John Fiske – "Zrozumieć kulturę popularną" – streszczenie

John Fiske w swojej książce przedstawia teorie kultury popularnej, omawiając ją na przykładach

najbardziej   rozpowszechnionych czy posiadających charakter w stu procentach amerykański tak

jak np. dżinsy czy programy rozrywkowe, ujawniające osobiste informacje uczestników. 

W pierwszym rozdziale autor zastanawia się na fenomenem spodni dżinsowych zadając pytanie co

sprawiło, że uzyskały taką popularność na całym świecie. Oprócz swojej funkcjonalności ten rodzaj

spodni pozwolił na wyzwolenie się z ograniczeń w zachowaniu i tożsamości. Swoje wnioski autor

wyciąga na podstawie rozmów z własnymi studentami. Wbrew pozorom, mówiąc o dżinsach jako o

elemencie  kultury  popularnej   mamy  do  czynienia  z   paradoksem.  Z   jednej   strony  spodnie  tego

rodzaju charakteryzują się „wolnością” czy „naturalnością”, gdyż każdy z nas może wybrać taki

rodzaj dżinsów, jaki będzie nam się podobał i w jakim będziemy czuli się dobrze. Z drugiej strony

zawsze jest to ograniczona liczba produktu. Można wysunąć wniosek, że wolność jest kojarzona z

ukryciem   samego   siebie,   swoich   emocji   czy   nastroju,   które   skrywa   za   fasadą   zwyczajności.

Możemy być indywidualistami i chcieć odróżniać się od innych, ale zawsze umiejscawiamy nasze

cechy indywidualne w obrębie pewnych wspólnych zasad, którym całe społeczeństwo pozostaje

wierne. W momencie, kiedy chcemy czuć się wyróżnianie i wyrazić to poprzez strój, to np. możemy

wybielić czy podrzeć nasze dżinsy dając wyraz sprzeciwu czy buntu. Na tego typu zachowania i

potrzeby konsumentów marki tworzące ubrania odpowiadają w sposób natychmiastowy. Jednak nie

zmienia to faktu, że wciąż są to dżinsy. Tym samym ujawnia się jedna z cech kultury popularnej

czyli  sprzeczność: sprzeciw wobec danego zjawiska musi koniecznie być wyrażony za jego

pomocą. 

Kultura popularna jest kulturą ludzi podporządkowanych i pozbawionych władzy, w związku

z czym wpisane są w nią zawsze znaczenia odnoszące się do stosunków władzy, ślady sił dominacji i

podporządkowania, które znajdują się w centrum naszego systemu społecznego, a zatem i naszego

społecznego   doświadczenia.   Jednocześnie   kultura   popularna   wskazuje   oznaki   uchylania   się   od

owych sił lub oporu wobec nich, a więc zaprzecza samej sobie. 

Tak więc dżinsy mogą stać się wyrazem zarówno wspólnoty jak i indywidualizmu, braku

rozróżnienia genderowego oraz męskiego i kobiecego. Autor zauważa, że każdy towar (w tym

dżinsy) ma dwie funkcje do spełnienia: 1) materialną (zaspokojenie potrzeby ciepła, przyzwoitości,

wygody)   2)   kulturową   (niesie   za   sobą   znaczenie   i   wartość,   ponieważ   każdy  konsument   może

używać każdego towaru tworząc znaczenia określające jego własne ja, tożsamość społeczną oraz

relacje społeczne).

W dalszej części książki autor charakteryzuje kulturę popularną poprzez towary kulturowe i teorię

codzienności. Fiske broni kultury popularnej poprzez kładzenie nacisku na to, iż jest ona kulturą –

więc jest żywym i czynnym procesem. Może się rozwijać tylko z sama siebie, nie da się jej narzucić

odgórnie i nie może powstać w wyniku zewnętrznego nakazu. Kultura ta jest pełna sprzeczności: 1)

odznacza się uprzemysłowieniem (produkcja i dystrybucja dóbr, czerpanie zysków) ale jednak   z

drugiej strony 2) należy do ludzi, a to co leży w interesie człowieka nie pokrywa się z tym, na czym

zależy przemysłowi. Dodatkowo trudno jest zdefiniować kim są „ludzie” - ze względu na ciągłą ich

zmianę, przeobrażenia, zróżnicowanie, sama kultura popularną, którą tworzą również ulega licznym

przemianom.   Kultura   popularna   może   jedynie   wyprodukować   teksty   kultury,   które   zostaną

spożytkowane lub odrzucone przez dane grupy i tym samym ciągle będąc w bezustannym procesie

tworzenia siebie samej.

W   trzecim   rozdziale   autor   skupia   się   na   teorii   przyjemności   w   kulturze.   Przyjemności

popularne powstają z sojuszy społecznych zawieranych przez ludzi podporządkowanych. Są więc

inicjatywą oddolną i muszą w ten czy w inny sposób pozostawać w opozycyjnym stosunku do

władzy. Działanie przyjemności przybiera dwie głównie formy 1) unikania 2) twórczości. Autor

przywołuje w tym kontekście takie nazwiska jak Barthes, Kant czy Bachtini, wskazując co dani

autorzy rozumieli poprzez takie pojęcia jak rozkosz, przyjemność, cielesność, czytanie ciałem. 

Polityka kultury popularnej to polityka codzienności. Oznacza to, że działa ona na poziomie

mikro,   jest   postępowa   ale   nie   radykalna.   Znaczenia,   które   nadaję   tekstowi   dostarczają

przyjemności, jeśli czuję, ze są moje oraz że odnoszą się do mojego życia codziennego w sposób

praktyczny i bezpośredni. 

Podobnie   jak   prace   domowe   teksty   popularne   są   ulotne,   szybko   konsumowane   i   wciąż

powtarzane. Tak więc seryjność i powtarzalność kultury popularnej skutkują rutynizacją, którą

łatwo można odwzorować w codziennych zajęciach. 

W dalszej części książki autor podejmuje temat cielesności i przyjemności karnawałowych.

Swoje spostrzeżenia na ten temat rozpoczyna od zauważenia, iż wyższe klasy (burżuazja, władza)

dążą do podporządkowania sobie niższych klas (robotniczej). Wszelkie oznaki braku kontroli nad

podporządkowanym wywołują przerażenie wśród sił porządku, nie ważne czy chodzi o moralność,

prawo   czy   estetykę,   gdyż   taka   samowola   uparcie   przypomina   o   tym,   jak   krucha   jest   kontrola

społeczna i jak można się jej sprzeciwić.  Autor w rozdziale piątym skupia się na cielesności i na

związanych z nią przyjemnościach. Przywołuje słowa Roberta W. Malcolmsona, który mówił o

tym,   że   pewne   przyjemności   popularne   zostały   stopniowo   stłumione   lub   przybrały   bardziej

szacowną odmianę. Przykład jaki podaje autor jest piłka nożna. W 1860 klasa średnia nie tłamsiła

lecz zawłaszczyła i zreformowała tę dyscyplinę. Pierwotnie piła nożna była krytykowana za swoją

agresywność,   zakłócanie   normalnego   funkcjonowania   przedsiębiorstw,   a   rozgrywane   mecze   w

otwartych   przestrzeniach   stanowiły   niedogodność   dla   mieszkańców.   Kolejnym   przykładem,   na

którym skupia się autor są jarmarki (czyli przyjemność popularna). Stopniowo tego typu rozrywka

była zakazywana, a w jej miejsce powstawały święta oficjalne, które łatwiej podlegały kontroli i

dyscyplinie niż popularne zabawy napędzane siłami powstałymi oddolnie.  Popularne znaczenia

świąt   wiązały   się   z   jarmarcznym   wyzwoleniem   od   dyscypliny   pracy,   z   uprawomocnionym

oddawaniem   się   przyjemnościom   tłumionym   w   życiu   codziennym.   Chodziło   tu   więc   o   różnicę

między   odpoczynkiem   a   uwolnieniem.  Z   czasem   m.in.   w   nadmorskich   kurortach   zaczynały

powstawać   dwie  różniące  się   od  siebie   dzielnice.   Jedna   była  poświęcona   grupom  szukającymi

wyzwolenia   a   druga   grupom   pragnącym   odpoczynku.   W  miarę   upływu   czasu   podział   ten   był

adekwatny   do   podziału:   grupa   szanowana   i   grupa   popularna.   Ta   pierwsza   stała   się   rajem   dla

burżuazji,   a   druga   była   centrum   targowo-rozrywkowym   dla   klasy   robotniczej.   Tym   samym

rozrywka zyskała dwie twarze. 

Sport był kolejną formą spędzania wolnego czasu, którą burżuazja próbowała skolonizować.

Autor   analizuje   wrestling   jako   formę   karnawału,   powołujące   się   na   teorie   Bachtina

dotyczącej trzech form kulturowych ludowego karnawału. 1) formy obrzędowo-widowiskowe 2)

językowe utwory komiczne   - odwrotność, najrozmaitsze typy parodii, degradacja i profanacja,

błazeńskich  koronacji i detronizacji 3) mowa jarmarczno-familijna. 

W kolejnym rozdziałach J. Fiske przedstawia zarys charakterystycznych cech tekstów, które

stają się popularne i bada kilka kluczowych kryteriów, które rządzą ich wyborem. 

Tekst popularny powinien być wytwarzalny. Teksty popularne trzeba rozróżniać a)tekst jest

czytalny b) pisalny. Tekst czytalny adresowany jest do biernego, nastawionego tylko na odbiór,

zdyscyplinowanego   czytelnika,   który   ma   w   zwyczaju   akceptować   jego   gotowe   znaczenie.   Tekst

pisalny  to taki, który ciągle rzuca czytelnikowi wyzwania, aby ten napisał go na nowo, aby nadał

mu własne znaczenie. 

Analiza tekstów popularnych wymaga zwrócenia uwagi na dwie kwestie 1) należy się skupić na

głębokiej strukturze tekstu, używając celnego sposobu tj. analizy ideologicznej, psychoanalitycznej,

strukturalnej i semiotycznej.   2) należy się skupić na tym, w jaki sposób ludzie radzą sobie z

systemem, jak odczytują jego teksty, jak tworzą kulturę popularną z zasobów, które oferuje. 

Powody, dla których wyśmiewa i lekceważy się kulturę popularną:

1) język – nadużywanie języka, zubażanie, ożywianie

2) przesada i oczywistość – kultura pop. stosuje szerokie pociągnięcia pędzla   i jaskrawe kolory.

Przesada i oczywistość to podstawowe cechy tekstu wytwarzalnego. Dostarczają cennego surowca,

z którego można „zrobić” kulturę popularną.

3) sprzeczność a złożoność – przeciwieństwa kultury pop wymykają się spod kontroli. Nazbyt

upraszcza,   sprowadza   wszystko   do   oczywistych   sensów,   zaprzecza   wszystkim   złożonym

subtelnością,   całej   gęstej   materii   ludzkich   uczuć   i   egzystencji   społecznej,   krytyce   mierzą   ją

niewłaściwymi kryteriami nie dostrzegają, na czym polega jej złożoność.

Tekst,   który   używa   się,   aby   wprowadzać   rozróżnienie   między   poszczególnymi   ludźmi   i   aby   ich

przysposobić do zwyczajnego toku myślenia i odczytania innej klasy, nie może być popularny. 

W odróżnieniu od sztuki wysokiej sztukę popularną cechuje prostota. Wywołuje ona to co Bourdieu

nazywa „wstrętem do łatwizny”. Tekst łatwy, który poddaje się każdemu odbiorcy, analizuje się

właśnie ze względu na jego „łatwiznę”.

Kultura popularna zbudowana jest na powtarzalności, gdyż żaden tekst nie jest samowystarczalny,

żaden   nie   jest   skończonym   obiektem;   składa   się   z   tych   znaczeń   i   przyjemności,   które   ciągle

ewoluują. 

Ludzie różnicują produkty przemysłów kultury – jedne zostają wybrane, drugie odrzucone. Kryteria

1)   adekwatność   –   jeśli   dany  zespół   kulturowy  nie   ma   punktów   styczności,   do   których   można

odnieść doświadczenia życia codziennego, to nie  stanie się popularnych

2) twórczość semiotyczna (popularna) – odczytanie tekstu przez odbiorce jest wybiórcze, odbiorca

wybiera   określone   znaczenia   i   przyjemności,   aby   stworzyć   „posiłek”,   który   „skonsumuje”,

twórczość fanów

3) elastyczność sposobów konsumpcji