I

RENA

K

AMIN

´ SKA

-S

ZMAJ

Co to jest kultura polityczna?

Zakres poje˛ciowy terminu „kultura polityczna” nie jest jeszcze do kon´ca ustalony
i sprecyzowany. Wokół definicji tego poje˛cia narosło wiele nieporozumien´, wy-
nikaja˛cych m.in. z interdyscyplinarnos´ci analizowanego terminu. Reprezentuja˛cy
róz˙ne orientacje polityczne i metodologiczne badacze próbowali tworzyc´ najbar-
dziej uz˙yteczne dla siebie definicje kultury politycznej

1

.

Na gruncie nauk społecznych toczono liczne polemiki, w wyniku których

wyodre˛bniono nowy przedmiot badan´ ła˛cza˛cy zarówno wiedze˛ o kulturze, jak
i o polityce. Sprawa˛ nadal dyskusyjna˛ pozostaje s´cisłe okres´lenie zakresu zja-
wisk i zagadnien´ obje˛tych terminem k u l t u r a p o l i t y c z n a.

W Polsce dyskusje i spory na temat sposobów definiowania kultury politycz-

nej rozpocze˛ły sie˛ w drugiej połowie XX wieku, natomiast najwie˛ksze zaintere-
sowanie nowym przedmiotem badan´ przypada na lata 70. W polemikach uczest-
niczyli głównie politolodzy, socjolodzy i historycy.

W pracach badaczy nauk społecznych moz˙na wyróz˙nic´ dwie podstawowe

koncepcje uje˛cia problemu kultury politycznej. Pierwsza postuluje ograniczenie
badan´ do sfery psychologicznej. Z taka˛ propozycja˛ metodologiczna˛ wysta˛pili
amerykan´scy teoretycy, m.in. Gabriel A. Almond, G. Bingham Povell i Sidney
Verba

2

. Badania ich koncentrowały sie˛ głównie na psychologicznych aspektach

zjawisk politycznych, na analizowaniu indywidualnych postaw i orientacji wo-
bec polityki.

W Polsce ten nurt badan´ reprezentuje dos´c´ liczna grupa badaczy, których

1

Próbe˛ usystematyzowania istnieja˛cych w literaturze przedmiotu definicji kultury politycznej

przeprowadzili m.in. K. O p a ł e k (Poje˛cia „kultury” i „stylu” w nauce o polityce i prasoznaw-
stwie, Warszawa 1976), W. M a r k i e w i c z (Kultura polityczna jako przedmiot badan´ nauko-
wych, „Kultura i Społeczen´stwo” 1976, nr 4), G. B o k s z a n´ s k a (Koncepcja kultury politycznej
w pracach historyków, „Przegla˛d Humanistyczny” 1978, nr 10), R. R. L u d w i k o w s k i (Pol-
ska kultura polityczna. Mity, tradycje i współczesnos´c´, Kraków 1980), J. G a r l i c k i (Kultura
polityczna młodziez˙y studenckiej, Warszawa 1991).

2

G. A. A l m o n d, G. B i n g h a m P o v e l l, Comparative Politics: A Development Ap-

proach, Boston 1966. Zob. tez˙. G. A. A l m o n d, Comparative Political Systems, „Journal of
Politics” 1956, t. XVIII; G. A. A l m o n d, S. V e r b a, The Civic Culture, Boston 1965;
L. P y e, S. V e r b a, Political Culture and Political Development, Princeton 1965.

ustalenia przedstawił w obszernym artykule Marek Sobolewski. Poje˛cie kultury
według niego „obejmuje w zasadzie postawy wobec polityki wszystkich osób
uczestnicza˛cych w systemie politycznym, a wie˛c w szczególnos´ci takich katego-
rii, jak »rza˛dzeni« i »rza˛dza˛cy«”. Dalej autor omawianej publikacji wyjas´nia, z˙e
w badaniach nad postawami ludzi nalez˙y uwzgle˛dnic´ takie problemy, jak po-
strzeganie samego siebie w polityce, zasady indywidualnego zachowania w z˙y-
ciu politycznym, naczelne zasady i wartos´ci – cele systemu politycznego, podsta-
wowe reguły zbiorowego działania politycznego oraz podstawowe instytucje
polityczne systemu

3

.

Szerszy zakres badan´ wyznaczaja˛ kulturze politycznej badacze (m.in. Witold

Zakrzewski, Wacław Pluskiewicz

4

), którzy uwaz˙aja˛, z˙e koncepcja Almondowska

jest zbyt wa˛ska. Wła˛czaja˛ oni do zakresu badan´ kultury politycznej zachowania
polityczne, a w szczególnos´ci metody sprawowania władzy, sposoby grania ról
politycznych, zasady funkcjonowania systemu politycznego.

Marek Sobolewski, polemizuja˛c ze zwolennikami poszerzenia zainteresowan´

kultury politycznej o sfere˛ działan´ politycznych, przestrzega przed problemami
metodologicznymi. Obawia sie˛ bowiem, z˙e tak szeroko rozumiana kultura poli-
tyczna wchłonie znaczna˛ cze˛s´c´ polityki w ogóle

5

. Dyskusje ws´ród politologów

dotycza˛ wie˛c głównie wyznaczenia granicy mie˛dzy polityka˛ a kultura˛ polityczna˛.

Spory wokół zakresu badan´ kultury politycznej toczyły sie˛ równiez˙ w gronie

socjologów. Władysław Markiewicz do jej komponentów zalicza s´wiadomos´c´
historyczna˛, zachowania i postawy polityczne, przywództwo polityczne, reguły
gry politycznej, zasady pedagogiki politycznej. Przez kulture˛ polityczna˛ społe-
czen´stwa Markiewicz rozumie „te historycznie ukształtowane elementy w glo-
balnie poje˛tej kulturze, które dotycza˛ wartos´ci uznawanych i poz˙a˛danych przez
dana˛ zbiorowos´c´, odnosza˛ce sie˛ przede wszystkim – chociaz˙ nie wyła˛cznie – do
systemu władzy pan´stwowej”

6

. Natomiast Jerzy Wiatr, zarzucaja˛c Markiewiczo-

wi zbyt mocne akcentowanie strony wartos´ciuja˛cej kultury politycznej, zapropo-
nował taka˛ jej definicje˛:

Kultura polityczna jest to ogół postaw, wartos´ci i wzorów zachowan´ dotycza˛cych wzaje-

mnych stosunków władzy i obywateli. Do kultury politycznej zaliczamy wie˛c: a) wiedze˛
o polityce, znajomos´c´ faktów, zainteresowanie nimi; b) ocene˛ zjawisk politycznych, sa˛dy
wartos´ciuja˛ce dotycza˛ce tego, jak powinna byc´ sprawowana władza; c) emocjonalna˛ strone˛
postaw politycznych, jak na przykład miłos´c´ ojczyzny, nienawis´c´ do wrogów; d) uznane

3

M. S o b o l e w s k i, Z badan´ nad kultura˛ polityczna˛ w Polsce, „Studia Nauk Politycz-

nych” 1979, nr 1. Artykuł ten jest teoretycznym uogólnieniem badan´ prowadzonych w ramach
opracowania mie˛dzyresortowego tematu pos´wie˛conego modelom polskiej socjalistycznej kultury
politycznej. Cytat s. 12.

4

W. Z a k r z e w s k i, Instytucjonalne uwarunkowanie kultury politycznej, „Studia Nauk

Politycznych” 1980, nr 4; W. P l u s k i e w i c z, Struktura s´wiadomos´ci politycznej, ibidem,
1979, nr 2.

5

S o b o l e w s k i, dz. cyt., s. 20.

6

M a r k i e w i c z, dz. cyt., s. 28.

10

IRENA KAMIN

´ SKA-SZMAJ

w danym społeczen´stwie wzory zachowan´ politycznych, które okres´laja˛, jak moz˙na i jak
nalez˙y poste˛powac´ w z˙yciu politycznym

7

.

Znaczny wkład do badan´ nad kultura˛ polityczna˛ polskiego społeczen´stwa

wnies´li historycy. Wie˛kszos´c´ ich prac to monografie pos´wie˛cone róz˙nym kom-
ponentom kultury politycznej, studia charakteryzuja˛ce kulture˛ polityczna˛ okre-
s´lonych epok. Jako pierwszy juz˙ na pocza˛tku XX wieku uz˙ył poje˛cia „kultura
polityczna” Józef Siemien´ski, wygłaszaja˛c w 1916 r. odczyt o Konstytucji 3 ma-
ja oraz publikuja˛c kilkanas´cie lat póz´niej artykuł o kulturze politycznej wieku
XVI

8

. W pracach Siemien´skiego, jak i w wielu póz´niejszych publikacjach histo-

ryków, chodziło o przedstawienie naszej kulturalnej spus´cizny, o relacje historio-
graficzne, a nie o refleksje terminologiczne. Dopiero na XI Powszechnym
Zjez´dzie Historyków Polskich (1974) próbowano zdefiniowac´ poje˛cie kultury
politycznej i ustalic´ zakres jej badan´. Referaty wygłoszone na zjez´dzie opubliko-
wano 3 lata póz´niej

9

. Józef Andrzej Gierowski – redaktor tomu i zarazem autor

wste˛pu – wyjas´nia:

Przy przygotowywaniu obrad sekcji przez kulture˛ polityczna˛ rozumiano zarówno zespół

zachowan´ zwia˛zanych z funkcjonowaniem instytucji ustrojowo-politycznych, jak i postawy
ideologiczne, w których znajdowała odbicie s´wiadomos´c´ obywatelska, narodowa i społeczna
i które prowadziły do aktywizacji politycznej. W z˙adnym wypadku nie pojmowano kultury
politycznej jako dziedziny statycznej, z ustalona˛ na trwałe hierarchia˛ wartos´ci

10

.

Niektórzy historycy w referatach zamieszczonych w omawianym tomie pró-

bowali formułowac´ własne definicje kultury politycznej. Na przykład Stefan
Kieniewicz ogranicza rozumienie tego poje˛cia do rozbudowanego systemu po-
wszechnie akceptowanych norm poste˛powania w z˙yciu publicznym, które nie
pozostawiaja˛ pola samowoli lub tyranii i które sa˛ zmienne w przestrzeni i cza-
sie

11

. Natomiast Henryk Zielin´ski poszerza definicje˛ Kieniewicza, wła˛czaja˛c

w zakres badan´ „zespół tres´ci ideologicznych, moralno-politycznych, narodo-
wych, społecznych i innych, wzgle˛dnie powszechnie przez społeczen´stwo uzna-
wanych i akceptowanych”

12

. Jeszcze inaczej kulture˛ polityczna˛ definiuje Roman

Wapin´ski: obejmuje ona zarówno „pewne aspekty »duchowego dorobku ludzko-
s´ci«, np. dzieje mys´li politycznej, jak i »stopien´ doskonałos´ci« wykazywany
w działaniach politycznych”

13

.

Dyskusje na temat kultury politycznej – o czym wspominałam juz˙ wczes´niej

7

Socjologia stosunków politycznych, Warszawa 1977, s. 335.

8

Konstytucja 3 maja 1791 jako wyraz polskiej kultury politycznej. Odczyt wygłoszony na

uroczystym obchodzie rocznicy 3 Maja w UW, Warszawa 1916; tegoz˙, Kultura polityczna wieku
XVI, [w:] Kultura staropolska, Kraków 1932.

9

Dzieje kultury politycznej w Polsce, red. J. A. Gierowski, Warszawa 1977.

10

Tamz˙e, s. 5–6.

11

Polska kultura polityczna w XIX wieku, tamz˙e, s. 137.

12

Czy istniał model polskiego działacza politycznego?, tamz˙e, s. 219.

13

O niektórych problemach kultury politycznej społeczen´stwa polskiego w pierwszej połowie

XX wieku, „Przegla˛d Humanistyczny” 1977, nr 9, s. 10.

Co to jest kultura polityczna?

11

– toczyły sie˛ w Polsce głównie w latach 70. W póz´niejszych publikacjach rzadko
pytano, co to jest kultura polityczna, lecz przede wszystkim zastanawiano sie˛ nad
tym, jaka ona jest, w jaki sposób system polityczny wpływa na zachowania ludzi,
a w szczególnos´ci na je˛zyk polityki

14

.

U Marcina Króla znalazła sie˛ krótka refleksja nad kultura˛ polityczna˛. Autor

proponuje wła˛czyc´ w zakres badan´ „wszystkie zwyczajowe, tradycyjne, lecz tak-
z˙e nowo powstałe i juz˙ utrwalone zasady poste˛powania w z˙yciu publicznym”

15

.

Ponadto do kultury politycznej Marcin Król wła˛cza sposób posługiwania sie˛
prawem, stosunek do prawa w z˙yciu publicznym, sposób formułowania, ogłasza-
nia i egzekwowania decyzji administracyjnych.

Omówiłam tylko niektóre wypowiedzi przedstawicieli róz˙nych dyscyplin

naukowych, ale sa˛dze˛, z˙e nawet ten krótki i z koniecznos´ci niepełny przegla˛d
stanowisk pozwala na sformułowanie pewnych uogólnien´.

Zaprezentowane wyz˙ej definicje nie wykluczaja˛ sie˛, lecz uwypuklaja˛ róz˙ne

strony i funkcje zjawisk wła˛czanych do kultury politycznej. Ponadto róz˙nice
w definiowaniu kultury politycznej dotycza˛ głównie zakresu jej badan´ oraz wy-
dzielenia miejsca w obre˛bie juz˙ istnieja˛cych dyscyplin naukowych, maja˛cych
swoja˛ tradycje˛ i okres´lony aparat poje˛ciowy.

Spór wokół terminu „kultura polityczna” wynika przede wszystkim z róz˙nego

rozumienia samego poje˛cia kultury. Sa˛dze˛, z˙e przyje˛cie szerokiej definicji kultu-
ry stwarza moz˙liwos´c´ przekroczenia wa˛skich obszarów naukowej specjalizacji
oraz pozwala pogodzic´ róz˙ne stanowiska i orientacje metodologiczne, a w kaz˙-
dym razie otwiera szerokie perspektywy badawcze i zmusza do poła˛czenia wie-
dzy z róz˙nych dziedzin humanistyki.

Taka definicja powstała na gruncie antropologii kulturalnej.

Kultura – pisze Antonina Kłoskowska – stanowi wieloaspektowa˛ całos´c´, w której droga˛

analizy wyróz˙nic´ moz˙na z i n t e r n a l i z o w a n a˛, tkwia˛ca˛ w s´wiadomos´ci ludzi warstwe˛
norm, wzorów i wartos´ci; warstwe˛ działan´ be˛da˛cych z o b i e k t y w i z o w a n y m wy-
razem tamtej sfery; warstwe˛ w y t w o r ó w takich czynnos´ci lub innych obiektów staja˛-
cych sie˛ przedmiotem kulturowych działan´

16

.

Autorka dodaje, co przy badaniu kultury politycznej wydaje sie˛ waz˙ne, z˙e

niektórzy badacze wymieniaja˛ jeszcze jako elementy kultury instytucje ła˛cza˛ce
w sobie stany umysłu, wzory s´cis´le ustalonych działan´, ich realizacje˛ oraz wy-
twory i narze˛dzia.

Poje˛cie kultury przyjmowane w antropologii wła˛cza w swój bardzo szeroki

zakres nie tylko kulture˛ polityczna˛, ale i sama˛ polityke˛.

14

Zob. m.in. Je˛zyk propagandy, red. S. Amsterdamski, A. Jawłowska, T. Kowalik, Warszawa

1979; Nowomowa (materiały sesji naukowej na UJ 1981), Warszawa 1984; J. B r a l c z y k, O je˛-
zyku polskiej propagandy politycznej lat siedemdziesia˛tych, Kraków 1986; M. G ł o-
w i n´ s k i, Nowomowa po polsku, Warszawa 1991; tenz˙e, Marcowe gadanie, Warszawa 1991.

15

M. K r ó l, Słownik demokracji, Kraków 1989, s. 85.

16

Kultura, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, [t. 1]: Poje˛cia i problemy wiedzy

o kulturze, red. A Kłoskowska, Wrocław 1991, s. 23–24.

12

IRENA KAMIN

´ SKA-SZMAJ

Zazwyczaj badacze sa˛ zgodni, z˙e polityka „obejmuje te zachowania i działa-

nia, te stosunki mie˛dzyludzkie i procesy, te grupy społeczne, ruchy i instytucje,
które zorientowane sa˛ na władze˛”

17

. Moz˙na wie˛c traktowac´ polityke˛ jako jedna˛

z form szeroko rozumianej kultury, pamie˛taja˛c przy tym, z˙e pozostaje ona nadal
w centrum zainteresowania politologów, którzy skupiaja˛ swoja˛ uwage˛ głównie
na samym procesie politycznym, na mechanizmach i działaniach politycznych,
analizowanych z punktu widzenia ich skutecznos´ci.

Inna sfera polityki interesuje badaczy kultury, a w szczególnos´ci jeden z waz˙-

nych jej elementów, czyli je˛zyk, który nie tylko tworzy kulture˛, ale równiez˙ jest
odbiciem wartos´ci kulturowych

18

. W ich obszarze zainteresowan´ powinna

znalez´c´ sie˛ kultura polityczna rozumiana jako utrwalone w s´wiadomos´ci ludzi
wzory, normy i wartos´ci dotycza˛ce poste˛powania w z˙yciu publicznym oraz za-
chowania (werbalne i niewerbalne) zwia˛zane ze sprawowaniem i zdobywaniem
władzy, z graniem ról politycznych, ze sposobem funkcjonowania systemu poli-
tycznego.

Zupełnie innym problemem, który tylko zasygnalizuje˛, jest wpływ ideologii

na kształtowanie sie˛ z˙ycia publicznego, na postawy emocjonalne odnosza˛ce sie˛
do polityki. Ideologie w róz˙ny sposób opisuja˛ s´wiat, dostarczaja˛ słownictwa
i ogólnych ram poje˛ciowych

19

. W kaz˙dej ideologii zawarte sa˛ równiez˙ dyrekty-

wy działania. Ideologia jest jedna˛ z form kultury symbolicznej, jest jednym
z czynników przekształcania postaw. Nie sposób wie˛c mówic´ o kulturze polity-
cznej społeczen´stwa (takz˙e o je˛zyku polityki) w oderwaniu od ideologii.

Na koniec jeszcze kilka uwag o wartos´ciowaniu kultury politycznej. Niektó-

rzy badacze uwaz˙aja˛, z˙e kulture˛ polityczna˛ nalez˙y tylko opisywac´ nie wprowa-
dzaja˛c ocen. Chodziłoby wie˛c o to, aby zdac´ relacje˛ z tego, jaka jest kultura
polityczna okres´lonych warstw, grup społecznych lub całej zbiorowos´ci (naro-
du), jakim ulegała zmianom i jakie czynniki wpływały na jej kształt. Wszelkie
wartos´ciowanie wyła˛cza z kultury zjawiska odbiegaja˛ce od przyje˛tych i aprobo-
wanych reguł. Takie włas´nie niebezpieczen´stwo stwarza przyje˛cie definicji,
w których zaznacza sie˛, z˙e do kultury politycznej nalez˙y zaliczyc´ normy poste˛-
powania powszechnie akceptowane (np. definicje H. Zielin´skiego, S. Kieniewi-
cza, W. Markiewicza).

Sa˛dze˛, z˙e nalez˙y przyja˛c´ stanowisko badaczy, którzy wyła˛czaja˛ z samej defi-

nicji kultury politycznej kryterium oceny. Pozwoli to na uniknie˛cie selektywnego
uje˛cia kultury (wyła˛czenia z jej zakresu zjawisk nieaprobowanych), natomiast
nie wyklucza oceny jej poziomu.

17

K. F l e c h t h e i m, Zeitgeschichte und Zukunftpolitik, Hamburg 1974, s. 117. Cytuje˛ za

M a r k i e w i c z e m, dz. cyt., s. 18.

18

Zob. K ł o s k o w s k a, dz. cyt., s. 24–30; M. R. M a y e n o w a, Je˛zyk, [w:] Encyklope-

dia kultury polskiej XX wieku, t. 1, s. 104–106.

19

Szczególna˛ stylistyke˛ róz˙nych ideologii przedstawił P. S

´ p i e w a k, Ideologie i obywatele,

Warszawa 1991. Teoretyczne uje˛cie samego terminu „ideologia” znajdziemy w 1. tomie Encyklo-
pedii kultury polskiej XX wieku (J. S z a c k i, Ideologia, s. 189–203).

Co to jest kultura polityczna?

13

Najbardziej kontrowersyjna˛ sprawa˛ jest sformułowanie i wyznaczenie kryte-

riów wartos´ciowania, czyli mierników poziomu kultury politycznej. Nalez˙ałoby
w tym celu ustalic´ katalog zasad poste˛powania w z˙yciu publicznym i dopiero
stopien´ zgodnos´ci zachowan´ politycznych z ustalonymi zasadami byłby mierni-
kiem poziomu kultury politycznej

20

.

Podanie wszystkich norm i wzorów jest niezwykle trudne, dlatego w praktyce

badawczej ograniczamy sie˛ do szukania odpowiedzi na takie waz˙ne pytania, jak np.

– czy istnieja˛ rza˛dy prawa (to znaczy sprawowanie władzy poprzez prawo

i ograniczenie władzy przez prawo),

– jaki jest stosunek społeczen´stwa do ciał przedstawicielskich i instytucji

władzy,

– jaka jest rola parlamentu, władzy ustawodawczej i wykonawczej,
– czy istnieja˛ z˙ywe formy z˙ycia publicznego,
– czy siła˛ rza˛dza˛cych jest poparcie społeczne,
– czy istnieje swoboda wypowiadania mys´li i pogla˛dów,
– jaka jest rola jednostki w z˙yciu publicznym,
– czy istnieje równowaga mie˛dzy tym, co prywatne, a tym, co publiczne,
– w jaki sposób rozwia˛zuje sie˛ sytuacje konfliktowe,
– czy respektowane sa˛ zasady tolerancji,
– jaka jest wiedza polityczna społeczen´stwa?
Katalog pytan´ moz˙na poszerzac´ lub zmieniac´, dostosowuja˛c go do celu ba-

dan´. Natomiast dla je˛zykoznawcy najwaz˙niejsze jest pytanie:

– jaki jest je˛zyk polityki?
A dokładniej:
– jakie normy, wartos´ci w nim sie˛ odbijaja˛,
– w jaki sposób sa˛ one realizowane w konkretnych zachowaniach je˛zyko-

wych,

– czy stosowane s´rodki perswazji sa˛ zgodne z obowia˛zuja˛cymi w danym

społeczen´stwie zasadami etyki,

– jaki jest wpływ je˛zyka polityki na poziom kultury społeczen´stwa (i wpływ

odwrotny),

– czy i w jaki sposób je˛zyk polityki podporza˛dkowany jest róz˙nym ideolo-

giom, a takz˙e czy narzuca okres´lone wizje s´wiata?

Pytania moz˙na mnoz˙yc´, a stopien´ ich szczegółowos´ci zalez˙y od rodzaju ba-

dan´ i przedmiotu zainteresowan´. Sa˛dze˛, z˙e na wiele pytan´ znajdziemy odpowiedz´
w artykułach zamieszczonych w tym tomie.

20

Taka˛ propozycje˛ badania mierników poziomu kultury politycznej przedstawił S o b o-

l e w s k i, dz. cyt., s. 21.

14

IRENA KAMIN

´ SKA-SZMAJ