Nowe kategorie pojęciowe teorii wychowania - teoria wychowania a kultura popularna.

1. Ambiwalencja - kulturowy kontekst wychowania

Kategoria ambiwalencji została wprowadzona do analiz pedagogicznych przez Lecha Witkowskiego. Lokuje on problem praktyki edukacyjnej w świecie współczesnej kultury. Kultury która cechuje się tym, że jest rozdartą wieloznacznością, chaosem zmieniających się ofert, nasyconą złożonością, czy też kulturą „odwracalną”, której treści podlegają ciągłej rekonstrukcji. Ambiwalencja rozumiana jest jako oscylacja pomiędzy różnoimiennymi wartościami, staje się adekwatnym narzędziem ich opisu. Praktyka edukacji, trwając niezmiennie w świecie kultury, sama operuje jej wytworami i wartościami, a te przenikają się nawzajem w codziennych interakcjach edukacyjnych, dając efekt niejednoznaczności głoszonych przez pedagogów prawd.

Przykładem wartym przytoczenia jest analiza amerykańskiego ataku na bazy terrorystów w Afganistanie. W politycznej retoryce przywódców światowych mocarstw, ataki w Afganistanie były walką ze złem, a więc walką o dobro. Jednak bardzo łatwo jest krocząc drogą „dobra” wejść na drogę zła, nie zmieniając nawet płaszczyzny tej „wędrówki”. Następuje więc zatarcie granic miedzy dobrem, a złem. Co prowadzi nas do wniosków: zło w obronie dobra rodzi zło.

Analogicznie więc, L. Witkowski zwrócił uwagę na ambiwalencje ukrytą w roli nauczyciela. Jej efektem jest fakt, że zarówno dobry (empatyczny, opiekuńczy, starający się) jak i zły ( agresywny, wrogi, nieufny) nauczyciel może być odrzucony przez uczniów. Zaspokajanie potrzeb i ochrona uczniów generuje stan ich uzależnienia i poczucia ograniczenia ich autonomii. Jednostronny nacisk na dyscyplinę umysłową wywołuje zachowania schematyczne, pozbawione pierwiastka poszukiwania, twórczości. Zastosowanie ambiwalencji w tym przypadku będzie polegać na akceptacji konieczności nieprzerwanego oscylowania nauczyciela pomiędzy empatią a dystansem czy naciskiem na dyscyplinę, a swobodą myśli.

2. Decentracja - społeczny kontekst wychowania

Kategoria decentracji została wprowadzona do pedagogiki przez Jeana Piageta oraz ponownie odczytana przez wspomnianego już Lecha Witkowskiego. Decentracja jako kategoria humanistyki może być ujmowania w wymiarze jednostki i w wymiarze procesów makrokulturowych. Wg. Piageta decentracja jednostki jest przeciwieństwem jej egocentryzmu, jest umiejętnością rezygnacji z własnego punktu widzenia i przyjęcia punktu widzenia innej osoby, czy też kilku osób. Łączy się to w dużej mierze z odwracaniem znaczeń nadawanych obserwowanym faktom czy wyznawanym wartościom. W znaczeniu makrokulturowym decentracja jest akceptacją stanu wielości kultur, których nie można zredukować, hierarchizować, czy też ujmować w kategoriach uniwersalności. Zdecentrowany świat społeczny to świat bez uprzywilejowanego centrum, które posiadałoby prawo do uznania siebie za uniwersum akceptowane przez wszystkich.

Przykładem dla decentracji makrokulturowej może tu być chrześcijaństwo, to co dla tej kultury stanowi wartość uniwersalną np. zachowanie życia ludzkiego, dla innych kultur dajmy na to odmian Islamu, nie jest to już centralną wartością.

Analogicznie więc można ten przykład odnieść do praktyki edukacji. Zdecentrowany obraz edukacji nie będzie znaczony ostrymi liniami demarkacyjnymi. Będzie się ona rozgrywała pomiędzy rozproszonymi sensami, różnymi znaczeniami, jakie są nadawane faktom edukacyjnym w ich bezpośrednim doświadczeniu przez uczniów różnych ras, grup etnicznych, klas społecznych, płci oraz nauczycieli i rodziców.

3. Tożsamość - rozwojowy kontekst wychowania

Tożsamość wiąże się z pytaniem o rozwojowy kontekst wychowania i kształcenia. Należy podkreślić, że posłużenie się kategorią tożsamości zdefiniuje wychowanie jako wywoływanie jego rozwojowego skutku zarówno na zasadzie podobieństwa tożsamości jednostki do kulturowego status quo, jak i na zasadzie inności i różnicy w stosunku do niego.

Najbardziej typowe rozumienie tożsamości nawiązuje do koncepcji psychologicznej w ujęciu J. Loevinger, która stwierdza, że tożsamość stanowi zintegrowane źródło doświadczeń i działań jednostki, uważane za jej specyficzne, lecz jednocześnie osadzone w porządku świata społecznego.

4. Kultura popularna jako czynnik socjalizacji

Kultura popularna w coraz większym stopniu dominuje w życiu codziennym współczesnych społeczeństw Zachodu. Staje się też jednym z najważniejszych czynników socjalizacji młodego pokolenia. Wielu młodych ludzi postrzega formalna formę edukacji jako zło konieczne - to bohaterowie pop kultury dostarczają wzorów konstruowania przez młodego człowieka swojego „ja”. To nie nauczyciel od polskiego, lecz supergwiazdy filmu i estrady kształtują wzorce osobowe; to nie treść „Lalki” dyskutowana jest na długiej przerwie, lecz treść artykułów drukowanych w „Cosmopolitan”. Dlatego też warto poddać analizie wybrane popularne konteksty kultury współczesnej, które maja znaczący wpływ na kształtowanie tożsamości młodzieży i jej styl życia.

4.1 Kultura konsumpcji

David Tetzlaff twierdzi, że logika rozwoju kultury współczesnej wyznaczona jest w krajach Zachodu przez zjawisko nieograniczonej konsumpcji. Staje się też superukładem odniesienia: kryterium postępu i sukcesu jednostek oraz całych społeczeństw. Konsumpcja więc przejęła rolę, którą przez długi czas pełniła produkcja, stając się w ten sposób główna perspektywą postrzegania zjawisk społecznych. Współczesne społeczeństwo można by nazwać „społeczeństwem spektakli opartych na konsumpcji”.

Świat konsumpcji stał się dla młodego pokolenia światem normalnym, naturalnym i obowiązującym. W dominującym przekazie kulturowym rozpowszechnia się przekonanie, że świat w którym żyjemy, jest najlepszym z możliwych światów i jedynym do pomyślenia. Pokolenie, które obejmuje osoby w wieku 14-24 lat nazywa się pokoleniem Y, które odnosi się do ogromnej liczby konsumentów ( w samym USA 55mln ludzi). Stanowią oni znakomity obiekt reklamy, głównie w dziedzinach sportu i wolnego czasu oraz mody, ubioru. Cieszą się ogromnym zainteresowaniem mediów, które komercjalizują ich w stopniu ekstremalnym. Twierdzi się również, że jest to pierwsza w historii ludzkości generacja, która od urodzenia socjalizowana była z udziałem komputerów.

Idąc śladem rozważań Jeana Baudrillarda, można stwierdzić, że np. „przeciętny Amerykanin, czuje się moralny, gdy traci pieniądze lub gdy kupuje drugi lub trzeci samochód”. Istotą nowej moralności jest sankcjonowanie i usprawiedliwianie radości, przekonywanie ludzi, że życie bardziej radosne jest moralne, a nie grzeszne. Konsument ma „dążyć do swojego szczęścia bez najmniejszego wahania” i „preferować przedmioty, które dostarczają mu maksimum satysfakcji” - zabawa i radość stają się celem same w sobie. Ideologia przyjemności zawiera w sobie jeszcze jeden przepis: obowiązek bycia szczęśliwym za wszelką cenę. Wydaje się więc, że panująca w poprzednich wiekach „idea szczęścia”, oparta na udanym życiu rodzinnym, duchowości religijnej czy sukcesie zawodowym, zastąpiona została w społeczeństwie współczesnym „euforią supermarketu”.

4.2 Kultura instant

Metafora „kultura instant” odnosi się do typowego dla naszych czasów nawyku i konieczności życia w „natychmiastowości”. Symbolem tej kultury jest dobrze znana triada: fast food, czyli kuchenka mikrofalowa, kawa rozpuszczalna, Mcdonald's czy coca - cola (natychmiastowa forma skondensowanej przyjemności). Fast sex, czyli natychmiastowa satysfakcja seksualna, której przykładem jest viagra, czy też instant sex bez zobowiązań i zaangażowania emocjonalnego. Fast car to symbol kurczenia się czasu i przestrzeni. Kultura typu instant cechuje się też natychmiastowością komunikacji: telefon komórkowy, fax, e-mail, stacje telewizyjne CNN i MTV. Innym dobry przykładem jest Internet albo supermarket.

Pryzmat natychmiastowości w kulturze współczesnej ma ogromny wpływ na tożsamość i styl życia młodzieży. Współczesna młodzież oczekuje natychmiastowości, nie chce i nie umie czekać, a dominującym przekazem ideologii konsumpcji jest: „nie odkładaj życia na później”.

4.3 Pryzmat zmiany i szybkiego życia

Świat, w którym żyły uprzednie pokolenia, zmieniał się relatywnie wolno. Dziś kultura wiruje coraz szybciej. Każdego dnia pojawiają się nowe dyskursy, nowe idee i ideologie, nowe mody, nowe gadżety kulturowe itp. Zmiana jest wszechobecna i w związku z tym tak zwyczajna i naturalna, że pojęcie „szoku przyszłości” (który odnosi się do poczucia zagubienia jednostki w obliczu permanentnej zmiany), straciło swój pesymistyczny wydźwięk. Społeczeństwa znakomicie przystosowały się do „szoku przyszłości”, co więcej „kulturowe wirowanie” stało się do tego stopnia naturalne i normalne, że jego brak wywołuje frustrację i panikę, że nic się nie dzieje. Żyjemy więc w nieustannej przyszłości.

Nasza ruchliwość powoduje, również wzrost liczby ludzi, którzy pojawiają się w naszym życiu. Nasze kontakty z nimi mają jednak zwykle charakter „szybki” - tymczasowy, powierzchowny i coraz częściej anonimowy. Adaptacja do zmiany i konieczność kontaktów z coraz to nowymi ludźmi wymaga umiejętności szybkiego nawiązywania bezpośrednich kontaktów. Można więc zauważyć przyśpieszenie stosunków międzyludzkich. Dobrym przykładem na przedstawienie takich interakcji z drugim człowiekiem, jest zawód stewardessy, miła i przyjazna jednak bezosobowa i obojętna.

4.4 Koniec ideałów - triumf codzienności

Przez wieki sądzono, że sensem życia jest życie dla wielkiej idei. Analiza warunków kulturowych XX w. wykazało, że czas idei minął. Idee porywają nas od czasu do czasu, lecz wkrótce okazuje się, że są to tylko społecznie skonstruowane ideologie, że są nam narzucone, po to tylko abyśmy myśleli i działali w cudzym interesie (politycznym lub ekonomicznym). Odwrotowi od wielkich idei towarzyszy powrót do życia codziennego. Rytm życia większości ludzi wyznaczony jest przez drobne codzienne wydarzenia, momenty, czynności. To one pochłaniają nam większość naszej energii, stanowią cel naszych fascynacji i zabiegów. Młodzi ludzie potrafią delektować się drobiazgami, które stanowią formę ekspresji ich tożsamości. Unikają jednak rozmów na poważne tematy o przyczynach i konsekwencjach.

Jednocześnie w społeczeństwie współczesnym zanika styl życia oparty na refleksji i poszukiwaniu sensu życia. Ideologia konsumpcji, ideologia przyjemności, przymus życia w natychmiastowości - wszystko to powoduje, że pytania egzystencjonalne przestają mieć sens.

4.5 Poczucie mocy i rekonstrukcja wolności

Z perspektywy dorosłych młody człowiek jest skazany na zagubienie i bezradność w świecie bez wartości i drogowskazów. Jednak w praktyce jest odwrotnie. Młodzi ludzie nie boją się żyć, mają poczucie mocy, kontroli nad rzeczywistością. Od wczesnego dzieciństwa uczą się bowiem istnieć w świecie, w którym nie ma ostatecznych prawd i odpowiedzi. Biorą więc sprawy w swoje ręce. Wyznają pragmatyczną koncepcję prawdy; prawda jest to, co się sprawdza, co pozwala „iść do przodu”. Przy tym poczuciu mocy w swoim kontekście ze światem uzyskują młodzi ludzie przez kontakt ze współczesnymi mediami. Współcześni pedagodzy twierdzą nawet, że młodzi ludzie są manipulowane przez media.

Innym kontekstem poczucia mocy jest transformacja znaczenia terytorialności. W przeszłości społeczność definiowana była przede wszystkim w kategoriach ulokowania w przestrzeni, która stanowiła swoista enklawę kulturowych i społecznych partykularyzmów. Dzięki internetowi i Boeningom, możemy pokonać barierę przestrzeni i szybko znaleźć się w dowolnym miejscu na kuli ziemskiej. W momencie kiedy ludzie we wszystkich zakątkach świata będą mieli otwarty dostęp do wszystkiego, terytorium przestanie odgrywać jakąkolwiek rolę w tej dziedzinie.

Należy więc przyjąć, że młodzież nie czuje się zagubiona we współczesnych świecie, potrafi swobodnie się po nim poruszać, choć zapewne przyjmowane przez nią strategie wobec życia są dla dorosłych trudne do zaakceptowania.

4.6 Kultura upozorowana

Współczesna młodzież żyje w świecie, który zdominowany jest przez mass media. Według E. V. Sulivan: „Mass media stały się najpotężniejszym instrumentem kształtowania systemu wartości”. Telewizja i Internet nie stanowią już lustra dla społeczeństwa, jest odwrotnie, to życie społeczne staje się imitacja rzeczywistością ekranu. W konsekwencji mamy do czynienia z kulturą upozorowaną, w której rzeczywistość społeczna miesza się z medialna do granic nierozróżnialności. Widownia, która utraciła zdolność od odróżnienia rzeczywistości od pozoru, oczekuje iluzji. Nie ma znaczenie czy coś jest prawdziwe czy fałszywe jeśli zdarza się w mass mediach, jest po prostu wiarygodne. Dodatkowo wzmocnieniem upozorowania jest fakt, że telewizja jest bardziej interesująca niż codzienna rzeczywistość zwykłych ludzi, ponieważ telewizja jest miejscem emocji bardziej rzeczywistych, gdyż są one bardziej ekstremalne, bardziej niepohamowane. Totalna socjalizacja ludzi w świat mediów powoduje, że nie mają oni do niego dystansu. Nie wiedzą i nie chcą wiedzieć o istnieniu owego sztucznego układu odniesienia

4.7 Kultura kultu ciała i seksualności

W przeszłości w dominującym etosie społecznym istniała tendencja do przezwyciężenia ciała i podporządkowania go wyższym celom duchowym. W społeczeństwie konsumpcji ludzie coraz częściej postrzegani są przez pryzmat swoich ciał. Niekiedy w procesach wizualizacji tożsamość redukowana jest do ciała, jest odgrywana przez ciało. Jeśli tożsamość jednostki jest postrzegana przez pryzmat ciała, to wówczas punkt ciężkości jej konstruowania przesuwa się z wnętrza na powierzchnię. Jednostka tworzy swoją tożsamość poprzez konstruowanie wizualnego image'u swojego estetycznego i seksualnego, odpowiednio przystojnego ciała. Trudno więc nie zaprzeczyć, że to właśnie z tego powodu miliony osób nieustannie biega do solarium, siłownie, używa coraz to nowych kremów, przechodzi na nową dietę - cud, z pokorą oddaje się skalpelowi chirurga plastycznego, stroi się i „przestraja”, starając się nadążyć za zmieniającymi się w błyskawicznym tempie nakazami mody. W konsekwencji nasze życiowe marzenia i aspiracje w dużej mierze koncentrują się wokół ciała. Podstawowym obowiązkiem dzisiejszej kobiety jest być młoda i piękną. Przy czym przez młodość i piękno symbolizowane są przez szczupłe ciało. W związku z tym miliony kobiet przyjmują styl życia oparty na „dietowaniu”. Przy tym media wywołują ogromne poczucie przepaści miedzy ciałem własnym i idealnym, co powoduje ciągły niepokój o wygląd i wagę ciała. Efektem tego są dość popularne choroby anoreksja i bulimia.

Wartym podkreślenia jest także tendencja związana z seksualizacją życia w społeczeństwie konsumpcji. Ciało i seks nieodłączną cześć tysięcy przekazów reklamowych, nawet tych, które z seksualnością nie mają nic wspólnego. Idealnym przykładem jest reklama coca - coli, a właściwie reklama ślicznej i wydekoltowanej modelki trzymającej napój w ręku i pojawiający się napis „marzą o niej miliony”. Reklama ta jest estetycznie i wizualnie atrakcyjna zarówno dla mężczyzn i kobiet. Mężczyźni mogą symbolicznie zdobyć modelkę poprzez nabycie coca - coli, zaś kobiety mogą symbolicznie utożsamić się z jej powabem. Reklamy tego typu odwołują się do seksualnych pragnień konsumenta.

4.8 Amerykanizacja

W rezultacie rozpowszechnienia na cały świecie wzorów kultury amerykańskiej w wielu krajach występuje zjawisko amerykanofilii, które wyraża się rosnącym entuzjazmem dla wytworów kultury amerykańskiej. Na przykład dla młodych Francuzów zjawisko te oznacza podziw dla otwartych przestrzeni nowości i wolności, które ucieleśnia Ameryka. P. Iyer twierdzi, że żaden inny kraj nie jest tak z amerykanizowany co Japonia. Dla Japończyków Ameryka jest ciągle ostateczna strefą przyjemności, słonecznych pieniędzy i wakacji. Z kolei młodzi moskwianie mówią po angielsku z akcentem amerykańskim.

Rodzą się więc pytania dlaczego Ameryka jest tak atrakcyjna dla świata? Dlaczego świat staje się w coraz większym stopniu imitacją Ameryki? Analizując odpowiedzi na te pytania, krytycy zgadzają się co do jednego. Japończycy tworzą najlepszą technologię, Francuzi - najlepsze perfumy, Szwajcarzy - najlepsze zegarki, Amerykanie - najlepsze marzenia. Ameryka postrzegana jest jako królestwo marzeń, pozostaje ciągle miejscem, gdzie jednostka ma szansę na zdobycie pełni indywidualnej wolności i na lepsze życie.

4.9 Globalny nastolatek

Tożsamość globalnego nastolatka jest w znacznie mniejszym stopniu kształtowana przez wartości narodowe i państwowe, w znacznie większym - przez kulturę popularną oraz ideologię konsumpcji. Pojęcie globalnego nastolatka odwołuje się do badań, które wskazują, że wielkomiejska młodzież klasy średniej cechuje - niezależnie od kraju i kontynentu - podobna tożsamość i podobny styl życia. Nastolatek z tej samej klasy żyjący w Paryżu, Warszawie, czy też Pekinie jest bardziej podobny do swojego rówieśnika z Sydney czy Limy z tej samej klasy społecznej niż do swojego rówieśnika żyjącego w jego własnym kraju w rodzinie chłopskiej lub robotniczej. Globalny nastolatek jest bardzo pragmatyczny, łatwo się komunikuje. Jest maksymalnie tolerancyjny dla różnicy i odmienności, ale także cechuje go duży sceptycyzm wobec idei większego zaangażowania.

4.10 Generacja X

Pokolenie X, dzisiejszych dwudziestokilkulatków, pozbawione złudzeń, obojętne, pasywne i nieufne pojawiło się jako negatywna reakcja na panującą ideologię sukcesu. Poszukują one przyjemności i natychmiastowości, nie dążą natomiast do zawodowego sukcesu i wysokiej pozycji społecznej. Pokolenie X pokazuje więc, że wcale nie zamierzają dorosnąć i za nic nie mają to, co świat o nich myśli. Cechuje ich „zero look”, czyli stan bylejakości, żadnych nawiązań do stylów, estetyka nieobecności. Amerykańskim odpowiednikiem pokolenia X jest słowo the slackers, co znaczy próżniacy. Odmawiają oni uczestnictwa w grze sukcesu akademickiego, kariery, małżeństwa i rodziny. Według R. Linklatera reżysera filmu slacker, słowo próżniak nie dotyczy tylko osób, które nic nie robią, ponieważ slacker może mieć zawód, może pracować; tylko, że ta praca nie wiele dla niego znaczy i nie przynosi mu satysfakcji. Życie slackersów/X-ów odbywa się w ramach dyskursu wyznaczonego przez mass media, który jest źródłem ich rozmów i fantazji.

4.11 Kult sukcesu

Część współczesnej młodzieży postrzega życie jak drabinę, po której szczeblach należy się wspinać, a innych ludzi jak konkurentów. Kryterium sukcesu życiowego mierzone jest przez nich stanem konta w banku i marką posiadanego samochodu lub liczbą ludzi, którymi zarządzają. Dążą do sukcesu bez najmniejszego wahania i gotowi są dla niego poświęcić życie osobiste. Innym, społecznie skonstruowany, wariant sukcesu odwołuje się do idei amerykańskiego marzenia, możliwości zdobycia przez zwykłego człowieka sławy, możliwości cudownej przemiany kopciuszka w księżniczkę, a pucybuta w milionera. Osoby zafascynowane takim podejściem uważają, że ta przemiana nastąpi dzięki sukcesowi medialnemu, więc pragną być na scenie i w świetle reflektorów.

Opisane wyżej podejście do sukcesu powoduje, że marzenie o sukcesie zostało wydrenowane z jakiegokolwiek znaczenia poza sobą samym, a uznanie własnego sukcesu przez jednostkę zależy od publicznego rozpoznania i oklasków.

---