà prawdopodobieƒstwa mo˝na przyjàç, ˝e zosta∏a nià
pokryta apsyda kaplicy grodowej, choç dziÊ ju˝ nie mo˝na odtworzyç samego wizerun-
ku. Zapewne dekoracja ta by∏a dzie∏em mozaikarzy sprowadzonych z Rusi przez Bole-
s∏awa Chrobrego, którego córka zosta∏a wydana za mà˝ za ksi´cia kijowskiego – Âwia-
tope∏ka. Wydobyto ponadto fragmenty tynków wapiennych z domieszkà w∏ókien
roÊlinnych. Kilka ich czàstek nosi Êlady dekoracji malarskiej, w której u˝yto typowych
dla malarstwa Êciennego pigmentów – bieli wapiennej, czerwieni ˝elazowej i ultrama-
ryny. Niestety fragmenty tynku sà zbyt ma∏e, by wskazaç tematyk´ dekoracji malarskiej
wn´trza kaplicy grodowej. Pokrycie Êcian dekoracjà malarskà i kompozycjà mozaikowà
wskazuje jednak na splendor Êwiàtyni. Wa˝kiego argumentu co do po∏o˝enia kaplicy
grodowej pod prezbiterium koÊcio∏a NMP dostarczy∏y badania georadarem w jego wn´-
trzu, które wykaza∏y obecnoÊç starszej architektury na g∏´bokoÊci odpowiadajàcej po-
ziomowi zalegania reliktów palatium. Co wi´cej, struktury te uk∏adajà si´ na przed∏u-
˝eniu Êcian dzia∏owych rezydencji ksià˝´cej (ryc. 3). Nie mo˝na jednak wykluczyç, i˝
badania georadarowe uwidoczni∏y relikty salowego koÊcio∏a fazy romaƒskiej, na∏o˝one
na pozosta∏oÊci kaplicy grodowej, byç mo˝e rotundy z apsydà. Wskazujà na to dane po-
Êrednie w postaci ciosów tkwiàcych w fundamentach i partii przyziemnej gotyckiego
obecnie koÊcio∏a oraz pozosta∏oÊci kamieniarki, w tym zw∏aszcza fragment rzeêby w pia-
skowcu z zachowanà po∏owà liÊcia winnej latoroÊli. Jedynie badania archeologiczne mo-
gà rozstrzygnàç t´ kwesti´, dajàc podstawy do prawid∏owej rekonstrukcji przedromaƒ-
skiego zespo∏u pa∏acowo-sakralnego.

11

Ryc. 3. Relikty starszej architektury pod koÊcio∏em NMP,
rys. J. Majewski.

BezpoÊrednie otoczenie ksià˝´cej rezydencji zosta∏o utwardzone warstwà drobnych

okrzesków pokrytych zaprawà gipsowà. Po∏aç wylewki gipsowej na warstwie kamieni, za-
legajàca na poziomie u˝ytkowym z czasów funkcjonowania palatium, zosta∏a udokumen-
towana na d∏ugoÊci ponad 3 m w bliskiej odleg∏oÊci od jego pó∏nocno-wschodniego na-
ro˝nika. OdciÊni´te w niej negatywy s∏upów, które byç mo˝e podpiera∏y zadaszenie
drewnianej trybuny, sugerujà przeznaczenie tego miejsca na funkcje publiczne. Mo˝-
na te˝ wysunàç przypuszczenie, ˝e w ksià˝´cej cz´Êci grodu wznosi∏y si´ budynki pe∏nià-
ce funkcje recepcyjne i gospodarcze, niezb´dne dla w∏aÊciwego funkcjonowania dworu.
Jeden z nich zosta∏ zidentyfikowany – bezpoÊrednio do zachodniej Êciany palatium przy-
lega∏a pracownia z∏otnicza, mieszczàca si´ w drewnianym budynku o powierzchni 12 m

2

.

W jej wn´trzu zachowa∏y si´ negatywy s∏upów w wieƒcu kamieni (zapewne podpór da-
chu), po∏aç wylewki gipsowej z negatywami dranic oraz spalone deski sto∏u w po∏udnio-
wo-zachodnim naro˝niku. Z tego miejsca pozyskano fragmenty tygli odlewniczych z kro-
plami z∏ota, liczne drobiny tego metalu, paciorki z masy szklanej i karneolu, trzy
niewielkie kaboszony z granatu oraz drobne czàstki z∏oconego drewna. Znaleziska te
wskazujà, ˝e w pracowni przetwarzano z∏oto zapewne w ozdoby dla ksià˝´cej rodziny
oraz w sprz´ty, niezb´dne dla sprawowania kultu w tutejszych Êwiàtyniach. Oznacza to
równie˝, ˝e w∏adcy piastowscy zatrudniali na swym poznaƒskim dworze wysoko wyspe-
cjalizowanych wytwórców.

Po po∏owie X wieku zmianie uleg∏a te˝ zabudowa drugiego cz∏onu w pó∏nocnej partii

grodu. Usuni´to drewniane budynki mieszczàce si´ przy wschodnim odcinku jej obwa-
rowaƒ, a uzyskany teren przeznaczono na potrzeby KoÊcio∏a. Za pierwszy obiekt sakral-
ny uwa˝a si´ budynek stacji misyjnej Jordana, powo∏anego na biskupa dla ziem polskich
w 968 roku

19

. Pozosta∏y zeƒ relikty pod nawà g∏ównà obecnej katedry w postaci dna mi-

sy z zaprawy wapiennej wylanej na warstw´ okrzesków o Êrednicy oko∏o 4 m, z otworem
na s∏up w centrum oraz fragmenty otaczajàcych jà murów, które K. Józefowiczówna

20

zin-

terpretowa∏a jako baptysterium. Z. Kurnatowska

21

rekonstruuje stacj´ jako kwadratowy

budynek zawierajàcy basen chrzcielny, do którego byç mo˝e przylega∏a od wschodu nie-
wielka Êwiàtynia (ryc. 4). Inicjatyw´ budowy koÊcio∏a katedralnego w Poznaniu nale˝y
przypisaç biskupowi Ungerowi, gdy˝ wzniesienie na miejscu baptysterium przedromaƒ-
skiej katedry datuje si´ na ostatnià çwierç X wieku

22

(ryc. 5). Zbudowano jà na funda-

mentach z du˝ych naturalnych g∏azów granitowych wiàzanych zaprawà wapiennà,
na których wyciàgni´to Êciany z p∏ytek kamiennych, pokryte tynkiem wapiennym, po-
sadzk´ zaÊ uformowano z twardej, g∏adkiej p∏yty wapiennej. Wed∏ug K. Józefowiczówny

23

by∏a to trójnawowa bazylika d∏ugoÊci 49 m, szerokoÊci nawy g∏ównej 8,5 m, naw bocz-
nych 4,25 m, z kwadratowym prezbiterium zakoƒczonym apsydà i flankowanym dwoma
aneksami, oddzielonym lektorium od cz´Êci nawowej. Zamyka∏ jà wie˝owy masyw za-
chodni obj´ty dwiema wie˝yczkami z klatkami schodowymi, w którym mieÊci∏a si´ wy-
suni´ta nieco ku wschodowi empora, wsparta na okràg∏ym filarze. Âciany koÊcio∏a by∏y
g∏adkie, tynkowane, pozbawione podzia∏ów pionowych. Naw´ g∏ównà oddziela∏y od naw
bocznych rz´dy filarów ∏àczonych arkadami, a wszystkie trzy nawy nakrywa∏ p∏aski strop.
Otwory okienne i portale znajdujàce si´ w pó∏nocnej i po∏udniowej Êcianie budowli
mia∏y zapewne starannie opracowane oÊcie˝a

24

. W jej centrum znajdowa∏y si´ dwa pro-

stokàtne grobowce, wyniesione pierwotnie ponad posadzk´. Starszy z nich zosta∏ zbudo-
wany z martwicy wapiennej i okrzesków kamiennych ob∏o˝onych p∏ytkami z ciemnozie-
lonego kamienia gabro i by∏ zamkni´ty pozornym sklepieniem. M∏odszy grobowiec zosta∏
wzniesiony z okrzesków pokrytych wapiennymi tynkami, mia∏ we wn´trzu drewnianà
pod∏og´ i by∏ zaopatrzony w otwór drzwiowy. Zosta∏ wówczas podniesiony poziom

12

N

aj

st

ar

sz

e

dz

ie

je

P

oz

n

an

ia

wn´trza nawy, a p∏yta posadzkowa przykry-
∏a wziemne cz´Êci obydwu pochówków

25

.

Mimo to musia∏y byç w jakiÊ sposób ozna-
czone, gdy˝ stanà∏ mi´dzy nimi o∏tarz,
umieszczony w równej od nich odleg∏o-
Êci

26

. O∏tarz mia∏ zapewne form´ prostokà-

ta o wymiarach oko∏o 2 x 1,5 m i wysokoÊci
oko∏o 1 m

27

. Wkrótce potem dokonano ko-

lejnych zmian w organizacji przestrzeni se-
pulkralnej. M∏odszy pochówek otoczono
niskim murowanym ogrodzeniem, do wn´-
trza którego przeniesiono te˝ zapewne o∏-
tarz. Dost´p do wn´trza prowadzi∏ przez
wejÊcie w pó∏nocnej Êcianie ogrodzenia, co
pozwala domniemywaç, ˝e przy Êcianie za-
chodniej nadal wypi´trza∏a si´ p∏yta
wierzchnia starszego grobowca

28

. Po takich

uzupe∏nieniach ca∏oÊç za∏o˝enia przybra∏a
postaç, która przetrwa∏a do lat trzydzie-
stych XI wieku. W katedrze poznaƒskiej
mieÊci∏o si´ wi´c mauzoleum, miejsce spo-
czynku – jak si´ przyjmuje – pierwszych
w∏adców piastowskich, Mieszka I i Bole-
s∏awa Chrobrego

29

. Program budowlany

pierwszej katedry poznaƒskiej i zawarte
w niej treÊci symboliczne

30

wskazujà

na zwiàzki z architekturà Europy Zachod-
niej, zw∏aszcza terenów pó∏nocnow∏oskich
i niemieckich

31

. Sprawowa∏ w nim swe funk-

cje liturgiczne nast´pca Jordana – Unger
(zm. ok. 1014 r.), który, mimo powo∏ania
arcybiskupstwa w Gnieênie w 1000 roku,
zachowa∏ odr´bnoÊç prawnà podleg∏ego
mu biskupstwa. Pozosta∏a zabudowa tego
miejsca, podobnie jak cz´Êci po∏udniowej
grodu, by∏a drewniana. Rozpoznano jà
w niewielkim tylko zakresie, g∏ównie
na placu przed katedrà, a ostatnio wzd∏u˝
jej po∏udniowej Êciany. Stanowi∏y jà rz´dy
domostw w konstrukcji wieƒcowej, stojàce
ciasno jeden przy drugim w odleg∏oÊci oko-
∏o 10 m od po∏udniowej Êciany przedro-
maƒskiej katedry, oddzielone odeƒ mosz-
czonà drewnem ulicà.

O

znaczeniu poznaƒskiego grodu

w X wieku Êwiadczy zarówno monumen-
talna, Êwiecka i sakralna zabudowa, jak
i powi´kszenie jego zasi´gu pod koniec tego

Ryc. 4. Rekonstrukcja stacji misyjnej biskupa Jordana,
rys. J. Gryguç.

Ryc. 5. Rekonstrukcja przedromaƒskiej katedry w Poznaniu,
rys. W. Goràczniak.

stulecia przez dodanie od strony pó∏nocnej nowego cz∏onu (ryc. 6). Jego pot´˝ne wa∏y
o szerokoÊci osiàgajàcej 25 m przebiega∏y wzd∏u˝ dzisiejszej ul. ks. I. Posadzego oraz po-
sesji przylegajàcych do niej od pó∏nocy

32

. Analizy dendrochronologiczne drewna u˝ytego

do budowy konstrukcji obronnych wskazujà, ˝e akcja ta przypad∏a na lata siedemdziesià-
te i osiemdziesiàte X wieku. Pozyskane dane Êwiadczà, ˝e ostateczny kszta∏t grodowi po-
znaƒskiemu nada∏ Mieszko I, za jego panowania by∏ on bowiem intensywnie poszerzany
i wzmacniany. W efekcie gród przybra∏ form´ czterocz∏onowà (wraz z Zagórzem), co
czyni∏o go – obok Gniezna – czo∏owym oÊrodkiem paƒstwa.

W 1039 roku gród na Ostrowie Tumskim zosta∏ powa˝nie zniszczony podczas najaz-

du ksi´cia czeskiego Brzetys∏awa. Spustoszenia dotkn´∏y zw∏aszcza pó∏nocnà jego cz´Êç,
wraz z koÊcio∏em katedralnym

33

. Gród odbudowano w takich samych zarysach; jego wa-

∏y zosta∏y poszerzone i dodatkowo umocnione przez dodanie kamiennej ∏awy

34

. Tradycja

historyczna, utrwalona w Kronice polskiej, przypisuje odbudow´ grodu Kazimierzowi
Odnowicielowi wkrótce po opanowaniu przezeƒ Wielkopolski, natomiast jego ˝onie Marii
– renowacj´ kaplicy zamkowej

35

. Renowacja ta byç mo˝e wyprzedzi∏a nieco odbudow´

katedry poznaƒskiej, którà datuje si´ na czas po po∏owie XI wieku. Podczas odbudowy
Êwiàtyni w stylu romaƒskim wykorzystane zosta∏y fundamenty dotychczasowego za∏o˝e-
nia, na których wzniesiono Êciany z regularnych ciosów kamiennych. Od strony zachod-
niej bry∏´ budowli zamyka∏a partia z dwoma wie˝ami, mieszczàcymi klatk´ schodowà.
Naw´ g∏ównà dzieli∏ od naw bocznych rzàd czworobocznych filarów z granitu i piaskow-
ca. Zarówno Êciany, jak i filary by∏y pokryte barwnymi tynkami. Prezbiterium tej fazy bu-
dowlanej rekonstruuje si´ jako prostokàt zamkni´ty apsydà, wyd∏u˝ony o jedno prz´s∏o
w stosunku do pierwotnego uk∏adu, któremu na przed∏u˝eniu naw bocznych towarzyszy-
∏y dwie kwadratowe kaplice. Poziom u˝ytkowy wn´trza koÊcio∏a zosta∏ te˝ podniesiony
o ponad metr

36

.

Gród poznaƒski stanowi∏ siedzib´ w∏adcy przez niemal trzy stulecia. Nale˝y wi´c przy-

puszczaç, ˝e tak˝e rezydencj´ ksià˝´cà poddawano renowacjom lub przebudowom.
Ich Êladem sà dwa poziomy posadzki rozdzielone warstewkà spalenizny we wn´trzu pa-
latium oraz pryzma materia∏ów skalnych przy pó∏nocnym odcinku jego Êciany zachod-
niej. Nie dysponujemy ˝adnymi wzmiankami pisanymi, które pozwoli∏yby okreÊliç przy-
czyny tych dzia∏aƒ budowlanych. Z relacji Galla Anonima oraz biskupa praskiego
Kosmasa wiadomo jedynie, ˝e podczas najazdu Brzetys∏awa ucierpia∏a katedra. Zapew-
ne najeêdêcy nie ograniczyli si´ do z∏upienia Êwiàtyni, grabiàc i niszczàc pozosta∏e budynki,

14

N

aj

st

ar

sz

e

dz

ie

je

P

oz

n

an

ia

Ryc. 6. Konstrukcje

pó∏nocnego odcinka

wa∏ów poznaƒskiego

grodu z koƒca X wieku,

fot. A. Dolatowska.

m.in. rezydencj´ ksià˝´cà. Odbudowa grodu przez Kazimierza Odnowiciela musia∏a
wi´c dotyczyç tak˝e palatium. Byç mo˝e skrócono wówczas jego bry∏´ o pó∏nocne po-
mieszczenia, wzmacniajàc zarazem pó∏nocno-zachodni naro˝nik przyporà z materia∏u
rozbiórkowego. Nale˝y te˝ sàdziç, ˝e ostateczna rozbiórka Êwieckiej cz´Êci za∏o˝enia na-
stàpi∏a po wybudowaniu zamku ksià˝´cego w mieÊcie lokacyjnym i przekazaniu terenu
grodu w r´ce biskupstwa poznaƒskiego oko∏o po∏owy XIII wieku.

Tak˝e po∏udniowa cz´Êç wyspy – Zagórze, mia∏a swój koÊció∏ pod wezwaniem

Êw. Miko∏aja

37

, przy którym za∏o˝ono cmentarz. KoÊció∏ ten po raz pierwszy zosta∏ wy-

mieniony w Kronice wielkopolskiej w zwiàzku z wydarzeniami, jakie zasz∏y w 1142 roku
(walka o gród W∏adys∏awa K´dzierzawego z jego braçmi), choç wysuwano przypuszcze-
nie, ˝e wzniesiono go wczeÊniej – w XI wieku

38

. O jego obecnoÊci Êwiadczy przes∏anka

poÊrednia w postaci ok∏adzin skrzynki relikwiarzowej. Pi´ç ich fragmentów odkryto w po-
∏udniowej cz´Êci ogrodu nale˝àcego do Seminarium Duchownego przy ul. Wie˝owej 2/4,
oko∏o 55 m na wschód od jego kaplicy

39

. Zalega∏y one w warstwie niwelacyjnej, datowa-

nej szeroko na czas od prze∏omu X i XI do XV wieku

40

. Zachowane czàstki ok∏adzin

umo˝liwiajà rekonstrukcj´ skrzynki. By∏a ona zapewne wy∏o˝ona kilkoma prostokàtnymi
p∏ytkami, otoczonymi bordiurà z listewek zdobionych plecionkà. Bioràc pod uwag´ ich
rozmiary, mo˝na sàdziç, ˝e skrzynka mia∏a d∏ugoÊç 22,2 cm, szerokoÊç 11,9 cm, wysokoÊç
zaÊ – 9,4 cm. G∏ówne p∏ytki by∏y a˝urowane – ich motyw zdobniczy stanowi∏ zwielokrot-
niony okràg z wyci´tym Êrodkiem, od którego rozchodzi∏o si´ promieniÊcie pi´ç ramion
po∏àczonych z zewn´trznym okr´giem, dekorowanym podwójnà linià punktowanych
kó∏ek. Posiadanie relikwii by∏o nieodzowne przy konsekracji nowo wznoszonych Êwiàtyƒ
i dla pe∏nionej w nich liturgii. Z tego wzgl´du od IX wieku nasili∏o si´ zjawisko dzielenia
Êwi´tych szczàtków na czàstki, umieszczania w bogato zdobionych relikwiarzach i sta∏e-
go ich prezentowania

41

. Swoisty kontakt ze z∏o˝onymi w nich relikwiami u∏atwiç mia∏y

otwory w kasetkach, zamkni´te przezroczystymi kamieniami, np. kryszta∏em górskim

42

.

W tym celu wycinano tak˝e wzory w ok∏adzinach skrzynek, wydobywajàc z∏ocone lub
barwione na kolor czerwony t∏o, przez co osiàgano wra˝enie przezroczystoÊci i efekt
zbli˝enia do Êwiata nadprzyrodzonego

43

. Takà cechà odznacza∏a si´ skrzyneczka prze-

chowywana zapewne w koÊciele zbudowanym w po∏udniowej cz´Êci poznaƒskiego gro-
du. Jego relikty wcià˝ czekajà na zlokalizowanie i zbadanie. Mo˝liwe, ˝e by∏a to budow-
la drewniana w typie koÊcio∏a poprzedzajàcego kamienny koÊció∏ek na grodzie w Kaliszu
i osobno stojàcego koÊcio∏a na Ostrowie Lednickim. KoÊció∏ na Zagórzu w czasie swe-
go funkcjonowania by∏ z pewnoÊcià przebudowywany – przed ostatecznà rozbiórkà mia∏
gotyckà postaç

44

.

Kolejnà cz´Êcià poznaƒskiego grodu by∏a osada handlowa na Âródce z koÊcio∏em pa-

rafialnym Êw. Ma∏gorzaty, ufundowanym przed 1231 rokiem. Do tego zespo∏u nale˝a∏a
te˝ zapewne stara targowa (?) osada na Komandorii, przy której w 1170 roku biskup Radwan
za∏o˝y∏ koÊció∏ Êw. Micha∏a i szpital. Gród w takiej postaci by∏ zamieszkiwany do po∏o-
wy XIII wieku przez cz∏onków wy˝szych warstw spo∏ecznych, zarówno duchownych, jak
i Êwieckich, b´dàc siedzibà biskupstwa poznaƒskiego i – od po∏owy XII wieku – stolicà
ksi´stwa dzielnicowego

45

. AktywnoÊç grodu na Ostrowie Tumskim, spe∏niajàcego wa˝ne

gospodarcze, administracyjne, militarne i religijne funkcje, powodowa∏a rozwój okolicz-
nego osadnictwa. Oprócz osad na Komandorii, Âródce (z cmentarzyskiem u˝ytkowanym
w XI do koƒca XII w.)

46

i Ostrówku zak∏adano nowe, wzd∏u˝ Warty i jej dop∏ywów

– G∏ównej, Bogdanki i Kopli

47

. Cz´Êç z nich funkcjonowa∏a krótko, inne – jak osada

na So∏aczu (wraz z cmentarzyskiem) – by∏y zasiedlone do póênego Êredniowiecza. Mi´dzy
po∏owà XI a po∏owà XIII wieku za∏o˝ono znacznà cz´Êç osad znanych ze êróde∏ pisanych,

15

które utrzymywa∏y si´ przez póêne Êredniowiecze i czasy nowo˝ytne. Najwa˝niejsze
z nich to osada Êw. Wojciecha i Êw. Gotarda, stanowiàce zalà˝ek miasta lokacyjnego na le-
wym brzegu Warty. Szczególne znaczenie mia∏a ta ostatnia, po∏o˝ona w pobli˝u brodu
na Warcie, okreÊlana w êród∏ach mianem locus. Wszystkie wymienione cz´Êci zespo∏u
osadniczego mia∏y w∏asne cmentarze, ulokowane przy koÊcio∏ach

48

.

Za∏o˝enie miasta na lewym brzegu Warty w 1253 roku pociàgn´∏o za sobà potrzeb´

jego zasiedlenia, stàd Przemys∏ I rozpoczà∏ akcj´ przenoszenia doƒ mieszkaƒców Âródki.
Rok póêniej biskup Boguchwa∏ zgodzi∏ si´ oddaç ksi´ciu osad´ Êw. Gotarda w zamian
za osad´ Êw. Wojciecha, co umo˝liwi∏o Przemys∏owi I w∏àczenie tej pierwszej do miasta.
Ostatecznie Przemys∏ II przekaza∏ w 1288 roku osad´ targowà na Âródce w posiadanie
biskupowi

49

. Cz´Êç starego grodu w okolicach katedry zosta∏a odnowiona przez ksi´cia

jeszcze w 1249 roku. Palatium ksià˝´ce musia∏o byç do tego czasu przez niego u˝ytkowa-
ne, ale ju˝ w 1251 roku koÊció∏ grodowy NMP by∏ pod jurysdykcjà biskupià

50

. Mo˝-

na na tej podstawie sàdziç, ˝e Ostrów Tumski, przynajmniej jego ksià˝´ca cz´Êç, przesz∏a
na w∏asnoÊç biskupià oko∏o roku 1250. Dotychczasowa rezydencja w∏adcy nie by∏a po-
trzebna nowym w∏aÊcicielom, gdy˝ posiadali oni zapewne w∏asny pa∏ac biskupi w pobli-
˝u katedry i wkrótce niemal ca∏kowicie jà rozebrano. Dokumenty wystawiane po tym cza-
sie in Poznan in ecclesia beate Marie wskazujà, ˝e z wczesnopiastowskiego zespo∏u
pa∏acowo-sakralnego osta∏a si´ tylko kaplica grodowa. Na uwolnionym terenie jego posia-
dacze budowali potrzebne im pomieszczenia, m.in. szko∏´ katedralnà, dom jej rektora
i mieszkania kanoników

51

. Informacje pisane na ten temat sà nad wyraz skàpe

52

i jedynie

podczas prac wykopaliskowych ujawniane sà relikty tej wielokrotnie przekszta∏canej Êre-
dniowiecznej zabudowy

53

. Obwarowania grodu piastowskiego w Poznaniu jeszcze w cza-

sach nowo˝ytnych wypi´trza∏y si´ na Ostrowie Tumskim – na prze∏omie XV i XVI wieku
wykorzystano je do posadowienia murów obronnych, okalajàcych biskupie miasteczko

54

.

Stoi na nich tak˝e Akademia Lubraƒskiego, pod budynkiem której ekspedycja archeolo-
giczna Instytutu Prahistorii UAM ods∏oni∏a w 2006 roku kamienne jàdro wa∏ów z koƒ-
ca X stulecia. Uwa˝nym okiem tak˝e jeszcze dziÊ mo˝na przeÊledziç ich przebieg, kieru-
jàc si´ topografià terenu i kszta∏tem uliczek Ostrowa Tumskiego.

P R Z Y P I S Y

1

A. Kaniecki, Poznaƒ. Dzieje miasta wodà pisane, Poznaƒ, 2004, s. 15, 16.

2

Z. i S. Kurnatowscy, Znaczenie komunikacji wodnej dla spo∏eczeƒstw pradziejowych i wczesnoÊredniowiecznych,

w: S∏owiaƒszczyzna w Europie Êredniowiecznej, red. Z. Kurnatowska, Wroc∏aw 1996, s. 117-123.

3

J. Kaczmarek, Archeologia miasta Poznania. Stan badaƒ i materia∏y, Poznaƒ (w druku); H. Kócˇka-Krenz,

Ostrów Tumski we wczesnym Êredniowieczu, w: Ostrów Tumski – kolebka Poznania, red. L. Wilczyƒski, Poznaƒ 2004,
s. 21-38.

4

W. Hensel, Poznaƒ w zaraniu dziejów, Wroc∏aw 1958, s. 124-126.

5

Poznaƒ we wczesnym Êredniowieczu, t. 1, red. W. Hensel, Warszawa-Wroc∏aw 1959; t. 2, red. W. Hensel, Wro-

c∏aw-Warszawa 1960; t. 3, red. W. Hensel, Wroc∏aw-Warszawa 1961; t. 4, red. W. Hensel, J. ˚ak, Wroc∏aw-War-
szawa-Kraków-Gdaƒsk 1974.

6

W. Hensel, Z. Hilczer-Kurnatowska, Studia i materia∏y do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej, t. 5,

Wroc∏aw-Warszawa-Kraków-Gdaƒsk 1980, s. 147-163, por. s. 149.

7

Z. Kurnatowska, Poznaƒ w czasach Mieszka I, w: Polska Mieszka I. W tysiàclecie Êmierci twórcy paƒstwa

i KoÊcio∏a polskiego 25 V 992 – 25 V 1992, red. J. M. Piskorski, Poznaƒ 1993, s. 73-90.

8

M. Kara, Poczàtki i rozwój wczesnoÊredniowiecznego oÊrodka grodowego na Ostrowie Tumskim w Poznaniu,

w: Civitates principales. Wybrane oÊrodki w∏adzy w Polsce wczesnoÊredniowiecznej, Gniezno 1998, s. 26-29.

9

Poznaƒ we wczesnym Êredniowieczu, t. 1, red. W. Hensel, Warszawa-Wroc∏aw 1959; t. 2, red. W. Hensel,

Wroc∏aw-Warszawa 1960; t. 3, red. W. Hensel, Wroc∏aw-Warszawa 1961; W. Hensel, J. ˚ak, Poznaƒ im frühen
Mittelalter, „Archaeologia Polona”, t. 7, 1964, s. 258-276.

16

N

aj

st

ar

sz

e

dz

ie

je

P

oz

n

an

ia

10

M. Kara, op. cit.

11

H. Kócˇka-Krenz, Dzieje Ostrowa Tumskiego w Poznaniu przed lokacjà miasta, „Kronika Miasta Poznania”,

R. 2003, z. 1, s. 7-26; op. cit., Posen, w: Hoops Reallexikon der Germanischen Altertumskunde
(Hrg. H. Beck, D. Geuenich, H. Steuer), Berlin-New York 2003, B. 23, s. 304-308.

12

W. Hensel, J. ˚ak, op. cit.

13

op. cit.

14

M. Kara, op. cit.

15

M. Kara, op. cit., s. 27; H. Kócˇka-Krenz, M. Kara, D. Makowiecki, The beginnings, development and the cha-

racter of the early Piast stronghold in Poznaƒ, w: Polish Lands at the turn of the first and the second millennia,
red. P. Urbaƒczyk, Warsaw 2004, s. 125-166, por. s. 133.

16

M. Kara, op. cit.

17

H. Kócˇka-Krenz, Rezydencja pierwszych Piastów na poznaƒskim grodzie, w: Poznaƒ we wczesnym Êredniowie-

czu, red. H. Kócˇka-Krenz, t. 5, Poznaƒ 2005, s. 59-81.

18

J. Nowacki, Dzieje archidiecezji poznaƒskiej, t. 1, KoÊció∏ katedralny w Poznaniu, Poznaƒ 1959, s. 7.

19

Kronika Thietmara (wyd. M. Jedlicki), Poznaƒ 1953, ksi´ga II, 22.

20

K. Józefowiczówna, Z badaƒ nad architekturà przedromaƒskà i romaƒskà w Poznaniu, Wroc∏aw-Warszawa-

-Kraków 1963, s. 39-41.

21

Z. Kurnatowska, Poczàtki Polski, Poznaƒ 2002, s. 101.

22

Z. Kurnatowska, op. cit., s. 109.

23

K. Józefowiczówna, op. cit., s. 47.

24

K. Józefowiczówna, op. cit., s. 37-98; Z. Âwiechowski, Architektura romaƒska w Polsce, Warszawa 2000,

s. 199.

25

T. Janiak, Czy Boles∏aw Chrobry by∏ czczony jako Êwi´ty? Z badaƒ nad przestrzenià liturgicznà przedromaƒ-

skiej katedry w Poznaniu (do po∏owy XI w.), „Slavia Antiqua”, t. XLIV: 2003, s. 67-95, por. s. 79.

26

Z. Kurnatowska, Jeszcze raz o grobowcach poznaƒskich, w: Scriptura custos memoriae, red. D. Zydorek,

Poznaƒ 2001, s. 503-510, por. s. 504.

27

T. Janiak, op. cit., s. 81.

28

op. cit., s. 87.

29

Z. Kurnatowska, Wczesnopiastowskie grody centralne. Podobieƒstwa i ró˝nice, w: Gniezno i Poznaƒ w paƒ-

stwie pierwszych Piastów, Poznaƒ 2000, s. 9-31, por. s. 19-23; op. cit., Jeszcze raz o grobowcach poznaƒskich;
op. cit., Poczàtki Polski, s. 109-110.

30

T. Janiak, op. cit.

31

K. Józefowiczówna, op. cit., s. 97-98.

32

P. Wawrzyniak, Badania wykopaliskowe wczesnoÊredniowiecznych umocnieƒ wa∏owych przy ul. ks. Ignacego

Posadzego nr 5 na Ostrowie Tumskim w Poznaniu w latach 2001–2004, w: Poznaƒ we wczesnym Êredniowieczu,
t. 5, red. H. Kócˇka-Krenz, Poznaƒ 2005, s. 91-110.

33

Anonim tzw. Gall, Kronika Polska (wyd. R. Grodecki), Wroc∏aw-Warszawa-Kraków 1965, s. 45-46.

34

M. Kara, op. cit.

35

J. Nowacki, op. cit., s. 8, 85; Z. Kaczmarczyk, Miasto przedlokacyjne: struktura, gospodarka, spo∏eczeƒstwo,

polityka, w: Dzieje Poznania, t. I

*

, red. J. Topolski, Warszawa-Poznaƒ 1988, s. 90-100.

36

K. Józefowiczówna, op. cit., s. 99 i n.

37

Z. Kaczmarczyk, op. cit., s. 91, 98.

38

J. Nowacki, Dzieje archidiecezji poznaƒskiej. Archidiecezja poznaƒska w granicach historycznych i jej ustrój,

t. 2, Poznaƒ 1964, s. 611; Z. Kaczmarczyk, op. cit., s. 91.

39

A. Dymaczewski, Badania wykopaliskowe w ogrodzie przy ul. Wie˝owej 2/4 w Poznaniu w latach 1939,

1950–1953, w: Poznaƒ we wczesnym Êredniowieczu, t. 3, red. W. Hensel, Wroc∏aw-Warszawa 1961, s. 139-228,
por. s. 167.

40

A. Dymaczewski, op. cit., s. 162-164, tabl. XV, A. Dymaczewski, Badania wykopaliskowe w ogrodzie

przy ul. Wie˝owej 2/4 w Poznaniu w latach 1939, 1950–1953, w: Poznaƒ we wczesnym Êredniowieczu, t. 3,
red. W. Hensel, Wroc∏aw-Warszawa 1961, s. 139-228, por. s. 167.

41

K. Szczepkowska-Naliwajek, Relikwiarze Êredniowiecznej Europy od IV do poczàtku XVI wieku. Geneza, treÊci,

styl i techniki wykonania, Warszawa 1996, s. 41-49.

42

V. H. Elbern, Der fränkische Reliquienkasten und Tragaltar von Werden, w: Das erste Jahrtausend. Kultur und

Kunst im werdenden Abendland an Rhein und Ruhr, t. 1, red. V. H. Elbern, Düsseldorf 1962, s. 436-470; ten˝e,
Das Beinkästchen im Essener Münsterschatz, Aachener Kunstblätter des Museumsvereins, t. 44: 1973, s. 87-100.

43

I. Gabriel, Christentum und Heidentum, w: Starigard/Oldenburg. Ein slawischer Herrschersitz des frühen

Mittelalters in Ostholstein, red. M. Müller-Wille, Neumünster 1991, s. 279-297, por. s. 286-287.

44

A. W´dzki, Poznaƒ romaƒski: architektura i sztuki plastyczne, w: Dzieje Poznania do roku 1793, t. I

*

,

red. J. Topolski, Warszawa-Poznaƒ 1988, s. 134-144, por. s. 139.

17

45

Z. Kaczmarczyk, op. cit.

46

P. Pawlak, WczesnoÊredniowieczne cmentarzysko „szkieletowe” w Poznaniu – Âródce w Êwietle badaƒ w 1994

roku, „Slavia Antiqua”, t. 39: 1998, s. 215-282.

47

J. Kaczmarek, op. cit.

48

W. B∏aszczyk, Wyniki badaƒ archeologicznych w strefie osady Âw. Gotarda na Starym MieÊcie w Poznaniu,

w: Poczàtki i rozwój Starego Miasta w Poznaniu w Êwietle badaƒ archeologicznych i urbanistyczno-architektonicz-
nych, red. W. B∏aszczyk, Warszawa-Poznaƒ 1977, s. 165-181; O. Antowska-Goràczniak, A. Sikorski, P. Pawlak,
P. Wawrzyniak, Cmentarze Ostrowa Tumskiego, „Kronika Miasta Poznania”, R. 2003, z. 1, s. 40-71.

49

B. Kürbis, Kultura wczesnego Poznania: twórcy, opiekunowie, uczestnicy, w: Dzieje Poznania, t. I

*

, red. J. Topol-

ski, Warszawa-Poznaƒ 1988, s. 101-133, por. s. 123.

50

B. Kürbis, op. cit., s. 124.

51

H. Kócˇka-Krenz, Archeologiczne Êwiadectwa o poczàtkach szkolnictwa w Poznaniu, „Kronika Miasta Pozna-

nia”, R. 2001, z. 4, s. 7-13.

52

J. Nowacki, Archidiecezja poznaƒska w granicach historycznych, s. 673.

53

H. Kócˇka-Krenz, Dzieje Ostrowa Tumskiego w Poznaniu przed lokacjà miasta, „Kronika Miasta Pozna-

nia”, 2003, z. 1, s. 7-26.

54

P. Pawlak, A. Sikorski, P. Wawrzyniak, Mury obronne biskupa Jana Lubraƒskiego, „Kronika Miasta Poznania”,

R. 2003, z. 1, s. 86-104.