Z PRAKTYKI
Oznaczanie S
ladów krystalicznych
zabezpieczanych w nielegalnych laboratoriach
oraz składu jakoS
ciowego próbek amfetaminy
metodÄ… XRD
Wprowadzona na początku 1997 r. laboratoriów i zabezpieczanych nar- Sposób przedstawienia wyników
w Wydziale Chemii CLK analiza me- kotyków. Dotychczas metody dyfrak- na dyfraktogramach
todą proszkowej dyfraktometrii rent- tometrii proszkowej były stosowane
genowskiej znalazła szerokie zasto- w analizach minerałów i związków Wynik analizy przedstawiany jest
sowanie w badaniach wielu substan- nieorganicznych. Wprowadzenie sto- w postaci wydruku zinterpretowane-
cji krystalicznych. Było to możliwe sunkowo łatwej w przeszukiwaniu go dyfraktogramu. Na wykresach od
dzięki zakupowi z funduszu PHARE komputerowej bazy danych pozwoliło góry widoczny jest numer bądx
hasło
dyfraktometru rentgenowskiego XRD na coraz powszechniejsze zastoso- ekspertyzy, rok jej wykonywania, nu-
7 wyposażonego w licznik pozycyjnie wanie tej metody także w badaniach mer próbki i rozszerzenie, np. LOPA-
czuły. Zaletą metody jest łatwoS
ć związków organicznych. Tendencja CIN_02_90_.njc. (ryc. 1). Poniżej za-
przygotowania próbki, nieniszczący do wdrażania metody dyfraktome- mieszczony jest, zaznaczony na nie-
charakter badania i wysoka wiary- trycznej w analizie tych związków wi- biesko, uzyskany dyfraktogram. Na
godnoS
ć otrzymanego wyniku. Anali- doczna jest w wielu krajach zrzeszo- osi poziomej zaznaczone są zmierzo-
zÄ™ metodÄ… dyfraktometrycznÄ… stosuje nych w Europejskim Stowarzyszeniu ne kÄ…ty dyfrakcji, a na osi pionowej 
siÄ™, obok analiz spektrofotometrycz-
nych w podczerwieni FTIR i ATR, do
oznaczania jakoS
ciowego składu
próbek.
Interpretacja składu jakoS
ciowego
polega generalnie na identyfikacji
substancji krystalicznych w wyniku
porównania odległoS
ci międzypłasz-
czyznowych kryształów i intensyw-
noS
ci pików, pochodzących z dyfrak-
cji promieniowania rentgenowskiego
na badanych kryształach, oraz po-
równania ich z wartoS
ciami zawarty-
mi w komputerowej bazie danych
PDF-2. ZasadÄ™ metody opisano
szczegółowo w artykule pt.  Zastoso-
wanie rentgenowskiej analizy fazo-
wej w badaniach kryminalistycz- Ryc. 1. Dyfraktogram częS
ciowo uwodnionego wodorotlenku sodu
Fig. 1. Diffractogram of partly hydrated sodium hydroxide
nych 1.
Analiza dyfraktometryczna nie zo-
stała wymieniona wS
ród metod anali- Laboratoriów Kryminalistycznych względne intensywnoS
ci pików.
zy narkotyków opisanych w opraco- (ENFSI) oraz polskich placówkach W obrębie niebieskich pików przed-
waniach z 2004 r.2, 3. Po kilku latach naukowych i badawczych. stawione sÄ… pionowe jednobarwne li-
stosowania zajęła jednak, choć nie- Badania dyfraktometryczne wyko- nie dla każdej ze zidentyfikowanych
formalnie, ważne miejsce wS
ród me- nywane w Wydziale Chemii CLK są substancji, pochodzące z komputero-
tod analitycznych kategorii A. Rocz- każdorazowo weryfikowane bada- wej bazy danych PDF 2. Pod
nie wykonuje się analizy dyfraktome- niem próbek w preparatach proszko- dyfraktogramami zaznaczone są za
tryczne do ponad 250 ekspertyz S
la- wych z wykorzystaniem mikroskopu pomocą kolorów intensywnoS
ci linii
dów, pochodzących z nielegalnych polaryzacyjnego4. substancji standardowych. Kolorem
58 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06
Z PRAKTYKI
na fosfor czerwony, chlorek glinu
i octan sodu.
Odrębną kategorię stanowią S
lady
powstałe w wyniku produkcji siarcza-
nu amfetaminy lub na skutek oddzia-
ływania wody i dwutlenku węgla
znajdujÄ…cych siÄ™ w powietrzu, S
lady
pozostałe na aparaturze produkcyj-
nej, na stołach laboratoryjnych, na
podłodze itp. Można do nich zaliczyć
węglany sodu: Na3H[CO3]2" H2O
(trona) czy kwaS
ny węglan amonu
NH4HCO3 (teschemacheryt) (ryc. 3)
czy Na2CO3. Teschemacheryt może
być produktem długotrwałego od-
działywania powietrza na mrówczan
amonu. Z kolei uwodnione kwaS
ne
węglany mogą się tworzyć w wyniku
uwadniania i karbonatyzacji Å‚ugu so-
dowego bÄ…dx
potasowego.
Spotyka się także poS
rednie odpa-
Ryc. 2. Dyfraktogram chlorku sodu  halitu
dy produkcyjne w postaci roztworów.
Fig. 2. Diffractogram of sodium chloride (hallite)
Po ich odparowaniu uzyskuje siÄ™ wy-
czerwonym zaznaczone sÄ… linie naj-
intensywniejsze, a czarnym przery-
wanym  najsłabsze. Inne kolory
przedstawiajÄ… intensywnoS
ci poS
red-
nie. Pod samym dyfraktogramem po-
dane sÄ… od lewej strony: numer karty
z komputerowej bazy danych, nazwa
substancji i sumaryczny wzór, np.:
35 1009 Sodium Hydroxide
[Na(OH)]. Poniżej danych zidentyfi-
kowanych substancji widoczne sÄ…
niekiedy fragmenty ramek programu
analizujÄ…cego (ryc. 2) z zawartymi
danymi: zatwierdzeniem w kolorze zi-
Ryc. 3. Dyfraktogram kwaS
nego węglanu amonu  teschemacherytu
dentyfikowanej substancji, numerem
Fig. 3. Diffractogram of acidic ammonium carbonate (teschemacherite)
karty z bazy PDF, pików i wskax
-
nikami danych dopasowania (ang.
FOM  figure of merit, SOM  score staci czystego lub zanieczyszczone- trÄ…cone osady chlorku sodu (ryc. 2)
of matches), nazwÄ… substancji wzor- go siarczanu amfetaminy. Zabezpie- i chlorku amonu. WskazujÄ… one na
cowej, danych pomiarowych itd. cza się dużą liczbę chemikaliów, któ- możliwoS
ć stosowania w reakcjach
re szczegółowo opisano w monogra- konkretnych chemikaliów takich jak
R
lady pochodzÄ…ce fii W. Krawczyka pt.  Nielegalne la- kwas solny, Å‚ug sodowy, amoniak itp.
z nielegalnych laboratoriów boratoria narkotykowe . Do najczę- Do badań dyfraktometrycznych
produkcji amfetaminy S
ciej spotykanych substancji zalicza wystarcza kilkanaS
cie, a nawet kilka,
się chlorek amonu, sól kuchenną, miligramów soli węglanowych bądx

W trakcie zabezpieczania S
ladów węglan amonu, wodorotlenek sodu chlorkowych  ze względu na wysoki
w nielegalnych laboratoriach natrafia (ryc. 1), wodorotlenek potasu, mrów- stopień krystalicznoS
ci próbek, a co
się na wiele stałych substancji. Może czan amonu. W trakcie wykonywania za tym idzie, łatwoS
ć wykonania ana-
być nim np. ostateczny produkt w po- ekspertyz sporadycznie natrafiano lizy.
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06 59
Z PRAKTYKI
InnÄ… kategoriÄ™ S
ladów stanowią radycznie jako fosforan lub chlorowo- nia są już najczęS
ciej rozcieńczone
odpady nielegalnych laboratoriów dorek, a nawet szczawian amfetami- dodatkami. Na ryc. 7 12 przedstawio-
w terenie. Zarówno w 2004, jak ny. Siarczan amfetaminy z reguły ma no dyfraktogramy siarczanu amfeta-
i 2005 r. przedmiotem analizy dyfrak- postać nieregularnych, rzadziej igło- miny rozcieńczonego różnymi sub-
tometrycznej były kryształy pochod- watych lub płytkowych, bardzo drob- stancjami. W próbkach siarczanu am-
nych formamidu, stwierdzane w nych kryształów o niskiej dwójłomno- fetaminy spotyka się różnorodne za-
glebie w odpadach tajnego laborato- S
ci, o niewielkim kącie osi optycznych. nieczyszczenia. Mogą one pochodzić
rium. W trakcie produkcji wytwarza- Kryształy czystej amfetaminy tworzą z produkcji jak tenardyt  siarczan so-
na jest znaczna iloS
ć odpadów kło- często nieregularne agregaty (ryc. 6). du Na2SO42 (ryc. 7), lecz zwykle są to
potliwa w przechowywaniu i utyliza- Siarczan amfetaminy występuje S
wiadomie dodawane substancje.
cji. KrysztaÅ‚y dwu(ß-fenyloizopropy- zwykle w formie krystalicznej o da- ZnaczÄ…cÄ… pozycjÄ™ wS
ród dodat-
lo)formamidu (ryc. 4 5) sÄ… doS
ć sła- nych odpowiadających karcie nr 29- ków stanowią cukry. NajczęS
ciej spo-
Ryc. 5. Dyfraktogram di-(ß-fenyloizopropylo)formamidu
Fig. 5. Diffractogram of di-(ß-phenyloizopropylo)formamide
Ryc. 4. Skupienia słomkowożółtych kryształów z gleby z odpadami po
nielegalnym tajnym laboratorium, fotografia z mikroskopu
stereoskopowego OLYMPUS SZX 12, powiększenie ok. 55 x
Fig. 4. Clusters of straw-coloured crystals from soil with waste-products
from clandestine laboratory  stereomicroscope photograph (OLYMPUS
SZX 12), magn. 55x
bo rozpuszczalne w wodzie i roztwo- 1544 z bazy PDF-2.
rach glebowych. Przez dłuższy czas Stwierdzono poli-
mogą znajdować się w glebie bez morfizm siarczanu
zmiany struktury. Są więc dobrym amfetaminy. DoS
ć
wskax
nikiem produkcji amfetaminy. często spotyka się
też postać opisaną
Badania składu amfetaminy na karcie 29-1543.
obecnej w nielegalnym obrocie Wydaje się, że poli-
morfizm w znacz-
Próbki amfetaminy konfiskowanej nym stopniu wynika
w trakcie spraw procesowych wyka- ze sposobu wytrÄ…-
zują znaczne zróżnicowanie składu cania siarczanu
Ryc. 6. Agregaty siarczanu amfetaminy
Fig. 6. Aggregates of amphetamine sulfate
jakoS
ciowego. Z jednej strony zróżni- amfetaminy w niele-
cowana jest postać krystaliczna sub- galnej wytwórni.
stancji czynnej, a z drugiej istnieje Siarczan amfetaminy w czystej posta- tyka siÄ™ glukozÄ™ w postaci bezwod-
duży wybór dodatków. ci spotyka się doS
ć rzadko. Działki nej, monohydratu (ryc. 8) oraz doS
ć
Amfetamina występuje najczęS
ciej amfetaminy, a także większe kilkuset- często  mieszaniny postaci uwod-
w postaci siarczanu amfetaminy, spo- gramowe czy kilogramowe opakowa- nionej i bezwodnej. Niemal równie
60 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06
Z PRAKTYKI
Ryc. 8. Dyfraktogram siarczanu amfetaminy z domieszkÄ… monohydratu
glukozy
Fig. 8. Diffractogram of amphetamine sulfate with admixture of monohydrate
glusose
Ryc. 7. Dyfraktogram siarczanu amfetaminy z domieszkÄ… siarczanu sodu 
tenardytu
Fig. 7. Diffractogram of amphetamine sulfate with admixture of sodium
sulfate (thenardite)
Ryc. 10. Dyfraktogram siarczanu amfetaminy z domieszkÄ… monohydratu
kreatyny i kwaS
nego węglanu sodu  nahcolitu
Fig. 10. Diffractogram of amphetamine sulfate with admixture of creatine
monohydrate and acidic sodium carbonate  nahcolite
Ryc. 9. Dyfraktogram siarczanu amfetaminy z domieszkÄ… monohydratu
laktozy
Fig. 9. Diffractogram of amphetamine sulfate with admixture of lactose
monohydrate
popularny jest monohydrat laktozy (ryc. 11), a ostat-
(ryc. 9). Forma bezwodna jest spoty- nio także glutami-
kana wyjÄ…tkowo rzadko. nÄ™. Dodaje siÄ™
Sporadycznie w działkach wystę- także substancje
puje sacharoza, a ostatnio pojawił czynne występu-
się również mannitol. Nadzwyczaj jące w lekach, jak
Ryc. 11. Dyfraktogram siarczanu amfetaminy z domieszkÄ… asparaginianu
często dodaje się monohydratu kre- np. kwas acetylo-
magnezu
atyny. Niekiedy w działkach z kreaty- salicylowy, aceta- Fig. 11. Diffractogram of amphetamine sulfate with admixture of magnesium
asparginate
nÄ… spotyka siÄ™ cukry, np. uwodnionÄ… minofen (ryc. 12)
glukozę, oraz węglany, jak kwaS
ny oraz fenacetynÄ™,
węglan sodu (ryc. 10). Z dodatków kofeinę i tramal. glany. SpoS
ród nich najczęS
ciej na-
substancji organicznych stwierdza DoS
ć często spotyka się dodatki trafić można na kwaS
ny węglan sodu
się także asparaginian magnezu nieorganiczne, przede wszystkim wę-  nahcolit (NaHCO3), znany także ja-
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06 61
Z PRAKTYKI
Każde badanie niejednokrotnie potwierdzić trafnoS
ć
dyfraktometrycz- analizy dyfraktometrycznej. W przy-
ne substancji nar- padkach substancji amorficznych, jak
kotycznych jest np. skrobia, umożliwia zidentyfikowa-
weryfikowane ba- nie ich rodzaju. NajczęS
ciej występu-
daniem próbek je skrobia ziemniaczana, rzadziej
w preparatach skrobia pszenna. Niekiedy stwierdza
pr oszkowych się tworzenie agregatów przez skro-
z wykorzystaniem biÄ™ lub zmiany morfologii ziaren pod
mikroskopu pola- wpływem czynników zewnętrznych.
Ryc. 12. Dyfraktogram siarczanu amfetaminy z domieszką acetoaminofenu ryzacyjnego. Do Ponadto sprawdza się prawidłowoS
ć
Fig. 12. Diffractogram of amphetamine sulfate with admixture of
tego celu używa oznaczenia czystego siarczanu am-
acetominophen
się mikroskopów fetaminy.
uniwersalnych Obraz mikroskopowy próbek am-
ko soda oczyszczona; rzadziej wÄ™- NU-2 oraz OLYMPUS PROVIS AX fetaminy z dodatkami przedstawiono
glan wapnia  kalcyt (CaCO3), hydro- 70. Preparaty mikroskopowe sporzą- na zdjęciach (ryc. 13 17) wykona-
magnezyt  Mg5[OH]2[CO3]4" 4H2O. dza się z użyciem uniwersalnego nych na mikroskopie OLYMPUS przy
Z siarczanów, poza wyżej wspomnia- olejku immersyjnego o współczynni- powiększeniu 10x26,5 i zastosowa-
nym tenardytem, spotkano inne for- ku załamania S
wiatła n=1,1515. Ba- niu skrzyżowanych polaryzatorów.
Ryc. 13. Drobne nieregularne kryształy uwodnionej laktozy i agregaty Ryc. 14. Drobne nieregularne kryształy uwodnionej laktozy i dobrze
siarczanu amfetaminy wykształcone kryształy uwodnionej glukozy
Fig. 13. Tiny irregular crystals of hydrated lactose and aggregates of Fig. 14. Tiny irregular crystals of hydrated lactose and well-shaped crystals
amphetamine sulfate of hydrated glucose
my siarczanu sodu, a także gips  dań dokonuje się z zastosowaniem Interpretacja dyfraktogramów
CaSO4" 2H2O. Składnikiem niektó- jednego polaryzatora i polaryzatorów
rych działek bywa popularny krze- skrzyżowanych. W identyfikacji ko- Analiza dyfraktometryczna wyko-
mian warstwowy talk  Mg3[(OH)2- rzysta się z takich właS
ciwoS
ci rzystywana jest w analizie jakoS
cio-
|Si4O10], a sporadycznie także kaoli- optycznych i fizycznych jak: pokrój wej próbek. Zróżnicowana intensyw-
nit Al4[(OH)8|Si4O10]. Z fosforanów kryształów, łupliwoS
ć, barwa, współ- noS
ć pików pochodzących z ugięcia
notuje siÄ™ obecnoS
ć brushytu  czynnik załamania S
wiatła, barwy in- promieniowania monochromatyczne-
CaH[PO4]" 2H2O, który jest składni- terferencyjne, przerosty kryształów go na płaszczyznach kryształów pre-
kiem koS
ci ludzkich i zwierzęcych. czy tworzenie przez nie agregatów. destynuje tę metodę do badań ilo-
Niekiedy spotyka się też związki bo- Analiza mikroskopowa pozwala okre- S
ciowych. Należy mieć jednak na
ru: boraks  Na2[B4O5(OH)4]" 8H2O S
lić liczbę składników różniących się względzie fakt, że analizowana jest
oraz kwas borny  sassolin (H3BO3). właS
ciwoS
ciami optycznymi. Może sproszkowana substancja w stanie
62 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06
Z PRAKTYKI
Ryc. 15. Wydłużone ziarna skrobi ziemniaczanej i pszenicy drobne Ryc. 16. Wysoko dwójłomne, o doskonałej łupliwoS
ci kryształy kwaS
nego
nieregularne kryształy uwodnionej laktozy i wysoko dwójłomne kryształy węglanu sodu  nahcolitu, dobrze wykształcone, S
rednio dwójłomne
uwodnionej kreatyny kryształy uwodnionej glukozy i agregaty siarczanu amfetaminy
Fig. 15. Longitudinal grains of potato and wheat starch, small irregular Fig. 16. Highly birefringent well cleavable crystals of acidic sodium
crystals of hydrated lactose and highly birefringent crystals of hydrated carbonate (nahcolite), well-shaped, medium cleavable crystals of hydrated
creatine glucose and aggregates of amphetamine sulphate
i igłowatych kry- cję tego składnika. Należy wówczas
ształów w trakcie powtórzyć oznaczenie, korzystając
przygotowywania np. z analizy spektrofotometrycznej
preparatów, na- w podczerwieni. Niemniej analiza ilo-
wet z osprzętem S
ciowa pozwalajÄ…ca na oszacowanie
zmniejszajÄ…cym zawartoS
ci składników w próbkach
efekt tekstury. jest możliwa przy wprowadzeniu sys-
TrudnoS
ć spra- temu przeliczników uwzględniają-
wia także mno- cych efekt tekstury i stopień krysta-
goS
ć i różnorod- licznoS
ci próbek.
noS
ć składników
występujących Podsumowanie
w próbkach
z amfetaminÄ…. Wprowadzenie dyfraktometryczej
Lepiej wykrystali- analizy fazowej pozwoliło na bardziej
zowane substan- efektywne badanie S
ladów pocho-
cje, jak cukry, dzących z nielegalnych laboratoriów
Ryc. 17. Wydłużone ziarna skrobi ziemniaczanej i pszennej dobrze
wykształcone kryształy uwodnionej glukozy, wysoko dwójłomne kryształy
kreatyna, węgla- produkcji amfetaminy i od połowy lat
uwodnionej kreatyny oraz agregaty siarczanu amfetaminy
ny w istotnym dziewięćdziesiątych w coraz większej
Fig. 17. Longitudinal grains of potato and wheat starch, well-shaped crystals
stopniu zmniej- iloS
ci obecnego na nielegalnym rynku
of hydrated glucose, highly birefringent and wheat crystals of hydrated
creatine and aggregated amphetamine sulphate
szają względną  siarczanu amfetaminy.  XRD jest
intensywnoS
ć pi- techniką wykorzystywaną do identyfi-
stałym. Składniki proszków są za- ków pochodzących od amfetaminy. kacji substancji krystalicznych. W ba-
równo krystaliczne, jak i w różnym Niekiedy niemożliwe jest stwierdze- daniach materiału dowodowego
stopniu amorficzne. Siarczan amfeta- nie obecnoS
ci siarczanu amfetaminy z nielegalnych laboratoriów używana
miny ma tendencję do tworzenia po- nawet przy jej kilkunastoprocentowej jest głównie do identyfikacji soli nie-
włok na powierzchni lepiej wykształ- zawartoS
ci w próbce. Siarczan amfe- organicznych zarówno czystych (np.
conych kryształów. W analizie dyfrak- taminy występuje w kilku odmianach węglan sodu, chlorek sodu), jak
tometrycznej istotny jest również polimorficznych. Zdarza się spora- i w domieszkach do produktu finalne-
efekt tekstury. Wynika on z równole- dycznie, że mieszanina tych odmian go (np. siarczan sodu zmieszany
głego układania się płytkowatych uniemożliwia praktycznie identyfika- z siarczanem amfetaminy) 5. Naj-
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06 63
Z PRAKTYKI
częstszym zastosowaniem analizy
O perspektywach zastosowania
dyfraktometrycznej jest okreS
lanie
postaci krystalicznej siarczanu amfe-
analizatorów poziomu stresu
taminy oraz obecnych w jej próbkach
dodatków organicznych i mineral-
w głosie
nych. Do weryfikacji wyników analizy
dyfraktometrycznej stosuje siÄ™ bada-
nia na mikroskopie polaryzacyjnym, Niniejszy artykuł jest rozwinięciem do rejestracji zmian fizjologicznych
z wykorzystaniem szeregu właS
ciwo- opublikowanego w 251 numerze wywołanych bodx
cami emocjonalny-
S
ci optycznych składników obecnych  Problemów Kryminalistyki sprawoz- mi 5. Podobny punkt widzenia pre-
w próbkach. dania z badań pilotażowych, przepro- zentuje J. Widacki:  Wiele szczegó-
wadzonych w Katedrze Kryminalisty- łów dotyczących techniki Backstera
Adam Mazurek ki Wydziału Prawa Uniwersytetu (jedna z technik badań poligraficz-
zdj.: autor i M. Miron Warszawskiego z wykorzystaniem nych  J.P.) nie jest znanych, jako że
analizatorów mowy1. Celem autora objęte są one tajemnicą i niechętnie
PRZYPISY jest ukazanie różnorodnoS
ci zastoso- ujawniane nie tylko w ogólnodostęp-
wań technologii analizy głosu, wyni- nej prasie fachowej, ale nawet w pra-
1
A. Mazurek: Zastosowanie rentge- ków badań nad jej wartoS
cią diagno- sie wewnętrznej 6. Dlatego w trakcie
nowskiej analizy fazowej w bada- stycznÄ… oraz uS
wiadomienie czytelni- lektury niniejszej publikacji trzeba
niach kryminalistycznych,  Problemy kom koniecznoS
ci liczenia się z moż- mieć S
wiadomoS
ć, że nie przedsta-
Kryminalistyki 1997, nr 218, s. liwoS
cią stosowania analizatorów wia ona najnowszych osiągnięć
33 38; mowy i innych urządzeń ukazujących w omawianej dziedzinie, gdyż stano-
2
W. Krawczyk, M. Kała, E. Gruza, D. reakcje emocjonalne bez wiedzy ba- wią one pilnie strzeżone tajemnice
Błachut, W. Tomaszewski, I. Per- danego. państwowe i firmowe.
kowska, Z Sokołowska-Jabło- Omawiane w pracy analizatory Analizując z perspektywy histo-
Å„ska, W. Lechowicz: Badania nar- stanu psychofizjologicznego roz- rycznej proces ochrony informacji
kotyków cz. I,  Problemy Kryminali- mówcy, zwane też poligrafami głoso- o osiągnięciach technicznych, dają-
styki 2004, nr 242, s. 7; wymi2, analizatorami stresu w głosie cych przewagę polityczną, gospodar-
3
W. Krawczyk, M. Kała, E. Gruza, D. (VSA  Voice Stress Analyser), anali- czą lub militarną, należy przypo-
Błachut, W. Tomaszewski, I. Per- zatorami mowy, analizatorami gło- mnieć, że np. fakt zbudowania pierw-
kowska, Z. Sokołowska-Jabło- su3, wariografami głosowymi, psy- szego komputera ujawniono dopiero
Å„ska, W. Lechowicz: Badania nar- chologicznymi analizatorami stresu, po 32 latach. Pierwszy komputer na-
kotyków cz. II,  Problemy Kryminali- LVA (Layer Voice Analyser)4, PSE zywał się Colossus i służył do przy-
styki 2004, nr 243, s. 7; (Psychological Stress Evaluator) lub S
pieszenia dekryptażu informacji za-
4
A. Mazurek: Badania mineralogicz- Truster i Vericator, to urządzenia, któ- szyfrowanych na Enigmie przez ar-
ne S
ladów kryminalistycznych, Ze- re ujawniają zmiany stanu emocjo- mię i administrację III Rzeszy7. Głów-
szyt Metodyczny nr 6, Wydawnictwo nalnego rozmówcy na podstawie nym powodem ujawnienia tego faktu
CLK KGP, Warszawa 2000, s. analizy jego głosu. była całkowita zmiana sposobów szy-
21 25; PrzedstawiajÄ…c problematykÄ™ roz- frowania informacji oraz dalszy po-
5
W. Krawczyk: Nielegalne laborato- woju badań reakcji psychofizjologicz- stęp technologiczny, które spowodo-
ria narkotykowe, Wydawnictwo CLK nej na bodx
ce, należy zwrócić uwagę wały, że dotychczasowa tajemnica
KGP, Warszawa 2005, s. 140. na fakt, że od dawna wiele szczegó- stawała się bezużyteczna. Przyczyną
łów dotyczących tych badań nie jest zatajania informacji o sposobie iden-
podawanych do wiadomoS
ci publicz- tyfikacji stanów emocjonalnych może
nej. Pogląd taki jest prezentowany od być chęć uzyskania przewagi w dzie-
wielu lat, np. A. KrzyS
cin twierdzi: dzinie polityki, gospodarki i uzbroje-
 Analiza artykułów zamieszczonych nia, którą daje dostęp do danych uzy-
np. na Å‚amach Journal of Applied skanych za pomocÄ… nie tylko analiza-
Psychology« wskazuje, że stosowa- torów gÅ‚osu, ale także innych urzÄ…-
na jest cenzura na ujawnianie naj- dzeń, np. szybkich kamer termowizyj-
istotniejszych danych. Jako tajne nych.
traktuje siÄ™ przede wszystkim zagad- Rola i przydatnoS
ć badań nad
nienia związane z nowymi czujnikami sposobami identyfikacji stanów emo-
64 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06
Z PRAKTYKI
cjonalnych została już dawno doce- tywna. Jednak raport Kubisa budzi że w warunkach zimnej wojny raport
niona, dlatego od kilkudziesięciu lat wiele wątpliwoS
ci i rodzi wiele pytań, był tworzony w celu dezinformacji.
w Rosji i USA8 prowadzone są prace spowodowanych m.in. tym, że: Wydaje się, że najlepszym podsu-
nad analizatorami głosu, które w poli- raport pochodzi sprzed 30 lat, mowaniem wyników prac przedsta-
tycznych i gospodarczych negocja- kiedy stosowana była inna tech- wionych w raporcie Kubisa jest
cjach mogą być używane do oceny nologia; stwierdzenie J. Widackiego:  Stu-
stanu emocjonalnego negocjatorów wyniki wczeS
niejszych badań dium to może podważyć zaufanie do
i poznania problemów, które wywołu- wskazywały na 90-procentową rzetelnoS
ci naukowej badań, na któ-
jÄ… najsilniejsze reakcje fizjologiczne. skutecznoS
ć PSE, co w swojej rych Kubis oparł swój raport (& ) 13.
O znaczeniu omawianych urządzeń pracy przytacza sam J. Kubis11; 2. J. Widacki w swojej książce pt.
może S
wiadczyć fakt, że twórcy inni naukowcy zarzucają J. Ku- Wprowadzenie do problematyki ba-
pierwszego komercyjnego analizato- bisowi błędną metodologię, na- dań poligraficznych wydanej w 1981
ra głosu o nazwie Psychological zywając ją  modelem zabawo- r.14, opisując analizatory stresu, su-
Stress Evaluator (PSE) skonstruowa- wym i przytaczając całą listę geruje m.in.:  Warto by również po-
li go w 1970 r., wkrótce po swoim nieprawidłowoS
ci12. dobne badania przeprowadzić w Pol-
odejS
ciu z armii Stanów Zjednoczo- sce 15. Sygnalizuje on także w oma-
nych9. ZbieżnoS
ć tych faktów wydaje Zdaniem autora, jeS
li w doS
wiad- wianej publikacji wiele interesujÄ…cych
się nieprzypadkowa i przemawia za czeniu J. Kubisa spełnione były faktów, a niektóre spoS
ród nich zo-
teorią, że armia USA już w latach wszystkie wymagania techniczne staną przywołane w dalszej częS
ci ni-
szeS
ćdziesiątych ubiegłego wieku i PSE było równie czułe jak urządze- niejszego artykułu.
pracowała nad możliwoS
ciÄ… oceny nia stosowane w polskich doS
wiad- 3. Również M. Kulicki w swoim
stanu fizjologicznego człowieka bez czeniach, błąd mógł polegać na nie- podręczniku pt. Kryminalistyka. Wy-
wiedzy badanego. Twierdzenie to właS
ciwym przygotowaniu i  w efek- brane zagadnienia teorii i praktyki
wprost potwierdzają niektóre x
ró- cie  przebiegu eksperymentu. Z te- S
ledczo-sÄ…dowej wydanym w 1994
dła10. go powodu w warunkach laboratoryj- r.16 przedstawia omawiane zagad-
nych nie wywołano u probantów od- nienie. W publikacji tej można zna-
Niektóre publikacje poS
więcone powiednio silnej reakcji emocjonal- lex
ć m.in. stwierdzenie:  W kilku kra-
zmianom emocjonalnym głosu nej. jach badania nad symptomami stresu
dostępne w Polsce Na podstawie dotychczasowych w mowie są kontynuowane (& ), tak-
badań, w tym przeprowadzanych że w celach oceny szczeroS
ci wypo-
W Polsce brak jest pogłębionych przez autora, można bowiem stwier- wiedzi 17.
opracowań na temat analizatorów dzić, że analizator mowy ukazuje wy- Należy w tym miejscu dodać, że
głosu. Z dostępnej literatury, która ra- rax
ne zmiany stanów emocjonalnych analizatory głosu były już w Polsce
czej sygnalizuje zjawisko, niż szerzej występujących przy silnych prze- używane przez pracodawców  z po-
je omawia, należy zwrócić uwagę życiach. Natomiast jeS
li eksperyment wodzeniem  w celu ustalenia osób,
przynajmniej na trzy pozycje. nie wywołuje silnych odczuć psycho- które mają być w pierwszej kolejnoS
ci
1. W Katedrze Kryminalistyki Uni- fizjologicznych, zwiÄ…zanych z symu- poddane sprawdzeniu w zwiÄ…zku
wersytetu Mikołaja Kopernika w Toru- lacją wydarzenia, to analizator mowy z zaistniałymi przestępstwami. Wynik
niu dostępny jest maszynopis tłuma- nie pokazuje wyrax
nej zmiany sta- tych badań był zbieżny z póx
niejszy-
czenia raportu J.F. Kubisa z Uniwer- nów emocjonalnych, co poważnie mi ustaleniami przebiegu przestęp-
sytetu Fordham z Nowego Jorku pt. utrudnia poligraferowi prawidłowe stwa. Przynajmniej jedna osoba
Comparison of Voice Analysis and diagnozowanie. W konsekwencji mo- w Polsce, która została wyselekcjo-
Polygraph as Lie Detection Procedu- że to doprowadzić do wyciągnięcia nowana z dużej grupy pracowników
res (Contract DAAD05-72-C-0217), błędnych wniosków. Dlatego w bada- na podstawie analizy stanu emocjo-
U.S. Army Land Warfare Laboratory niach prowadzonych na Uniwersyte- nalnego głosu, a następnie dokładnie
( Porównanie analiz głosu i poligrafu cie Warszawskim autor starał się wy- sprawdzona w pierwszej kolejnoS
ci,
jako procedur detekcji kłamstwa ) woływać u probantów odpowiednio została skazana na karę pozbawie-
z 1973 r.  zwany raportem Kubisa. duży stres. Należy także zaznaczyć, nia wolnoS
ci18. Zainteresowani tymi
Publikacja ta przedstawia doS
wiad- że badania Kubisa i jego raport zo- urządzeniami są pracodawcy, którzy
czenie, przeprowadzone na grupie stały przygotowane w sposób utrud- dostrzegają możliwoS
ć wykorzysta-
174 probantów, symulujące kradzież. niający wysnuwanie wniosków. Przy nia analizatora stresu w głosie w ce-
Zgodnie z wynikiem tego badania ocenie tego raportu zasadne wydaje lu ustalania sprawców kradzieży,
technika analizy głosu jest nieefek- się także rozważenie tezy mówiącej, przywłaszczenia mienia i podobnym
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06 65
Z PRAKTYKI
przestępstw. Także w Polsce publiko- możliwoS
ć dokupienia takiego anali- urządzenia, które ukazują w sposób
wano na ten temat kilka artykułów19. zatora, dołączanego do wolnego ka- różnorodny możliwoS
ci ich wykorzy-
Jest to tym bardziej istotne, że wiele nału w poligrafie28. Kanał taki został stania.
publikacji zaleca stosowanie badań zakupiony przez polską instytucję na-
poligraficznych w stosunkach pra- ukową do badań omawianej proble- RA5 (Risk Management, Anti-Fraud)30
cy20. Warto wiedzieć, że badania po- matyki.
ligraficzne pracowników, także za po- W urządzeniach tych analiza wyni- Jest to program komputerowy
mocą poligrafów głosowych, z pew- ków badań ukazywana jest jako wy- wraz z osprzętem przeznaczony dla
nymi ograniczeniami są również do- kres na poligramie razem z wynikami firm ubezpieczeniowych do analizy
puszczalne w USA21. pomiarów dokonanych przez inne ka- wypowiedzi ich klientów w trakcie
nały. Wykres ten służy, obok innych, zgłaszania faktu zaistnienia szkody
Zastosowanie analizatorów mowy do oceny stanu emocjonalnego oso- i związanych z tym roszczeń do tele-
by badanej. fonicznych centrów obsługi klienta.
Analizator mowy może być używa-
ny jako samodzielne urzÄ…dzenie lub
jako dodatkowy kanał analizy głosu
w poligrafach klasycznych22.
Analizator mowy jako kanał
do analizy głosu
w poligrafach klasycznych
Czołowe firmy produkujące poli-
grafy, w tym Lafayette23 i Stoelting24,
mają w swojej ofercie kanały głoso-
we do poligrafów klasycznych lub po-
ligrafy już wyposażone w kanał gło-
sowy. W kanale tym bada siÄ™ wiele
parametrów głosu, ale najważniejszy
z nich to analiza mikrodrgań wystę- Ryc. 1. OS
miokanałowy poligraf cyfrowy CPS II firmy Stoelting, mający w standardowym wyposażeniu
kanał do analizy parametrów pobudzenia psychofizjologicznego głosu
pujących w głosie ludzkim; w zależ-
y
ródło: http://www.stoeltingco.com/
noS
ci od ich poziomu ocenia siÄ™ stan
Fig. 1. 8-channel digital CPS II Polygraph (Stoelting) with a standard channel for analysis of
psychophysiological voice agitation parameters. Source: http://www.stoeltingco.com/
emocjonalny rozmówcy25. Analizator
głosu jako jeden z wielu badanych
parametrów jest użyty np. w kompu- Ważne w tym kontekS
cie jest pyta- Urządzenie jest podłączone do apa-
terowym systemie poligraficznym nie o hierarchiÄ™ skutecznoS
ci po- ratu telefonicznego w trakcie rozmo-
CPS II firmy Stoelting. Urządzenie to szczególnych badanych parametrów. wy pracownika firmy ubezpieczenio-
zawiera osiem kanałów badań, a je- Z badań, które przytacza J. Widacki, wej z klientem i monitoruje ono oraz
den z nich ukazuje pobudzenie emo- wynika, że kanał głosowy był drugim ukazuje stan emocjonalny zgłaszają-
cjonalne głosu badanego. Funkcja ta po kanale GSR najlepszym wskax
ni- cego szkodę. RA5 kontroluje każdą
jest standardowym wyposażeniem kiem reakcji psychofizjologicznych: rozmowę przychodzącą i wychodzą-
omawianego poligrafu26. Na rycinie  A zatem zmiany w głosie były lep- cą ze stanowiska telefonicznego, do-
1 widoczne sÄ…: komputer, kamera, szym wskax
nikiem kłamstwa niż starczając narzędzi umożliwiających
drukarka i interfejs (pudełko z napi- zmiany zarejestrowane na pneumo- analizę i klasyfikację rozmowy w za-
sem CPS II), do którego podłączane grafie i sfigmografie, brane z osob- leżnoS
ci od wskax
nika ryzyka. UrzÄ…-
są poszczególne czujniki. na 29. dzenie to ma wiele funkcji wewnętrz-
Najnowszy model poligrafu cyfro- nych, w tym m.in. komunikaty online
wego firmy Lafayette  R. Jaworski Analizatory mowy o stanie emocjonalnym rozmówcy,
nazywa go aparatem komputero- jako samodzielne urządzenia końcowy wskax
nik ryzyka przepro-
wym27  nie ma w standardowym wadzonej rozmowy czy nagrywarkÄ™
wyposażeniu kanału analizy stanu Zastosowań samodzielnych anali- rozmów, które w terminie póx
niej-
emocjonalnego na podstawie para- zatorów mowy jest bardzo wiele. Za- szym można powtórnie dokładniej
metrów głosu, ale producent oferuje prezentowane zostaną dwa wybrane przeanalizować.
66 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06
Z PRAKTYKI
Końcowy wskax
nik ryzyka wylicza- skalę w instytucjach cywilnych. Wyni- silnie prewencyjne oddziaływanie ba-
ny jest z zastosowaniem bardzo wy- ka to z bardzo nielicznej niezależnej dań poligraficznych, zasadne wydaje
szukanego równania, opracowanego literatury na ten temat, jak również się postawienie tezy, że wykorzysta-
tak aby w jak największym stopniu z bardzo niewielkiej iloS
ci opubliko- nie analizatorów mowy będzie przy-
ułatwić pracę i wykonać najtrudniej- wanych niezależnych badań nauko- nosiło dalsze pozytywne skutki eko-
sze zadania automatycznie. Wskax
- wych, dotyczących analizatorów mo- nomiczne, nie tylko dzięki działaniu
nik ten uwzględnia wszystkie parame- wy. Motywacją do zastosowania ana- wykrywczemu, ale głównie dzięki
try emocjonalne zebrane podczas lizatorów mowy i ujawnienia takiej in- prewencyjnemu oddziaływaniu na
rozmowy. System generuje jedną formacji będzie odstraszenie poten- S
wiadomoS
ć potencjalnych nieuczci-
wartoS
ć wskax
nika mieszczącą się cjalnych oszustów od wnoszenia nie- wych klientów.
w zakresie od 5 (niski wskax
nik) do uzasadnionych roszczeń oraz przy- Zapobiegawcze oddziaływanie
95 (wysoki wskax
nik). Według produ- ciągnięcie potencjalnych klientów, badań poligraficznych zostało w bar-
centa RA5 obecnie daje to możliwoS
ć którzy będą mieli zaufanie do tak dzo interesujący sposób przedsta-
natychmiastowej identyfikacji uczci- funkcjonującego przedsiębiorstwa. wione w 1986 r. przez dwóch amery-
wych roszczeń i skierowanie ich na Jeżeli okaże się, że zastosowanie kańskich naukowców S. Abramsa i E.
szybkÄ… S
cieżkę wypłacania odszko- analizatora głosu pozwoli firmie Ogarda. Opublikowali oni doniosłe
dowania oraz roszczeń o wysokim ry- ubezpieczeniowej zmniejszyć straty w swojej wymowie wyniki własnych
zyku, które muszą podlegać procedu- spowodowane fałszywymi roszcze- dwuletnich badań nad prewencyjnym
rze intensywnej weryfikacji (pogłębio- niami, będzie to z korzyS
cią zarówno oddziaływaniem okresowych testów
ny wywiad, S
ledztwo, usługi prywat- dla samej firmy ubezpieczeniowej, poligraficznych na osoby przebywa-
nych detektywów itp.). Roszczenia, jak i ubezpieczonych  dzięki możli- jące na warunkowym przedtermino-
które nie wywołały silnych reakcji psy- woS
ci obniżenia wysokoS
ci składek wym zwolnieniu. Porównanie prze-
chofizjologicznych, sÄ… kierowane do ubezpieczeniowych. WysokoS
ć kwo- prowadzono na dwóch grupach ta-
przyspieszonego trybu wypłaty od- ty strat, ponoszonych na skutek dzia- kich osób. Ich członkowie byli skaza-
szkodowań, co ma zasadnicze zna- łań nieuczciwych ubezpieczonych ni za różne przestępstwa, począwszy
czenie dla promowania i zachowania tylko w Wielkiej Brytanii, szacowana od włamań, a na czynach przeciwko
dobrego wizerunku firmy i jednocze- jest na miliard funtów34. Stawka wolnoS
ci i obyczajowoS
ci seksualnej
S
nie dla przywiązania klientów do fir- wszelkich działań mających na celu skończywszy. Obie grupy były pod-
my poprzez zapewnienie uczciwym ograniczenie oszustw ubezpiecze- dane tradycyjnemu dozorowi kurato-
klientom natychmiastowego wypłace- niowych jest więc bardzo duża. rów zawodowych. Druga grupa do-
nia należnych odszkodowań31. Poważne oszczędnoS
ci, jakie datkowo była poddana okresowym
Omawiane urządzenie zaczęło przyniosło zastosowanie analizato- poligraficznym badaniom psychofi-
stosować kilka towarzystw ubezpie- rów mowy w sektorze ubezpieczenio- zjologicznym, mającym na celu wy-
czeniowych. Firma Halifax General wym, wywołało duże zainteresowa- krycie symptomów emocjonalnych
Insurance w trzymiesięcznym okresie nie firm ubezpieczeniowych w wielu ewentualnego powrotu na drogę
testowania oprogramowania w wyni- krajach. Przynajmniej kilka działają- przestępczą.
ku zastosowania urządzenia cych w Polsce towarzystw ubezpie- Wyniki tych studiów porównaw-
zanotowała wycofanie roszczeń czeniowych właS
nie ze względu na czych wykazały bardzo dużą funkcję
przez 12% klientów. Inną firmą, wy- duże oszczędnoS
ci ekonomiczne, zapobiegawczą badań poligraficz-
korzystującą urządzenie do wykrywa- osiągane dzięki zastosowaniu poli- nych, gdyż grupa poddana takim ba-
nia silnych reakcji emocjonalnych, grafów głosowych, bada możliwoS
ć daniom miała podczas ich przepro-
jest Highway Insurance Holdings ich zastosowania podczas zgłasza- wadzania  w stosunku do grupy im
PLC, która stosowała RA5 przez 18 nia szkód przez klientów. Obecnie niepoddanej  ponad 100% mniej po-
miesięcy i dzięki niemu odrzuciła po- zastosowanie tych analizatorów jest wrotów do przestępstwa. W grupie
nad 12% roszczeń uznanych za nie- ułatwione, gdyż już dziS
wielu ubez- pierwszej (niepoddanej badaniom)
uczciwe32. Wyniki innych badań po- pieczycieli posiada telefoniczne cen- nie stwierdzono powrotu do przestęp-
kazują jeszcze lepsze efekty zasto- tra zgłaszania szkód. stwa tylko u 26% osób. W grupie dru-
sowania analizatorów głosu, dzięki Po analizie wyżej przytoczonych giej do przestępstwa nie powróciło aż
którym zasadnie odrzucono nawet wyników zastosowania analizatorów 69% osób.
ponad 20% zgłoszeń33. mowy przez towarzystwa ubezpie- Wynik wydaje się bardzo jedno-
Niewątpliwie technologia wykorzy- czeniowe, wyników badań własnych znaczny i S
wiadczy o silnie prewen-
stująca analizę napięcia w głosie nie oraz wyników badań, które zostaną cyjnym oddziaływaniu badań psycho-
jest jeszcze stosowana na szeroką przedstawione poniżej, ukazujących fizjologicznych. Był on weryfikowany
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06 67
Z PRAKTYKI
także poprzez dodatkowe działania system ten zdolny jest wyselekcjono- 1. Podaj swoje imię i nazwisko 
sprawdzające. Osobom, u których wać osoby, które stanowią potencjal- jest to pytanie inicjujące. System wy-
nie stwierdzono charakterystycznych ne zagrożenie. Dlatego w połączeniu korzystuje odpowiedx
na to pytanie
dla kłamstwa reakcji fizjologicznych, z tradycyjnymi wykrywaczami metalu do dokonania kalibracji (zebranie pa-
nie udowodniono powrotu do prze- zwiększa on skutecznoS
ć systemu rametrów głosu), uwzględniając spe-
stępstwa. Natomiast osoby, u których ochrony. Według producenta dzięki cyficzny głos pasażera oraz jego pro-
stwierdzono silne objawy emocjonal- zastosowaniu analizatora, przykłado- fil emocjonalny.
ne charakterystyczne dla kłamstwa, wo, na lotnisku można sprawdzić już 2. Czy kiedykolwiek okłamałeS
ja-
albo same przyznały się do popełnie- nie tylko to, czy podróżny nie przewo- kiekolwiek władze?  jest to pytanie
nia czynu zabronionego, albo czyn zi w bagażu niebezpiecznych narzędzi kontrolne. System wykorzystuje ma-
ten został im udowodniony35. lub innych zabronionych przedmiotów, teriał z tej odpowiedzi w dalszej ana-
ale także okreS
lić jego prawdziwe in- lizie, przy ustalaniu poziomu odnie-
GK1 (Security Gate Keeper)36 tencje37. W GK1 dla pasażera prze- sienia do oceny, czy odpowiedx
jest
znaczony jest zestaw ze słuchawką, problematyczna.
Po atakach terrorystycznych na przypominajÄ…cy nowoczesny uliczny 3. Czy masz ze sobÄ… jakikolwiek
USA z dnia 11 wrzeS
nia 2001 r., w tym aparat telefoniczny, do którego udzie- typ broni?
na World Trade Center w Nowym Jor- la on odpowiedzi. W omawianym 4. Czy sam pakowałeS
swoje ba-
ku i Pentagon w Waszyngtonie, w któ- urządzeniu badany może wybrać ję- gaże?
rych zginęły tysiące ludzi, samoloty zyk, w jakim będą mu zadawane pyta- 5. Czy ktokolwiek dał ci jakąS

pasażerskie zaczęły być traktowane nia. W punkcie wyposażonym w to paczkę do wzięcia ze sobą?
także jak narzędzia powietrznego ata- urządzenie badanej osobie przedsta- Trzy ostatnie pytania są najbar-
ku terrorystycznego. Dlatego zaczęto wianych jest od 3 do 5 wczeS
niej przy- dziej interesujÄ…ce dla operatora, po-
konstruować urządzenia, które bazu- gotowanych pytań. Na większoS
ci nieważ to właS
nie badanie odpowie-
jąc na technologii analizy głosu, mają z nich należy odpowiedzieć  tak lub dzi  na nie , ma zasadnicze znacze-
za zadanie wykrywanie silnych reakcji  nie . Po każdym pytaniu odpowiedx
nie decydujÄ…ce o wpuszczeniu (lub
emocjonalnych, zanim dana osoba pasażera jest rejestrowana i analizo- nie) pasażera na chroniony obszar.
zostanie wpuszczona na obszar wy- wana przez oprogramowanie. Cała Po dokonaniu analizy stanu emocjo-
magający szczególnej ochrony. GK1 procedura zajmuje od 30 do 60 sek. nalnego pasażera analizator generu-
jest przeznaczony do instalowania Standardowy zestaw pytań może wy- je jeden z poniższych wyników.
m.in. przy stanowiskach odprawy pa- glądać następująco: Czerwony  wysokie ryzyko.
sażerskiej lub wejS
ciach na pokład.
Służy on również do sprawdzania pa-
sażerów w punktach kontroli celnej
i kontroli granicznej. Jest to rozwiÄ…za-
nie, które można wykorzystać także
do kontroli dostępu do budynków wy-
magających zwiększonej ochrony,
w pojazdach transportu publicznego,
jak również do wykrywania prób prze-
mytu narkotyków, a także przemytu
w więzieniach. System GK1 reklamo-
wany jest przez producenta jako urzÄ…-
dzenie pozwalajÄ…ce z wyprzedzeniem
odkryć motywacje i ukryte intencje ba-
danych osób oraz ustalić, czy cel wej-
S
cia jest legalny czy też podejrzany.
Analizator ten pozwala błyskawicznie
ocenić, czy istnieje jakiekolwiek zagro-
żenie, przed zezwoleniem na przej-
S
cie przez bramkÄ™ do chronionego ob-
szaru. Producent twierdzi, że na pod-
stawie analizy odpowiedzi badanych
Ryc. 2. Okno programu GK1 z ukazanymi pytaniami. Zdjęcie udostępnione przez producenta
Fig. 2. GK1 software window with displayed questions
osób na zamknięte zestawy pytań
68 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06
Z PRAKTYKI
W przypadku takiego wyniku ba- bezpieczeństwa na lotnisku. Wyniki o morderstwo. Obaj podejrzani przy-
dania pasażer jest kierowany na sta- badania pasażerów, wykonane z uży- znali się do winy i zostali skazani za
nowisko badania w trybie online ciem tego systemu, były zgodne morderstwo. Zweryfikowano wszyst-
w celu dokonania szczegółowej we- z wynikami niezależnej kontroli, co kie istotne cechy ich wypowiedzi.
ryfikacji. potwierdziło dużą skutecznoS
ć dzia- Każda z 48 wypowiedzi została prze-
Zielony  niskie ryzyko. Å‚ania systemu39. analizowana na analizatorach mowy.
Wynik ten wskazuje, że pasażer System Vericator w 100% wskazywał
nie stanowi zagrożenia. Badania nad skutecznoS
cią silne napięcie emocjonalne, wyS
wie-
Pomarańczowy  brak rozstrzy- analizatorów głosu tlając komunikaty: kłamie, wysokie
gnięcia. napięcie lub prawdopodobnie kłamie.
Wynik ten oznacza, że system nie W USA zostało opublikowanych System Lantern również w 100%
jest w stanie skategoryzować osta- wiele wyników badań dotyczących wskazywał silne napięcie emocjonal-
tecznie danej wypowiedzi. W takim analizatorów mowy. Przytaczam ne. Oba systemy przyniosły rozstrzy-
wypadku pasażerowie będą kierowa- wprost kilka opinii zawartych w rapor- gające wskazanie istotnego napię-
ni do dalszego badania lub przepusz- cie opracowanym przez D. Haddada, cia42.
czani, w zależnoS
ci od procedur przy- S. Waltera, R. Ratleya, M. Smitha pt. W raporcie zaprezentowano oce-
jętych w danym obiekcie. Investigation and Evaluation of Voice nę analizatorów mowy przedstawio-
Na stanowisku w trybie online ba- Stress Analysis Technology z 2002 r., ną przez dwóch S
ledczych.
da się osoby, które wczeS
niej uzyska- którzy zalecili dalsze badania nad
ły wynik czerwony. Jest ono przezna- technologią VSA40. Raport ten został Badania w terenie
czone do analizy swobodnej rozmo- wybrany do zaprezentowania, ponie-
wy i pozwala na przeprowadzenie waż sfinansował go Departament  W ramach częS
ci niniejszego ba-
wywiadu w sposób ciągły. Operator SprawiedliwoS
ci USA, dzięki czemu dania, którą stanowiły badania w te-
w trakcie badania kontroluje wyniki jego wyniki wydają się wiarygodne, renie, system VSA otrzymało dwóch
pojawiajÄ…ce siÄ™ na ekranie w czasie a ich rzetelnoS
ć nie budzi zastrzeżeń. miejscowych S
ledczych: Mike Adist
rzeczywistym. Analiza prowadzona W raporcie napisano m.in.:  W ra- z Canastota, NYPD oraz James F.
na stanowisku GK1 online pozwala porcie tym uwzględnione zostały po- Masucci z Rome, NYPD. Mike Adist
operatorowi zrozumieć i wyjaS
nić, przednie badania nad wypowiedzią używał systemu Vericator, a James
dlaczego pewne pytania budzą silne w warunkach stresu, wyniki naszych Masucci korzystał z Diogenes Lan-
reakcje emocjonalne badanego. Sta- własnych badań i eksperymentów tern. Celem tego etapu testowania
nowisko to powinno być obsługiwane prowadzonych z wykorzystaniem było okreS
lenie możliwoS
ci zastoso-
jedynie przez certyfikowanego użyt- funkcji oferowanych przez komercyj- wania tych systemów w obszarze wy-
kownika systemu, który został odpo- ne analizatory napięcia w głosie oraz miaru sprawiedliwoS
ci. Badania te
wiednio przeszkolony w tym zakre- funkcji opartych na nieliniowej anali- miały również na celu uzyskanie bez-
sie. Jeżeli poprzedni wynik badania zie stanowiącej nowoS
ć i ostatnio stronnej opinii doS
wiadczonego S
led-
zostanie potwierdzony, pasażer zo- sformułowanej w literaturze (& ) czego (& ) 43.
staje zatrzymany do szczegółowego Wszystkie te odkrycia wskazują, 1. R
ledczy Michael G. Adsit:
badania. Należy zauważyć, że we- że gdy mówiący znajduje się w wa-  Otrzymałem program do badania
dług producenta aparat ten nie zastę- runkach stresu, jego charaktery- napięcia w głosie Truster Pro, obec-
puje czynnika ludzkiego. Ostatecznej styki głosu zmieniają się. Zmiany nie znany pod nazwą Vericator (udo-
weryfikacji dokonuje człowiek, a nie tonu, czynników związanych z gło- skonalonymi następcami tego pro-
automat, dlatego też operator musi S
noS
ciÄ…, czas trwania, intensyw- gramu sÄ…: TiPi 6.40, LVA 6.544 
posiadać odpowiednią wiedzę i do- noS
ć oraz struktury widma z toru przyp. J.P.). Stosując ten system,
S
wiadczenie38. głosowego zależą w różny sposób przesłuchiwałem osobę, która mogła
Analizatory GK1 zastosowano na od obecnoS
ci napięcia w głosie być ewentualnie zamieszana w prze-
międzynarodowym lotnisku Domode- mówiącego (pogrubienie  J.P.) 41. stępstwo. Najpierw przesłuchanie
dowo w Moskwie na czteromiesięcz- Raport ten zawiera również wyniki przeprowadzane było, aby ustalić
ny okres próbny w celu zapobiegania badań psychofizjologicznych głosu fakty, które dana osoba znała. Na-
atakom terrorystycznym, przemytowi przeprowadzonych w autentycznych stępnie mogłem przeprowadzić
broni, amunicji, materiałów wybucho- sprawach karnych. Do badań pozy- z osobą dwa lub trzy testy w celu
wych, trujących gazów, jak również skano autentyczne zapisy magne- stwierdzenia, czy kłamie czy nie.
nielegalnemu przekraczaniu granicy. tyczne wypowiedzi dwóch podejrza- Ostatecznie przechodziłem do fazy
Pozwoliło to na zwiększenie poziomu nych w dwóch osobnych sprawach po przesłuchaniu, obejmującej próbę
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06 69
Z PRAKTYKI
uzyskania przyznania się do popeł- stem ekspertem w dziedzinie techni- no być traktowane jak wykrywacz
nienia czynu 45. ki, ale zaobserwowałem następujące kłamstwa. Jestem przekonany, że nie
 Jeżeli mówimy o technologii ana- zjawiska. Przekonany jestem o słusz- może ono wykryć kłamstw. Jak wie-
lizy napięcia w głosie podczas testo- noS
ci teorii mikrodrgań mięS
ni oraz cie, ono w rzeczywistoS
ci wykrywa
wania osoby, należy pamiętać, że te- koniecznoS
ci wprowadzania zagro- napięcie. Napięcie jednak nie zawsze
go typu technologia sama w sobie żenia. Zauważyłem, że bez zagroże- równa się kłamstwu. W kilku spra-
jest tylko narzędziem S
ledczym i nie nia lub strachu przed konsekwencja- wach zauważyłem, że osoba oble-
może stanowić podstawy do skaza- mi kÅ‚amania nie otrzyma siÄ™ dokÅ‚ad- waÅ‚a« na wszystkich istotnych pyta-
nia osoby. (& ) Miałem możliwoS
ć nych wykresów. Widziałem ogromną niach dotyczących przestępstwa, ale
stosowania tej technologii w prze- różnicę w schematach napięcia okazywało się, że nie popełniła prze-
stępstwach, począwszy od drobnych w głosie w sytuacji, gdy występowało stępstwa. (& ) Chciałbym zakończyć
kradzieży na gwałtach skończywszy, zagrożenie w przeciwieństwie do sy- stwierdzeniem, iż moje doS
wiadcze-
i byłem w stanie stwierdzić bądx
na tuacji, w której go nie było. Przykła- nia w pracy z systemem Lantern są
podstawie stwierdzeń ofiary (ofiar), dowo mówiłem osobom, aby celowo bardzo pozytywne, jednak nie należy
bÄ…dx
podejrzanego (podejrzanych), kłamały, odpowiadając na pewne py- traktować go jako kryształowej kuli.
czy mam do czynienia z prawdą czy tania podczas testu. Zaobserwowa- Jest to tylko narzędzie S
ledcze. Prze-
kłamstwem. Nie wszystkie testy wy- łem, że jeżeli kłamią na temat cze- słuchanie oraz sposób sformułowa-
chodziły pozytywnie, ale na podsta- goS
, co nie ma znaczenia, nie uzy- nia pytań są bardzo ważne. Jestem
wie większoS
ci z nich byłem w stanie skuję przejrzystego schematu napię- przekonany, że osoba, która nie ma
uzyskać prawdziwe przyznanie się cia. Widziałem w takich odpowie- wystarczającego doS
wiadczenia
do popełnienia przestępstwa. MyS
lę, dziach tylko niewielkie napięcie, ale w prowadzeniu przesłuchania, korzy-
że mógłbym powiedzieć, że przez nic, co byłoby podobne do schematu stając z tego urządzenia, nie otrzyma
ostatnie trzy lata osiągnąłem około napięcia, gdy podejrzany kłamie, od- tak dobrych wyników jak osoba, która
97% skutecznoS
ci w testach w odnie- powiadajÄ…c na istotne pytanie. (& ) jest fachowcem w prowadzeniu prze-
sieniu do przyznania się do winy. Je- Jeżeli chodzi o wykonywanie analizy słuchania. Istnieje duży obszar
stem przekonany, że systemy te mo- za pomocą systemu Lantern nagra- otwarty na interpretację na wykre-
gą stać się cennym narzędziem S
led- nego wczeS
niej materiału, osobiS
cie sach na tyle, na ile zdążyłem zauwa-
czym dla funkcjonariuszy wymiaru nie jestem jej szczególnym zwolenni- żyć. Zależeć będzie ona od danej sy-
sprawiedliwoS
ci, pracujących na uli- kiem. Miałem pewne osiągnięcia tuacji, a więc w żadnym razie urzą-
cach naszych miast, miejscowoS
ci w analizowaniu taS
m wideo, ale wy- dzenia tego nie można nazwać wy-
i we wsiach w całym kraju 46. kresy wydają mi się znacznie trud- krywaczem kłamstw 47.
2. R
ledczy James. F. Massucci: niejsze do analizowania. Używałem
 Stosuję analizator napięcia w głosie i kaset, i plików DAT i szczerze mó- Wnioski
Lantern firmy Diogenes od pax
dzier- wiąc, nie widzę między nimi zbyt du-
nika 1997 r. Mam wiele cennych do- żej różnicy. Materiały te są dla mnie Generalnie należy się liczyć
S
wiadczeń z systemem Lantern. Sku- tak samo trudne do zinterpretowania. z ewentualnoS
ciÄ… nagrywania rozmo-
tecznie stosowałem go w sprawach Wydaje się, że schematy są inne niż wy, w której się uczestniczy, nawet
o zabójstwo, podpalenie, kradzież, w teS
cie na żywo. Nie sądzę, żebym bez uzyskania zgody innych uczest-
włamanie, napaS
ć, przestępstwa na mógł powiedzieć, że nagrany mate- ników konwersacji. Ta możliwoS
ć jest
tle seksualnym. Wykonuję wszystkie riał daje niedokładne odczyty; myS
lę, często wykorzystywana w celach do-
testy dla Oneida County Child Advo- że wynika to wyłącznie z moich oso- wodowych. Szczególnym tego przy-
cacy Center, wczeS
niej funkcjonujące bistych preferencji. (& ) Ostatnia kładem była rozmowa panów Michni-
pod nazwÄ… Oneida County Sexual i prawdopodobnie najbardziej istotna ka i Rywina, wielokrotnie opisywana
Abuse Task Force. Wspominam uwaga, którą chciałbym uczynić od- w mediach48.
o tym, aby pokazać, że wypróbowy- noS
nie do systemu Lantern, to fakt, iż Nad nagranymi rozmowami traci-
wałem urządzenie Lantern w przy- nie można opierać się wyłącznie na my wszelką kontrolę, dlatego trzeba
padku każdego typu przestępstwa. wykresach w celu stwierdzenia, czy założyć, że w istotnych sprawach,
Mimo że nie prowadziłem statystyk, dana osoba kłamie. Nie twierdzę, że np. negocjacjach kontraktu na dosta-
to mogę spokojnie powiedzieć, że firma Diogenes utrzymuje, że urzą- wę gazu, fuzjach banków, wypłat du-
dzięki pomocy systemu Lantern by- dzenie to jest wykrywaczem kłamstw żych odszkodowań przez towarzy-
łem w stanie wyeliminować niemal  w rzeczywistoS
ci twierdzi ona coS
stwa ubezpieczeniowe, poszukiwa-
taką liczbę podejrzanych, jaką mia- zupełnie innego. Chciałbym tylko za- niach sprawcy czynu, przyjęcia do
łem powód przeS
wietlić. (& ) Nie je- znaczyć, że urządzenie to nie powin- pracy ważnego pracownika, rozmo-
70 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06
Z PRAKTYKI
wa zostanie nagrana i przeanalizo- Prawa i Administracji Uniwersytetu cichy, tj. nie wypowiada siÄ™ o istocie
wana na poligrafie głosowym, a wnio- Warszawskiego testowani byli także sprawy, wyznaczając zadania i ak-
ski i informacje uzyskane z tej analizy probanci o bardzo wydatnych i jedno- ceptujÄ…c uzgodnienia dopiero w trak-
zostanÄ… wykorzystane w dalszych ro- znacznych reakcjach psychofizjolo- cie przerw w rozmowach.
kowaniach. gicznych, np. student piątego roku Wymienione wyżej techniki
JeS
li uczestniczymy w rozmowie WPiA UW piszÄ…cy pracÄ™ magisterskÄ… ochronne sÄ… bardzo proste, stosowa-
telefonicznej, to także należy się li- z kryminalistyki miał bardzo silne re- ne są jednak metody znacznie bar-
czyć z możliwoS
ciÄ… jej nagrania bez akcje ukazywane przez analizator dziej wyrafinowane.
uzyskania zgody drugiego rozmówcy, mowy. Inni studenci uczestniczący
co w tym przypadku jest szczególnie w próbach po kilkudziesięciominuto- Jarosław Pietruszka
łatwe. I tu trzeba założyć, że jeS
li roz- wym przeszkoleniu byli w stanie bez- e-mail: [e-mail]
mowa dotyczyła istotnych proble- błędnie interpretować jego stany psy-
mów, to posiadacz zapisu magne- chofizjologiczne. Badania na tym pro- PRZYPISY
tycznego rozmowy może go poddać bancie powtarzano i wszystkie próby
1
analizie dotyczącej stanu psychofi- były także bardzo jednoznaczne. J. Pietruszka: O przydatnosci poli-
zjologicznego rozmówcy w ważnych Interesujące wydaje się także za- grafu glosowego  wstępne wyniki
fragmentach konwersacji. chowanie tego studenta po uzyska- badań,  Problemy Kryminalistyki
Jak widać z przedstawionych po- niu przez niego informacji, że jest on 2006, nr 251, s. 48 57;
2
wyżej sytuacji, głosowy analizator osobą o bardzo wydatnych reakcjach Pojęcie  poligraf głosowy jest już od
stresu jest narzędziem, które wymy- psychofizjologicznych ujawnianych wielu lat używane w Polsce, np. Z.
ka się spod kontroli osoby nagrywa- w głosie. Reakcja tego studenta na Czeczot, T. Tomaszewski: Krymi-
nej i może być, bez jego wiedzy i zgo- takie wyrax
ne wyniki badań była bar- nalistyka ogólna, Wydawnictwo Co-
dy, wykorzystane przeciwko każde- dzo jednoznaczna  okazał silne nie- mer 1996, s. 169. Użycie tej nazwy 
mu. Należy mieć tego pełną S
wiado- zadowolenie. Można wnioskować, że pomimo badania przez to urządze-
moS
ć. na podstawie tych prób przekonał się nie tylko jednego kanału głosowego,
Warto także zdawać sobie spra- on do skutecznoS
ci analizatora głosu podczas gdy klasyczny poligraf za-
wę, że niektóre kraje są na znacznie i założył, że urządzenie będzie stoso- zwyczaj ma trzy kanały  wydaje się
wyższym poziomie rozwoju w zakre- wane. zasadne z niżej podanych powodów:
sie analiz objawów stanów emocjo- Najpraktyczniejszy wniosek z tych 1. Pojęcie poligraf głosowy wiąże się
nalnych. W badaniach nad zastoso- badań jest taki, że we wszystkich po- S
ciS
le z nazwą urządzenia już uży-
waniami analizatora głosu prze- ważnych negocjacjach, rozmowach wanego i znanego, służącego do
prowadzonych na Uniwersytecie trzeba się liczyć z możliwoS
cią zasto- pomiaru oraz rejestracji stanów
Warszawskim, przy bardzo skrom- sowania, z powodzeniem, urządzeń psychofizjologicznych, co ułatwia
nych S
rodkach, zostały osiągnięte in- dokonujących pomiaru zmian stanów skojarzenie i szybkie zrozumienie
teresujące i pozytywne wyniki testów. psychofizjologicznych rozmówców. nazwy  jest to argument niezwy-
Służby specjalne wielu krajów dyspo- Dlatego trzeba rozważyć taktykę kle istotny z powodów praktycz-
nują gigantycznymi finansami, mogą obronną w stosunku do osób używa- nych.
one zatem na ogromną skalę i na naj- jących takich urządzeń. Najprostsze 2. Poligraf głosowy jako rezultat
nowoczeS
niejszych urzÄ…dzeniach ba- zalecenia to: swoich analiz przedstawia liczne
dać stany emocjonalne ludzi. Na pod- Sprawdzić, jak wydatne są reak- wykresy i zestawienia liczb, co
stawie analizy literatury wskazującej, cje psychofizjologiczne ujawniane uzasadnia użycie nazwy  poligraf
że służby specjalne wielu krajów w głosie przez ewentualnych wła- pochodzącej od słów: poli  liczny,
wspierają nie tylko negocjacje rządo- snych negocjatorów. Osoby o bardzo grapho  pisać, graptos  wykres
we, ale także ważne rokowania biz- wydatnych reakcjach nie powinny (gr.), graph  wykres (ang.).
nesowe49, należy założyć, że w roz- prowadzić ważnych negocjacji. 3. Zastosowanie przymiotnika  gło-
mowach z przedstawicielami boga- Główny negocjator nie powinien sowy jest zasadne jako podanie
tych krajów wysoko rozwiniętych znać wszystkich stawianych mu ce- nazwy czynnika podlegającego
i z dużych firm, mogą być kontrolo- lów i poziomu maksymalnych usta- badaniu przez omawiane urządze-
wane stany emocjonalne rozmów- leń, żeby jego wypowiedzi nie zdra- nie.
ców, i to nie tylko za pomocą analiza- dzały reakcji na propozycje. Można 4. W języku angielskim autorzy
torów głosu. to osiągnąć przez stawianie mu ce- częS
ci publikacji używają nazwy
W trakcie przeprowadzania badań lów cząstkowych, a decydent w roz- voice polygraph, co można prze-
w Katedrze Kryminalistyki Wydziału mowach uczestniczy w tzw. sposób tłumaczyć jako poligraf głosowy.
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06 71
Z PRAKTYKI
28
OczywiS
cie w pełni zasadne wydaje została wydana nakładem MSW  do http://www.lafayetteinstrument.com;
29
się użycie innych nazw, tak jak to użytku wewnętrznego , dlatego jest J. Widacki: Wprowadzenie do
zostało przedstawione w pierwszej trudno dostępna, wiele bibliotek uni- problematyki badań poligraficznych,
częS
ci artykułu; wersyteckich nią nie dysponuje. Warszawa 1981, s. 47 i 48, na
3
Nazwy  analizator głosu używał J. Można ją jednak wypożyczyć w Cen- podstawie Barlsnd G.H.: Use of
Konieczny: Wprowadzenie do bez- trum Szkolenia Policji w Legionowie voice changes in the detection of
pieczeństwa biznesu, Warszawa  jest tam kilkadziesiąt egzemplarzy deception (niepublikowany referat
2004, s. 69; tej pozycji; wygłoszony na 68 Sympozjum
4 14
http://www.nemesysco.com/; Ibidem, s. 44 50; Acoustical Society of America, Los
5 15
A. KrzyS
cin: Zastosowanie poligra- Ibidem, s. 50; Angeles, 31 pax
dziernika 1973);
16 30
fu (wariografu) w sprawach krymi- M. Kulicki: op. cit., s. 497-500; http://www.nemesysco.com/;
17 31
nalnych w S
wietle doS
wiadczeń Ibidem, s. 489; Ibidem;
18 32
amerykańskich organów S
cigania, Instytucje, które używały poligrafu http://www.myfinances.co.uk/;
33
Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły głosowego, nie życzyły sobie upu- http://www.listener.co.nz/;
Oficerskiej MSW w Szczytnie 1978, bliczniania ich nazw; http://money.guardian.co.uk/business
19
wydanie specjalne, nr 7, s. 131; J. Pietruszka: O dopuszczalnoS
ci snews/story/0,1265,-1074138,00.html;
6 34
J. Widacki: Przebieg badania poli- i silnie prewencyjnym oddziaływaniu http://edinburghnews.scotsman.-
graficznego (wariograficznego) badań poligraficznych w stosunkach com/index.cfm?id=886752003;
35
i główne czynniki warunkujące jego pracy,  Monitor Prawa Pracy 2006 nr S. Abrams, E. Ogard: Polygraph
poprawnoS
ć, Zeszyty Naukowe 4, s. 179 185; E. Bąk, J. Pietrusz- Surveillan of Probations, Polygraph,
Wyższej Szkoły Oficerskiej MSW ka: Emocje zdradzają kłamców, 1986 nr 3, s 174 182;
36
w Szczytnie 1978, wydanie specjal-  Personel 12 (189) 2005, s. 50 55; http://www.nemesysco.com/;
20 37
ne, nr 7, s. 109; J. Konieczny: Wprowadzenie do Instrukcja obsługi GK1;
7 38
W. Kozaczuk: W kręgu enigmy, bezpieczeństwa biznesu, Warszawa http://www.nemesysco.com/ oraz
Warszawa 1979, s. 350 351; 2004, s. 62; J. Pietruszka, R. Rogal- instrukcja obsługi GK1;
8 39
M. Kulicki: Kryminalistyka. Wybrane ski: Nie odbierać prawa do obrony  http://www.domodedovo.ru/en/main/
zagadnienia teorii i praktyki S
ledczo- artykuł dyskusyjny o poligrafie,  Pra- news/press_rel/?ID=957;
40
-sądowej, WUMK, Toruń 1994, s. ca i Zabezpieczenie Społeczne D. Haddad, S. Walter, R. Ratley, M.
498; 2004, nr 11, s. 15 21; Smith: op.cit., s. 19  wszystkie cy-
9 21
D. Haddad, S. Walter, R. Ratley, M. Employee Polygraph Protection Act taty w tłumaczeniu autora;
41
Smith: Investigation and Evaluation of 1988 (EPPA), www.dol.gov; Ibidem, s. 71;
22 42
of Voice Stress Analysis Technology, Pojęcie klasycznej poligrafii jest już Ibidem, s. 16;
43
2002, s. 3. Patrz także: używane od dawna w polskiej Ibidem, s. 16;
44
http://www.dektorpse.com/ literaturze do okreS
lenia poligrafów http://www.nemesysco.com/;
45
/html/pse_history.html; badajÄ…cych trzy podstawowe D. Haddad, S. Walter, R. Ratley, M.
10
G. v. Damme: Forensic Criminology parametry: pracÄ™ serca, rytm Smith: op.cit., s.17;
46
and Psychophysiology: Truth Verifi- oddechu i przewodnictwo skóry. Ibidem, s. 17;
47
cation tools, with a special study of Pojęcia tego użył np. T. Ibidem, s. 17, 18;
48
Truster Pro, s. 4; Tomaszewski w swoich opisach ba- P. Smoleński: Ustawa za łapówkę,
11
J. Kubis: Comparison of Voice Ana- dań psychofizjologicznych: Proces czyli przychodzi Rywin do Michnika,
lysis and Polygraph as Lie Detection amerykański. Problematyka S
ledcza,  Gazeta Wyborcza z 26.10.2002,
Procedures (Porównanie analizy gło- Toruń 1996, s. 220; artykuł dostępny pod adresem:
23
su i poligrafu jako procedur detekcji http://www.lafayetteinstrument.com; http://serwisy.gazeta.pl/kraj/
24
kłamstwa), Nowy Jork 1973, s. 81; http://www.stoeltingco.com/; 1,42985,1237212.html;
12 25 49
A. Bell Jr.: The PSE: A Decade of D. Haddad, S. Walter, R. Ratley, M. R. Kessler: CIA od S
rodka,
Controversy, Security Management, Smith: op.cit., s. 57 i nast. Warszawa 1994, (służby specjalne
26
marzec 1981, s. 63 73; http://www.stoeltingco.com/; Francji) s. 37, (służby specjalne
13 27
J. Widacki: Wprowadzenie do pro- R. Jaworski: Wyniki badań poligra- USA) s. 71.
blematyki badań poligraficznych, ficznych jako dowód odciążający,
Warszawa 1981, s. 48. Książka ta Wrocław 1999, s. 27;
72 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06