Slavoj %7Å„i~
ek
Cios w imperium?1
Dzisiejszego zglobalizowanego kapitalizmu nie da się już połączyć z demokratyczną
reprezentacją: kluczowe decyzje ekonomiczne takich ciał jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy
(IMF) czy Åšwiatowa Organizacja Handlu (WHO) nie sÄ… podejmowane w ramach procesu
demokratycznego i ten brak demokratycznej reprezentacji ma charakter strukturalny, nie zaÅ›
empiryczny. Z tego powodu postulat stworzenia globalnej (przedstawicielskiej) demokracji, która
poddawałaby IMF, WHO itd. demokratycznej kontroli (wygłaszany w Niemczech przez Habermasa,
Lafontaine'a i innych), jest nierealny. Czy można sobie w ogóle wyobrazić globalne wybory zarządu
IMF? Mamy tu do czynienia z głębszym zjawiskiem niż często słyszany zarzut, że demokracja
parlamentarna jest demokracjÄ… tylko  formalnie  tu brakuje nawet formy.
Rozwiązanie tej sytuacji proponują Hardt i Negri w książce  Empire , a także w jej
kontynuacji  Multitude (Penguin Press, New York 2004), gdzie czytamy:  Wspólnym
mianownikiem tak wielu ruchów emancypacyjnych i wyzwoleńczych działających dziś na świecie 
na poziomie lokalnym, regionalnym i globalnym  jest pragnienie demokracji . Demokracja to wcale
nie utopijne marzenie, lecz  jedyne lekarstwo na bolączki naszych czasów (...) jedyne wyjście ze
stanu nieprzerwanego konfliktu i wojny . Demokracja nie tylko jest wpisana w dzisiejsze
antagonizmy jako immanentny telos ich usunięcia, ale wzrost znaczenia wielości czy rzeszy ludzkiej
( wielość z tytułu kolejnej książki Hardta i Negriego to społeczeństwo, lud przeciwstawiony
 jedności , czyli władzy  przyp. tłum.) w gospodarce kapitalistycznej  po raz pierwszy czyni
demokrację możliwą . Do tej pory demokracja była ograniczana przez swą jednolitą formę, przez
suwerenną władzę państwa.  Demokracja absolutna ( rządy wszystkich nad wszystkimi, demokracja
bez kwalifikatorów, bez żadnych «jeÅ›li i «ale ) jest możliwa dopiero, gdy  wielość nareszcie może
rządzić sama sobą .
Manewr, na który decydują się Hardt i Negri, polega na odwołaniu się do Marksa, dla którego
wysoko zorganizowany kapitalizm korporacyjny już był  socjalizmem w łonie kapitalizmu
(rodzajem uspołecznionego kapitalizmu, w którym nieobecni właściciele stają się coraz bardziej
zbędni). Trzeba zatem tylko obciąć kapitalizmowi nominalną głowę i będziemy mieli socjalizm.
Hardt i Negri uważają jednak, że spojrzenie Marksa było historycznie zawężone, dostrzegał jedynie
scentralizowaną i hierarchicznie zorganizowaną siłę roboczą, wykonującą mechaniczną i
zautomatyzowaną pracę przemysłową. Dlatego też Marksowska wizja  nadrzędnego rozumu była
wizją centralnego urzędu planistycznego. Dopiero dziś, gdy  niematerialna praca uzyskała
hegemoniczną pozycję, rewolucyjne odwrócenie ról staje się  obiektywnie możliwe . Niematerialna
praca rozciąga się między dwoma biegunami: pracą intelektualną bądz
symbolicznÄ… (produkcja idei,
kodeksów, tekstów, programów, wzorów  pisarze, programiści...) oraz pracą psychosomatyczną (ci,
którzy zajmują się naszą psychosomatyką: od lekarzy po opiekunki do dzieci i stewardesy).
Niematerialna praca jest dziś hegemoniczna dokładnie w tym samym sensie, w jakim Marks
twierdził, że w XIX-wiecznym kapitalizmie produkcja przemysłowa była hegemoniczna  nie
ilościowo, lecz odgrywając kluczową, emblematyczną rolę strukturalną:  Wielość produkuje nie
tylko towary i usługi; co najważniejsze  wielość produkuje także współpracę, komunikację, formy
życia i relacje społeczne ( Multitude , s. 339). Wyłania się zatem nowa, ogromna domena
 wspólności : wspólna wiedza, formy współpracy, komunikacji itd., które nie mogą się już pomieścić
w systemie prywatnej własności. Bynajmniej nie stwarza to śmiertelnego zagrożenia dla demokracji
(jak przekonują konserwatywni krytycy współczesnej kultury), lecz stanowi wyjątkową szansę na
powołanie  demokracji absolutnej .
Hardt i Negri nieustannie oscylują między fascynacją, jaką budzi w nich  deterytorializujące
działanie globalnego kapitalizmu, a retoryką walki wielości przeciw jedności kapitalistycznej potęgi.
Kapitał finansowy uprawiający dzikie spekulacje oderwane od rzeczywistości materialnej pracy, ta
1 y
ródło: Fakt, EUROPA (86) 47/05 (23.11.2005), str. 12. Tłumaczenie: Tomasz Bieroń.
1 / 7
Slavoj %7Å„i~
ek
sztandarowa bżte noire tradycyjnej lewicy, jest przez nich wysławiany jako zarodek przyszłości,
najbardziej dynamiczny i nomadyczny aspekt kapitalizmu. Formy organizacyjne dzisiejszego
kapitalizmu  decentralizacja procesu decyzyjnego, radykalna mobilność i elastyczność, wzajemna
interakcja sieci podmiotów  są postrzegane jako zwiastun przyszłych rządów wielości. Tak jakby
wszystko było już na miejscu, w  postmodernistycznym kapitalizmie. Nie brak tu nawet modnej
paraleli z nowym, kognitywistycznym pojęciem ludzkiej psyche: nauki o mózgu głoszą, że w mózgu
nie ma centralnego Ja, że nasze decyzje wyłaniają się z interakcji pandemonium lokalnych
podmiotów, a życie psychiczne jest  samonapędzającym się procesem, bez żadnego odgórnie
narzuconego centralizującego ośrodka (nawiasem mówiąc, model ten jest explicite oparty na paraleli
z dzisiejszym  zdecentralizowanym kapitalizmem). Nowe samorządne społeczeństwo wielości
będzie zatem podobne do kognitywistycznego ego, czyli pandemonium wchodzących ze sobą w
interakcje podmiotów, bez centralnego, podejmującego decyzje Ja, które by tym wszystkim
kierowało...
Jednakże choć Hardt i Negri postrzegają dzisiejszy kapitalizm jako główne siedlisko życiowe
mnożącej się wielości, nadal stosują retorykę jedności, suwerennej władzy stojącej po drugiej stronie.
Jest oczywiste, jak łączą te dwa aspekty: kapitalizm rodzi wielość, ale zamyka ją w kapitalistycznej
formie, a zatem spuszcza z uwięzi demona, nad którym nie potrafi zapanować. Narzuca się tutaj
pytanie, czy Hardt i Negri nie popełniają błędu analogicznego do błędu Marksa: czy ich wizja
samorządnej wielości nie jest ucieleśnieniem utopii kapitalistycznej, utopii wiecznie
samorewolucjonizującego się kapitalizmu, który bujnie rozkwitnie, gdy zostanie uwolniony od swych
wewnętrznych sprzeczności? Innymi słowy: czy kapitalistyczna forma (polegająca na zawłaszczaniu
wartości dodatkowej) nie stanowi niezbędnych ram/uwarunkowań formalnych dla
samonapędzającego się ruchu produkcyjnego?
Problem z Hardtem i Negrim polega więc raczej na tym, że są za bardzo marksistami,
przejmują wpisany w dzieło Marksa schemat rozwoju dziejowego: podobnie jak on wysławiają
 deterytorializujący rewolucyjny potencjał kapitalizmu; podobnie jak on trawiącą kapitalizm
sprzeczność widzą w rozdz
więku między tym potencjałem a formą kapitału, czyli prywatnym
zawłaszczaniem wartości dodatkowej. Krótko mówiąc  przywracają do łask starą marksistowską
koncepcję napięcia między mocami produkcyjnymi a stosunkami produkcji: kapitalizm już generuje
 zarodki przyszłej nowej formy życia , bez wytchnienia wytwarza nową  wspólność , toteż w
wyniku rewolucyjnej eksplozji to Nowe musi jedynie zostać uwolnione od starej formy społecznej.
Marks dostrzegał, że kapitalizm wyzwolił zapierającą dech dynamikę samowzmagającej się
produktywności  vide jego zafascynowane opisy, jak to w kapitalizmie  wszystko, co stałe,
wyparowuje , a kapitalizm to największy rewolucjonista w dziejach ludzkości. Z drugiej strony
równie wyraz
nie zauważał, że motorem tej kapitalistycznej dynamiki jest wewnętrzna sprzeczność
czy też antagonizm tego systemu  największym ograniczeniem kapitalizmu (kapitalistycznej
samonapędzającej się produktywności) jest sam Kapitał, czyli nieustanny rozwój kapitalistyczny i
rewolucjonizowanie przez system warunków produkcji, szalony taniec jego bezwarunkowej spirali
produktywności, jego w gruncie rzeczy desperacka ucieczka do przodu przed upośledzającą
wewnętrzną sprzecznością...
Zasadniczy błąd Marksa polegał na tym, że na podstawie powyższych przesłanek doszedł do
wniosku, iż możliwy jest nowy, wyższy porządek społeczny (komunizm), który nie tylko utrzyma, ale
podniesie na wyższy poziom i w pełni wyzwoli potencjał samoistnie przyspieszającej spirali
produktywności, która w kapitalizmie, na skutek jego wewnętrznej przeszkody ( sprzeczności ), jest
raz po raz hamowana przez społecznie destrukcyjne kryzysy gospodarcze. Krótko mówiąc: Marks
przeoczył, że ta wewnętrzna przeszkoda/antagonizm jako  by ująć sprawę w klasycznych
kategoriach derridiańskich   warunek niemożliwości pełnego wykorzystania mocy produkcyjnych
jest jednocześnie jego  warunkiem możliwości : jeśli zlikwidujemy przeszkodę, wewnętrzną
sprzeczność kapitalizmu, nie otrzymamy pełnego wyzwolenia potencjału produktywności, lecz
2 / 7
Slavoj %7Å„i~
ek
stracimy tę produktywność, która  jak się wydaje  była zarazem generowana i hamowana przez
kapitalizm. Jeśli zlikwidujemy przeszkodę, potencjał przez nią hamowany zniknie.
Lustrzanym odbiciem tego oparcia siÄ™ na Marksie jest polityczny klincz, w jaki
wmanewrowali się Hardt i Negri. Należałoby bezwstydnie naiwnie zapytać: czym byłaby wielość u
władzy (a nie tylko jako siła oporu)? Jak by funkcjonowała? Hardt i Negri rozróżniają dwie metody
przeciwstawiania się globalnemu imperium kapitalistycznemu:  protekcjonistyczny powrót do
silnego państwa narodowego albo zastosowanie jeszcze bardziej elastycznych form wielości. Idąc za
tym rozumowaniem, w swej analizie spotkania antyglobalistów w Porto Alegre Hardt podkreśla, że
mieliśmy tam do czynienia z nową logiką przestrzeni politycznej: już nie stara binarna logika
 my/oni z leninowskim apelem o stanowczą, jednolitą linię partyjną, lecz współistnienie wielości
podmiotów i stanowisk politycznych, które są nie do pogodzenia w swych treściach ideologicznych i
programowych (od  konserwatywnych rolników i ekologów zatroskanych o przyszły los ich lokalnej
tradycji i dziedzictwa po ruchy obrony praw człowieka i podmioty reprezentujące interesy
imigrantów, opowiadające się za globalną mobilnością). Co jednak będzie, gdy  o ile rzeczywiście
takie jest pragnienie i wola tych ruchów   zwyciężymy ? Jak wyglądałaby  wielość u władzy ?
Podobna konstelacja występowała w ostatnich latach chylącego się ku upadkowi realnego
socjalizmu: nieantagonistyczne współistnienie, w obrębie opozycji, wielości tendencji ideowo-
politycznych  od liberalnych ruchów obrony praw człowieka po  liberalne grupy biznesowe, od
konserwatywnych ugrupowań religijnych po lewicowe organizacje robotnicze. Ta wielość dobrze
funkcjonowała, póki była zjednoczona w opozycji wobec  nich , wobec hegemonii Partii. Gdy sami
znalez
li się u władzy, zabawa się skończyła. Inny przykład wielości w działaniu to towarzystwo, które
przywróciÅ‚o do wÅ‚adzy Hugo Cháveza w Wenezueli. Czy możemy jednak zapomnieć o oczywistym
fakcie, że funkcjonuje on jako latynoski caudillo, wyjątkowy przywódca, którego rolą jest magiczne
usuwanie sprzeczności interesów wśród jego zwolenników?  Wielość u władzy z konieczności
realizuje się zatem pod postacią autorytarnego przywódcy, którego charyzma może posłużyć jako
 pusty znaczący mogący pomieścić wielość interesów (i tak Perón był militarystycznym patriotą dla
wojska, pobożnym chrześcijaninem dla Kościoła, obrońcą biednych przed oligarchią dla robotników
itd.). Ulubionym przykładem zwolenników (i praktyków) nowej, rozproszonej kontrsiły wielości jest
 oczywiście  ruch Zapatista w meksykańskim stanie Chiapas. Naomi Klein opisuje, jak działa jego
przewodnia postać, subcomandante Marcos:  Nie był dowódcą wywarkującym rozkazy, ale
subcomandante, przekaz
nikiem woli rad. Jego pierwsze słowa w tym nowym wcieleniu brzmiały:
«Przemawia przeze mnie wola Armii Wyzwolenia Narodowego im. Zapaty. Jeszcze bardziej siÄ™
podporządkowując, Marcos mówi poszukującym go zwolennikom, że nie jest przywódcą, a jego
czarna maska to lustro odbijające walkę każdego z nich, że zapatystą jest każdy człowiek na świecie,
który walczy z niesprawiedliwoÅ›ciÄ…, że «My jesteÅ›my wami. NajsÅ‚ynniejsze sÄ… sÅ‚owa, które
skierowaÅ‚ kiedyÅ› do pewnego dziennikarza: «Marcos jest gejem w San Francisco, Murzynem w RPA,
Azjatą w Europie, Chicano w San Ysidro, anarchistą w Hiszpanii, Palestyńczykiem w Izraelu (...)
kobietą wracającą w pojedynkę z pracy metrem o 22.00, chłopem bez ziemi, członkiem gangu w
slumsach. Tymczasem Marcos  rzekoma bezjaz
Å„, przekaz
nik, lustro  pisze tonem nadzwyczaj
osobistym i poetyckim, bez reszty i nieomylnie swoim własnym (Naomi Klein,  Fences and
Windows , s. 211 212).
Nie ulega wątpliwości, że taka struktura może funkcjonować tylko jako etyczno-poetycki,
ukryty w cieniu dubler istniejącej pozytywnej struktury władzy państwowej. Nic dziwnego, że
Marcos nie może pokazać twarzy; zamierza zrzucić maskę i uciec z powrotem w anonimowość,
jeśli/gdy ruch osiągnie cele. Gdyby Zapatistas przejęli władzę, stwierdzenia typu  przemawia przeze
mnie wola... natychmiast nabrałyby znacznie bardziej złowieszczego wydz
więku  ich pozorna
skromność objawiłaby się jako skrajna arogancja, zuchwałe przekonanie konkretnej jednostki, że jej
subiektywność stanowi bezpośredni kanał transmisyjny do wyrażania woli powszechnej. Czy
pamiętamy jeszcze, że zdania w rodzaju  Sam z siebie jestem nikim, moja siła tkwi w was, wyrażam
3 / 7
Slavoj %7Å„i~
ek
jedynie waszą wolę! należały do typowej frazeologii  totalitarnych przywódców, którzy doskonale
umieli również manipulować ponurymi implikacjami tych zdań:  Każdy, kto zaatakuje mnie
osobiście, w gruncie rzeczy atakuje was wszystkich, cały naród, wasze umiłowanie wolności i
sprawiedliwości! . Im większy poetycki potencjał Marcosa w opozycji jako krytycznego głosu
wirtualnego protestu, tym większy byłby terror Marcosa jako rzeczywistego przywódcy. Co się tyczy
politycznych skutków działań ruchu im. Zapaty, należy zwrócić uwagę na jeszcze jeden paradoks:
jako największe osiągnięcie polityczne Zapatistas Klein wymienia fakt, że ruch ten  pomógł obalić
skorumpowane 70-letnie rządy Partii Rewolucyjno Instytucjonalnej , czyli że z pomocą Zapatistas
Meksyk otrzymał pierwszy rząd porewolucyjny, który całkowicie odciął się od historycznego
dziedzictwa Zapaty i obrał kurs na pełne włączenie Meksyku w neoliberalny Nowy A
ad Åšwiatowy
(nic dziwnego, że prezydenci Fox  były szef meksykańskiego oddziału Coca-Coli  i Bush są
osobistymi przyjaciółmi).
Ale czy Zapatistas nie opracowali minimalnego pozytywnego programu politycznego,
programu lokalnego samostanowienia, wkraczania tam, gdzie władza państwowa zawiodła, i
umożliwiania ludziom tworzenia nowych enklaw lokalnej demokracji?  Tym, co odróżnia Zapatistas
od przeciętnych marksistowskich powstańców-partyzantów, jest fakt, że stawiają sobie za cel nie
przejęcie kontroli, lecz zajmowanie i budowanie autonomicznych przestrzeni, w których może
rozkwitać «demokracja, wolność i sprawiedliwość. (...) Marcos jest przekonany, że te wolne
przestrzenie, zrodzone z odzyskanej ziemi, wspólnotowego rolnictwa i oporu wobec prywatyzacji,
prędzej czy póz
niej wykreują kontrsiły wobec państwa z racji samego swego istnienia jako
alternatywne rozwiązania (Naomi Klein, op. cit., s. 228). A przecież znów napotykamy tę samą
dwuznaczność: te autonomiczne przestrzenie są zarodkami przyszłej organizacji całego społeczeństwa
czy tylko zjawiskami wykwitającymi w szczelinach i lukach porządku społecznego? Stwierdzenie
Marcosa, że Zapatistas nie są zainteresowani Rewolucją, ale  rewolucją, która umożliwia rewolucję ,
jest głęboko prawdziwe, lecz zarazem dwuznaczne: czy to znaczy, że Zapatistas są  rewolucją
kulturalną kładącą fundamenty pod prawdziwą rewolucję polityczną (Marcuse mówił w latach 60. o
 wolności jako warunku wyzwolenia ), czy też że pozostaną jedynie  miejscem oporu , korekturą dla
istniejącej władzy państwowej (bez zamiaru nie tylko jej zastąpienia, ale i stworzenia warunków, w
których ona zniknie)?
Odpowiedz
stronników Hardta i Negriego na tę krytykę jest  oczywiście  taka, że jej
autorzy postrzegają nową sytuację przez pryzmat starych pojęć. We współczesnym społeczeństwie
informacyjnym kwestia  przejęcia władzy staje się coraz mniej istotna, bo nie ma już żadnego
centralnego ośrodka Władzy, który pełniłby rzeczywistą rolę decyzyjną  władza jest ruchoma,
zdecentralizowana,  proteuszowa ... Być może zatem w dzisiejszej epoce homo sacer jedną z opcji są
samorzÄ…dne kolektywy funkcjonujÄ…ce na obszarach poza prawem. Wez
my favele w megalopoliach
Ameryki A
acińskiej: czy w pewnym sensie nie są pierwszymi  terytoriami wyzwolonymi ,
komórkami przyszłych samoorganizujących się społeczeństw?
Czy takie instytucje jak kuchnie dla ubogich nie stanowiÄ… wzoru  zsocjalizowanego
wspólnotowego życia lokalnego? (Być może z tej perspektywy inaczej spojrzymy również na kwestię
 polityki narkotykowej . Czy to naprawdę był przypadek, że jak tylko pojawiał się silny, samorządny
kolektyw złożony z osób funkcjonujących poza prawem, natychmiast demoralizowały go twarde
narkotyki  od gett murzyńskich w USA po rebeliach z lat 60., przez miasta włoskie po rozruchach
robotniczych w latach 70., po dzisiejsze favele? To samo dotyczy nawet Polski po zamachu stanu
Jaruzelskiego w 1981 roku, a szczególnie zaaplikowanej przez niego polskiej młodzieży w latach 80.
 normalizacji : narkotyki stały się łatwo dostępne, razem z pornografią, alkoholem i podręcznikami
mądrości Wschodu, co miało na celu rozbicie samorządnego społeczeństwa obywatelskiego. Władza
doskonale wiedziała, kiedy użyć narkotyków jako broni przeciwko oddolnemu oporowi).
A co ze złożoną siecią warunków materialnych, prawnych, instytucjonalnych itd., które muszą
być spełnione, by  wielość epoki informacyjnej mogła funkcjonować? Naomi Klein pisze:
4 / 7
Slavoj %7Å„i~
ek
 Decentralizacja władzy nie oznacza rezygnacji z wysokich standardów krajowych i
międzynarodowych  i stabilnego, sprawiedliwego finansowania  dla służby zdrowia, szkolnictwa,
taniego mieszkalnictwa i ochrony środowiska. To jednak oznacza, że lewica musi zmienić swą mantrę
z «dajcie wiÄ™cej pieniÄ™dzy na «przekażcie wÅ‚adzÄ™ na dół (s. 223).
Należy naiwnie zapytać: jak? Jak utrzymać te wysokie standardy i wysoki poziom
finansowania, czyli główne elementy państwa opiekuńczego? Trudno się dziwić, że dokonując
paradoksalnego zwrotu, który dostarcza kolejnego dowodu na  chytrość rozumu , Hardt i Negri
kończą  Imperium minimalnym pozytywnym programem politycznym, który składa się z trzech
punktów: żądanie globalnego obywatelstwa (uznania mobilności siły roboczej w obecnych warunkach
kapitalistycznych); prawo do minimum socjalnego (minimalnego dochodu gwarantowanego dla
wszystkich); prawo do wywłaszczenia (tak by najważniejsze środki produkcji, zwłaszcza związane z
nowym przemysłem informacyjnym, były własnością społeczną). Paradoksalna jest nie tylko treść
tych postulatów (z którymi in abstracto zgodziłby się każdy radykalny liberał czy socjaldemokrata),
ale także ich forma  prawa, żądania  która nieoczekiwanie przywraca do łask wszystko, przeciw
czemu była wymierzona cała książka: podmioty polityczne raptem pojawiają się jako obdarzone
powszechnymi uprawnieniami i żądają ich realizacji (od kogo, jeśli nie od jakiejś uniwersalnej formy
prawomocnej władzy państwowej?). By posłużyć się kategoriami psychoanalitycznymi  od
nomadycznego schizola funkcjonujÄ…cego poza prawem przechodzimy do histerycznego poddanego,
który usiłuje sprowokować swego pana, bombardując go niemożliwymi do spełnienia żądaniami...
Lewica wobec Eurokonstytucji1
Wspólnoty Amiszów praktykują zwyczaj zwany rumspringa (od niemieckiego
 herumspringen , czyli  skakać wokół ): w wieku lat 17 ich dzieci (wcześniej poddane surowej
dyscyplinie domu rodzinnego) zostają wypuszczone na wolność. Nie tylko się im pozwala, ale wręcz
zachęca, by opuściły znajome kąty i doświadczyły obyczajów świata  Anglików : zaczęły rozbijać
się samochodami, słuchać muzyki pop, oglądać telewizję, pić alkohol, brać narkotyki i uprawiać dziki
seks. Dopiero po kilku latach oczekuje się od nich decyzji: czy zechcą powrócić i stać się członkami
wspólnoty Amiszów, czy też raczej opuszczą ją na dobre i staną się zwykłymi amerykańskimi
obywatelami. Rozwiązanie to wcale nie jest permisywne, a więc takie, które zezwalałoby młodym
ludziom na prawdziwie wolny wybór, oparty na pełnej wiedzy i doświadczeniu obu stron. Przeciwnie
 jest ono od samego początku skrzywione i to w najbardziej brutalny sposób: to niemal wzorzec
wyboru pozornego. Gdy bowiem, po latach dyscypliny i fantazjowania na temat  angielskiego
świata na zewnątrz, dorastający Amisze zostają nagle i bez przygotowania wrzuceni w ten świat, nie
mają innego wyjścia, jak tylko popaść w najbardziej transgresywne wzory zachowania,  wypróbować
wszystko i rzucić się w wir picia, seksu i narkotyków. A ponieważ nikt nigdy nie nauczył ich, jak
dyscyplinować się w tego rodzaju modelu życia, permisywne rozpasanie nieuchronnie prowadzi do
reakcji, rodząc nieznośny lęk; dlatego też można z dużą pewnością założyć, że po tych kilku latach
większość z nich powróci do bezpiecznie izolowanej wspólnoty. Nic dziwnego, że w ten sposób
postępuje 90 proc. dzieci.
To doskonały przykład trudności, które zawsze towarzyszą idei wolnego wyboru: podczas gdy
młodym Amiszom daje się formalnie wolność wyboru, to warunki, w jakich dokonują tego wyboru,
czynią go de facto niewolnym. By mogli mieć naprawdę wolny wybór, należałoby ich najpierw
poinformować o wszystkich opcjach  w istocie jednak, by tego dokonać, trzeba by o wiele wcześniej
wyjąć ich ze wspólnoty Amiszów, czyli po prostu zrobić z nich  Anglików . Przykład ten dobrze też
1 y
ródło: Fakt, EUROPA (67) 28/05 (13.07.2005), POLEMIKA, str. 5. Tekst ukazał się w  The Guardian z 4 czerwca
2005. TÅ‚umaczenie: Agata Bielik-Robson.
5 / 7
Slavoj %7Å„i~
ek
ilustruje ograniczenia w standardowym liberalnym podejściu do muzułmańskich kobiet, które noszą
czarczaf: mogą go nosić, jeśli jest to ich wolny wybór, a nie opcja narzucona im przez ich mężów
albo rodziny. Jednak moment, w którym kobiety zaczynają nosić czarczaf w wyniku wolnego
indywidualnego wyboru, całkowicie odmienia sens takiego gestu: nie jest to już znak przynależności
do wspólnoty muzułmańskiej, lecz wyraz ich idiosynkratycznej indywidualności. Różnica jest mniej
więcej taka sama, jak między Chińczykiem, który spożywa chińskie jedzenie, ponieważ tak od
niepamiętnych czasów postępują ludzie z jego wioski, a obywatelem zachodniej megalopolis, który
decyduje się zjeść obiad w lokalnej chińskiej restauracji. Wybór jest więc zawsze  metawyborem ,
wyborem modalności samego wyboru: tylko kobieta, która postanawia nie nosić czarczafu,
rzeczywiście realizuje wolność wyboru w zachodnim rozumieniu. To również powód, dla którego w
naszych świeckich społecznościach wyboru ludzie podtrzymujący swą religijną przynależność
znajdują się w pozycji podrzędnej: nawet jeśli pozwala im się na wiarę, to jest ona zaledwie
 tolerowana jako ich idiosynkratyczny osobisty wybór-opinia; natomiast w chwili, gdy swą wiarę
przedstawiają publicznie jako to, czym dla nich istotnie jest (czyli realną przynależnością), oskarża
siÄ™ ich o  fundamentalizm .
Co to wszystko jednak ma wspólnego z francuskim  nie powiedzianym europejskiej
konstytucji, którego pourazowe fale zataczają coraz szersze kręgi, już dawszy asumpt Holendrom do
tego, by ci odrzucili konstytucję z jeszcze większym procentem głosów negatywnych? Wszystko.
Francuską publiczność potraktowano bowiem dokładnie tak samo jak amiszowych wyrostków: nie
dano jej jasnego symetrycznego wyboru. Warunki wyboru były tak spreparowane, by stworzyć
preferencję na  tak : elita zaproponowała ludowi wybór, który w istocie w ogóle nie był wyborem -
lud wezwano jedynie po to, by potwierdził nieunikniony wynik oświeconej ekspertyzy. Media i elity
polityczne przedstawiły więc ów wybór jako wybór między wiedzą a ignorancją, ekspertyzą a
ideologią, postpolitycznym zarządzaniem a starą polityczną namiętnością Lewicy i Prawicy.  Nie
potraktowano w konsekwencji lekceważąco jako krótkowzroczną reakcję nieświadomą swych
następstw: ciemny odruch lęku przed wyłaniającym się nowym postprzemysłowym porządkiem
globalnym, czysto instynktowną wolę zachowania wygód państwa opiekuńczego albo gest odmowy,
za którym nie stoi żaden pozytywny program alternatywny. Nic zatem dziwnego, że jedynymi
partiami, których oficjalnym sloganem było  nie , okazały się stronnictwa ze skrajnych biegunów
politycznego spektrum: Front Narodowy Le Pena z prawej oraz komuniści i trockiści z lewej.
Wmawia się nam ponadto, że owo  nie było w istocie  nie powiedzianym wielu innym zjawiskom:
anglosaskiemu neoliberalizmowi, Chiracowi i obecnemu rządowi francuskiemu, a także napływowi
robotników z Polski, którzy obniżają płace robotników francuskich itd., itp. (Nim odtrąci się tę
ostatnią skargę jako rasistowską, trzeba jednak przypomnieć sobie ten prosty fakt, że napływ
imigranckich robotników z krajów postkomunistycznych nie jest następstwem jakiejś
wielokulturowej tolerancji, lecz częścią strategii globalnego kapitału, pragnącej ukrócić roszczenia
środowisk robotniczych!)
Tak zatem, nawet jeśli jest w tym wszystkim wiele prawdy, to fakt, że głos na  nie nie
opierał się na żadnej spójnej alternatywnej wizji politycznej, sam w sobie wyraża najmocniejsze
potępienie elity polityczno-medialnej: jest pomnikiem wystawionym jej niezdolności do
wyartykułowania i przełożenia na język wizji politycznej roszczeń i pragnień zwykłych ludzi.
Tymczasem elita ta w reakcji na  nie potraktowała owych ludzi jak opóz
nionych w rozwoju
uczniów, którzy nie przyswoili lekcji ekspertów: jej samokrytycyzm przypominał skruchę
nauczyciela, który przyznaje, że nie udało mu się właściwie wyedukować wychowanków.
Choć więc wybór ten nie był tak naprawdę wyborem różnych opcji politycznych, nie był także
wyborem między oświeconą wizją nowoczesnej Europy, gotowej na wpisanie się w nowy porządek
globalny, a starymi i mętnymi pasjami natury politycznej. Komentatorzy mylili się, opisując owo
 nie jako symptom lęku. Albowiem głównym lękiem, z jakim mamy tu do czynienia, jest lęk
wywołany przez ów głos sprzeciwu w nowej europejskiej elicie politycznej: że ludzie nie będą już z
6 / 7
Slavoj %7Å„i~
ek
taką łatwością przychylać się do jej  postpolitycznej wizji. Dla wszystkich innych  nie stanowi
raczej wyraz nadziei, że polityka jest nadal żywa i możliwa, a debata na temat kształtu przyszłej
Europy nadal może się toczyć. To oczywisty powód, dla którego my, ludzie lewicy, powinniśmy
odrzucić pogardliwe insynuacje liberałów, że głosując na  nie , wylądowaliśmy w jednym łożu z
neofaszystami. Populistyczna prawica i lewica mają jedną cechę wspólną  świadomość, iż właściwa
polityka wciąż jeszcze nie umarła.
W  nie zawierał się więc element wyboru pozytywnego  wybór samego wyboru. Albo
innymi słowy: odrzucenie szantażu zafundowanego przez nową elitę, oferującą nam jedynie wybór
między potwierdzeniem jej wiedzy eksperckiej a okazaniem irracjonalnej niedojrzałości.  Nie jest
decyzją pozytywną, by rozpocząć właściwą polityczną debatę na temat takiego kształtu Europy,
jakiego naprawdę pragniemy. Pod koniec życia Freud zadał słynne pytanie:  Was will das Weib? ,
przyznając się do konfuzji w kwestii zagadki, jaką przedstawia sobą kobieca seksualność. Czy całe
zamieszanie związane z konstytucją europejską nie stanowi świadectwa analogicznego zakłopotania,
niepewności, co do tego, jakiej Europy chcemy? Mówiąc po prostu: czy chcemy żyć w świecie, w
którym jedyny wybór to wybór między cywilizacją amerykańską a właśnie rodzącą się chińską
cywilizacją kapitalistyczno-autorytarną? Jeśli odpowiedz
jest negatywna, jedynÄ… alternatywÄ…
pozostaje dla nas Europa. Trzeci Świat nie potrafi stawić dostatecznie silnego oporu wobec ideologii
amerykańskiego snu; w obecnej konstelacji dokonać tego może tylko Europa. Dlatego prawdziwą
opozycją nie jest dziś przeciwstawienie pierwszego i Trzeciego Świata, lecz konflikt między całym
światem pierwszym i trzecim (globalne imperium amerykańskie i jego kolonie) a światem drugim
(Europa).
A propos Freuda, Theodor Adorno twierdził, że współcześnie wkraczamy w tak zwany  świat
administrowany , którego cechą naczelną jest  represyjna desublimacja . Desublimacją tą nie rządzi
już stara logika wypierania id z jego popędami, lecz perwersyjny pakt zawarty między superego
(władza społeczna) a samym id (niedozwolone tendencje agresywne), kosztem ego. Czy dziś, na
poziomie politycznym nie zachodzi coÅ› strukturalnie podobnego? Czy nie obserwujemy osobliwego
paktu między ponowoczesnym kapitalizmem globalnym a społecznościami przednowoczesnymi,
paktu zawartego kosztem właściwej modernizacji?
Amerykańska ekonomia i kultura znakomicie czują się w warunkach eksploatacji (tak
ekonomicznej, jak kulturalnej) krajów Trzeciego Świata, wchodząc z nimi w prawdziwą symbiozę:
eksportując produkty wysokiej techniki oraz żywność i importując surowce oraz tanie produkty
odzieżowe; zalewając Trzeci Świat amerykańską kulturą masową i przyswajając wybrane elementy
kultur  autentycznych . Amerykańskiemu globalnemu imperium z łatwością przychodzi integrowanie
przednowoczesnych tradycji lokalnych  jedynym ciałem obcym, którego wchłonąć nie potrafi, jest
europejska nowoczesność.
Dlatego, choć francuski (a teraz holenderski) głos na  nie nie jest wsparty na żadnej spójnej i
szczegółowej wizji alternatywnej, bez wątpienia tworzy on dla niej miejsce, otwierając przestrzeń,
która domaga się, by wypełnić ją projektami  dokładnie odwrotnie do postawy z okresu
przedkonstytucyjnego, która w istocie wykluczała wszelkie myślenie, stawiając nas przed
administracyjno-politycznym faktem dokonanym. Przekaz francuskiego  nie dla nas wszystkich,
zatroskanych o los Europy jest następujący: żadni anonimowi eksperci, których produkty sprzedaje
siÄ™ nam w wielobarwnym, liberalno-multikulturalistycznym pakiecie, nie powstrzymajÄ… nas przed
myśleniem. Już czas, byśmy my, obywatele Europy, uświadomili sobie, że musimy dokonywać
prawdziwie politycznych decyzji w kwestii naszych żywotnych pragnień. Pracy tej nie wykona za nas
żaden oświecony zarządca.
7 / 7