Said a sprawa polska

Jeśli Polacy zawsze byli częścią Zachodu - na tych samych prawach, co Francja czy Wielka

Brytania - naszym cywilizacyjnym priorytetem jest

dostosowanie

własnej pamięci historycznej,

kultury, porządku instytucjonalnego do wszystkich obowiązujących współczesny Zachód

dogmatów i norm.

Co jednak, jeśli jesteśmy klasycznym narodem postkolonialnym, często w swej historii

popadającym w kolonialną zależność - w stosunku do Rosji czy też Zachodu? Wówczas polscy

inteligenci - podobnie jak inteligenci palestyńscy, afroamerykańscy czy dalekowschodni - powinni

nieco uważniej czytać Edwarda Saida. Bowiem także Polaków czeka żmudna

praca

nad

odzyskaniem własnego języka, poznaniem własnej tradycji i określeniem własnej tożsamości.

Zdaniem Ewy Thompson, dopiero po wykonaniu tej

pracy

będziemy odważniej i skuteczniej

negocjować kształt polskiej modernizacji.

Ewa M. Thompson

Przeciwko kulturowej bezsilności peryferii

Jak przysłowiowy słoń, Edward W. Said, niedawno zmarły humanista amerykański pochodzenia

arabskiego, jest osobą nie bez znaczenia dla Polaków. Pisał bowiem o sposobach zniewolenia

narodów i sposobach wyzwolenia się od zniewolenia. Said nie używał terminologii popularnej w

Polsce: okupacja, rozbiory, powstania, militarny podbój przez Niemców, militarny podbój przez

Sowietów, aresztowania, brak wolności prasy, bezpieka... Jego centralnym pojęciem jest

orientalizm, słowo, któremu nadał nowe znaczenie. Jego książka pod tym tytułem wydana w 1978

roku była jednym z prawdziwie odkrywczych tekstów drugiej połowy XX wieku.

O co chodzi w "Orientalizmie"? W książce tej Said zanalizował "proces narzucania przez

intelektualistów narodów zwycięskich tożsamości narodom podbitym". To proces niełatwy do

opisania w swej złożoności, ale dający się bez trudu, wręcz intuicyjnie rozpoznać przez tych, którzy

"orientalizacji" doświadczyli. Dwa główne jego elementy to konstruowanie wizerunku danego

narodu i jego internalizacja przez członków zniewolonej narodowości. Nietrudno zgadnąć, że

wizerunek ten podkreśla słabość, pasywność, zapóźnienie oraz brak sił twórczych i oryginalności w

podbitym narodzie.

Oczywiście, w "Orientalizmie" chodzi nie o Polaków, lecz o narody skolonizowane przez imperia

francuskie i brytyjskie, narody żyjące głównie na szeroko rozumianym Wschodzie (stąd

"orientalizm"), głównie kolorowe, które przez wiele pokoleń były koloniami lub dominiami potęg

europejskich. Said pokazuje, jak w tzw. "pierwszym świecie" konstruowano obraz tych narodów.

Wizerunek Araba czy Hindusa w historiografii czy literaturze brytyjskiej był, i do pewnego stopnia

w dalszym ciągu jest, skomponowany z obserwacji kolonizatorów, często nieznających

miejscowego języka, trywializujących literaturę i historię danego terytorium i w gruncie rzeczy

gardzących miejscową populacją. Said nazywa "orientalistami" tych uczonych, którzy (często sami

subiektywnie wierząc w swą obiektywność) uogólniają na olbrzymią skalę zaobserwowane w

koloniach wydarzenia oraz "zamrażają" niejako swe interpretacje narodów podbitych,

przekształcając te interpretacje w fakty historyczne. W ten sposób powstaje wizerunek

prymitywnego tubylca, który powinien się uczyć u swych zwycięzców, jak zostać człowiekiem

cywilizowanym. "Zachód" zaś staje się wzorem, do którego należy dorastać.

Według Saida, aktem założycielskim orientalizmu była seria dzieł naukowych zainicjowanych przez

Napoleona Bonaparte po podbiciu Egiptu w 1798 roku. W tej wielotomowej kolekcji znalazły się

teksty najbardziej prestiżowych historyków i intelektualistów francuskich. Z niej Europa

zaczerpnęła poglądy na temat Egiptu i świata arabskiego. W tym samym czasie egipski historyk,

Abd al-Rahman al-Jabarti, napisał 3-tomową historię inwazji napoleońskiej z punktu widzenia

Egipcjanina. Nietrudno zgadnąć, że został przez Europejczyków zignorowany.

Said analizuje intelektualną przemoc, która używa nauki do samopotwierdzenia się. Odrzuca

argumenty o rzekomej bezstronności i obiektywności badań humanistycznych, wywodzące się z

metodologii oświecenia. Interesujące, że podobnie postępuje największy amerykański filozof

katolicki, Alasdair MacIntyre, którego przesłanki filozoficzne różnią się bardzo od Saidowskich. W

swej kluczowej książce "Three Rival Versions of Moral Enquiry" (1990), MacIntyre zauważył: "To,

co się uważa za relewantne dane, sposób ich identyfikacji, charakteryzacji i klasyfikacji, zależy od

tego, kto tę pracę wykonuje i na podstawie jakich teoretycznych przesłanek". Sceptycyzm w

stosunku do rzekomej obiektywności oświecenia jest zresztą powszechny w ponowoczesnych

studiach humanistycznych. Czerpie z niego także krytyka "orientalizmu".

Said narzeka, że Orient produkuje tak mało autoportretów. Boleje również, że "intelektualiści

Orientu często internalizowali interpretacje narzucone im przez Zachód". A więc Egipcjanie zaczęli

postrzegać siebie tak, jak widział ich librecista w "Aidzie", zaś Hindusi zaczęli doświadczać

poczucia niższości w stosunku do Anglików. Dzieło Saida jest motywowane głęboką sympatią do

tych, którym narzucono tożsamość i którzy czasem o tym nie wiedzą, albo wiedzą, lecz nie potrafią

wyartykułować własnej historii, oburzając się jedynie, że została im ona odebrana i sfałszowana.

Nie rozpoznają swego portretu w książkach "orientalistów" o Arabach, Hindusach, czarnej Afryce...

Należy bowiem pamiętać, że tzw. historia powszechna konstruowana jest głównie przez koła

opiniotwórcze na uniwersytetach oraz w mediach europejskich i amerykańskich - a więc, według

Saida, w kręgach w znacznej mierze odpowiedzialnych za produkcję i upowszechnianie

"orientalistycznych" stereotypów. Hierarchia uznawalności i prestiżu w świecie tak jest

skomponowana, że np. badania i interpretacje jakiegoś tajlandzkiego pisarza nie dotrą do kół

opiniotwórczych, zaś prace wydane przez pierwszorzędne amerykańskie wydawnictwo - tak.

Intelektualiści pierwszego świata dzierżą więc władzę może większą niż jego politycy. Oczywiście

- nie jest to władza jednostek, lecz raczej trendów, kierunków, dziedzin badań.

Prace Saida zapoczątkowały w humanistyce pierwszego świata kierunek badawczy zwany studiami

postkolonialnymi. Badania te nie są pozbawione słabości i błędów, ale mimo to oferują pojęcia

bardzo przydatne dla narodów skolonizowanych, zarówno białych, jak i kolorowych: przede

wszystkim zrozumienie, że wspólnoty interpretacyjne wytworzone w krajach produkujących

dyskurs światowy wykluczają niejako dyskurs wspólnot skolonizowanych. Wstęp do

dominującego, hegemonicznego dyskursu jest jak wjazd na autostradę: nie można się do niej dostać

z bocznej uliczki w rodzimym miasteczku, najpierw trzeba dobić do drogi wjazdowej (na której jest

korek), znaleźć tam miejsce włączenia się do ruchu i dopiero wtedy można żywić nadzieję na

sukces. Narody skolonizowane nie mają możności wjeżdżania na tę autostradę z wielu przyczyn,

poczynając od braku samochodu i prawa jazdy. Ale hegemonia dyskursu zwycięzców nie jest -

także zdaniem Saida - czymś niezmiennym, można ją podważyć umiejętnie prowadzonym

dyskursem narodów "podporządkowanych hegemonowi" (subaltern nations). Przemówienia

hegemona do narodów imperium nie muszą być witane pokorną akceptacją: narody imperium mogą

nauczyć się "przemawiać do hegemona" (wydana w 1989 antologia postkolonializmu nosi właśnie

taki tytuł). Można skonstruować własny samochód - mając nadzieję, że nie będzie to dacia albo

żiguli - i nowe drogi wjazdu. "Odkrycie" orientalizmu przez Saida było właśnie stworzeniem takiej

nowej drogi wjazdu na szosę światowego dyskursu.

Ale nauczenie się, jak odpowiadać hegemonowi, to stadium późniejsze, które niezbyt często

osiągamy. W początkowym stadium narody skolonizowane uczą się nieśmiałości, bo czują swą

nieobecność w dyskursie. Hegemoni dyskursu wbijają do głowy skolonizowanym wspólnotom, że

są gorsze, a ich punkt widzenia przestarzały, nieciekawy, marginalny w stosunku do tego, co się w

świecie dzieje. Duża część skolonizowanych wspólnot - włączając ich przywódców - internalizuje

to poczucie niższości, ustawiając się dobrowolnie na szarym końcu hierarchii ważności. W jednym

z artykułów Said pisał z goryczą o pewnym bogatym uniwersytecie arabskim, na którym

przyjmowano go jak bohatera (ponieważ - zdaniem gospodarzy - potrafił "odpowiedzieć"

anglosaskim hegemonom i "pokazać", że Arabowie też potrafią dyskutować). Niestety, równolegle

z tą radością i uwielbieniem uniwersytet ów wcielał w życie kalki programów humanistycznych

uniwersytetów zachodnich. Saida bolała ta niezdolność elit krajów znajdujących się na peryferiach

zachodniej modernizacji do porzucenia postawy ucznia. Widział, że "Arabowie uwielbiają go nie za

to, że jest wielki, ale - że został uznany w tych krajach, które ich upupiły". Znajdujemy tu

znamienną analogię z Witoldem Gombrowiczem, który we "Wspomnieniach polskich" pisał:

"Dlaczego nie mówią, że Balzac był francuskim Uniłowskim, zamiast mówić, że Uniłowski był

polskim Balzakiem?".

Wydostanie się z formalnej zależności kolonialnej nie owocuje natychmiastowym zniknięciem

uzależnienia. Uzależnienie pozostaje, zarówno w sferze ekonomicznej, jak i psychologicznej.

Dlatego właśnie pojawiło się pojęcie postkolonializmu. Następcy Saida zwrócili uwagę na wiele

cech, które łączą kraje postkolonialne. Pierwszą z nich jest ubóstwo. Z paroma wyjątkami (porty

Singapur i Hongkong oraz świetnie geograficznie położona Irlandia), wszystkie kraje

postkolonialne odznaczają się nikłą akumulacją kapitału na swym terytorium. Chodzi o obecność

kapitału w formie banków i innych instytucji finansowych, historycznych nieruchomości, wielkich

kolekcji dzieł sztuki, o koncentrację kapitału w rękach prywatnych i w nierządowych organizacjach.

Wbrew fantazjom rewolucjonistów, odebranie własności prywatnej niewielkiej warstwie

posiadającej w takich krajach nie przynosi poprawy dobrobytu wszystkich, jak to jaskrawo pokazał

przykład Zimbabwe w ostatnich paru latach. Nie chodzi tu zresztą jedynie o poprawę bytu, lecz

również o inne inicjatywy, które kończą się fiaskiem ze względu na brak kapitału.

Tu można podać przykład polski. Nim burmistrz Mikołaj Zyblikiewicz założył w 1882 roku Bank

Krajowy w Krakowie, w całej Galicji liczącej przeszło 5 mln mieszkańców nie było ani jednego

banku udzielającego pożyczek! Po pożyczkę szło się do lichwiarza, który często pobierał 500 proc.

rocznie (Marc Ben-Joseph, "Adversities of Autonomy: "Bank Krajowy Królestwa Galicyi i

Lodomeryi" and the Politics of Credit in Galicia, 1870-1913", wyd. 1999). Tego rodzaju dane

wyjaśniają lepiej polskie niepowodzenia w wieku XIX i wcześniej niż gimnazjalne rozważania, czy

rozbiory były winą słabego króla, czy swawolnej szlachty. Ubóstwo wiąże się z zanikiem tradycji

dziedziczenia, co z kolei prowadzi do zaniku wielu innych tradycji. Rodziny w krajach

postkolonialnych są tak ubogie, że nie zostawiają dzieciom w spadku żadnego majątku. Odnosi się

to nie tylko do proletariatu, ale i do tzw. warstw wykształconych. I znów powraca Gombrowicz,

który zauważył, że w Polsce przedwojennej "litewscy potentaci, książęta i właściciele ziemscy

zwykle nie mieli dwóch groszy w kieszeni".

Drugą cechą postkolonializmu jest to, co badacze postkolonialnej Afryki zwą "afrykańskim

pesymizmem", a co można uogólnić i nazwać postkolonialnym pesymizmem lub - w przypadku

krajów Europy Wschodniej i Środkowej - pesymizmem postsowieckim. Uwolnienie się od

bezpośredniej kontroli przez obcego hegemona bynajmniej nie owocuje optymizmem, przeciwnie -

przynosi apatię i niewiarę w siebie, czasem jeszcze bardziej dotkliwą niż w okresie zniewolenia.

Trzecią cechą krajów postkolonialnych jest to, co Homi Bhabha, humanista amerykański

pochodzenia pakistańskiego, nazywa "koniecznymi wymysłami" (necessary fictions): tendencja

narodów postkolonialnych do tworzenia mitologii własnej przeszłej wielkości (którą rzekomo

zniszczyła interwencja kolonialna). Jest to psychologicznie zrozumiała próba rekompensaty poniżeń

przyniesionych przez kolonializm, czyli psychologiczna terapia. Tu też można zaliczyć

nieodpowiedzialność w dotrzymywaniu kontraktów, o czym Bhabha pisał w innym kontekście.

Skolonizowani tak odpowiadają na upupienie: "Mówicie, że jesteśmy prymitywni, więc macie" -

nasz własny mit i sen o potędze. Można się spierać, czy te "konieczne wymysły" są rzeczywiście

konieczne, ale pozostaje faktem, że brak poczucia intelektualnej odpowiedzialności jest nagminny

w byłych koloniach, a mitologie przeszłości mnożą się w krajach, które niedawno się

usamodzielniły. Można to zauważyć nie tylko wśród Polaków bezkrytycznie uwielbiających

przeszłość, ale i w zgoła fantastycznych interpretacjach historii Litwy i Ukrainy, które ostatnio

zaczęły się pojawiać w tamtejszym piśmiennictwie historycznym.

Czwartą cechą krajów postkolonialnych jest "kulturalizm" - termin używany przez literaturoznawcę

z Kenii (obecnie profesora na Uniwersytecie Florydzkim w USA), Apolla Amoko. Kulturalizm

polega na redukowaniu problemów postkolonializmu do obszaru kultury i nadgorliwym

naśladownictwie kulturalnych trendów byłych potęg kolonialnych. Mówi się więc o zapóźnieniu

kulturowym i konieczności tworzenia instytucji wzorujących się na krajach pierwszego świata.

Amoko twierdzi, że wbrew intencjom reformistów, tego rodzaju poczynania często odzwierciedlają

raczej poczucie niższości niż energię twórczą.

W wypadku Polski widoczne są oba komponenty orientalizacji: tworzenie wizerunku Polski przez

reprezentantów innych, czasami nawet konkurencyjnych cywilizacyjnych interesów (odwołuję się

tu do cytatu z MacIntyre'a) oraz internalizowanie tego wizerunku przez Polaków. Pewna część

polskich klas wykształconych została na tyle skolonizowana, że identyfikuje się raczej z

hegemonem niż z własnym środowiskiem wspólnotowym, od istnienia którego zależy przecież

istnienie "polskiej inteligencji". Ponieważ Rosja rzadko była w Polsce przedmiotem podziwu,

zastąpili ją hegemoni zastępczy, tzn. kraje Zachodu. Na tę patologię zżymał się Gombrowicz,

pisarz, który nie poddał się kolonizacji i podkreślał sarkastycznie, że musiał być uznany w Paryżu,

by zostać uznanym w Warszawie.

W wieku XVIII, gdy Polska przestała się liczyć jako państwo, utraciła też dostęp do światowej

opinii publicznej. Wizerunek Polaków zaczął się wtedy formować w książkach, pisanych przez

ludzi reprezentujących niepolskie interesy, w opiniach, artykułach, wypowiedziach głoszonych poza

granicami Polski, na które Polacy nie byli w stanie odpowiedzieć. Często o nich nawet nie

wiedzieli, pochłonięci problemami przeżycia i obrony tożsamości w imperiach, które

zamieszkiwali. Rezultatem jest "wyobrażona Polska" (że sparafrazuję Benedicta Andersona),

niezupełnie zgodna (a czasem całkowicie niezgodna) z samookreśleniem się polskiego narodu.

Miało miejsce również następne stadium "orientalizacji": internalizowanie narzuconego wizerunku

przez naród w ten sposob ujarzmiony. To internalizowanie wyraża się, cytując Mickiewicza, w

"kąsaniu ręki, która targa naszym łańcuchem" i w pokornym uznaniu wyższości narodów

orientalizujących.

Nie chcę przez to powiedzieć, że z doświadczeń krajów pierwszego świata nie należy korzystać, że

trzeba się zamykać w jakimś ksenofobicznym ogródku, bo "wszystko, co polskie, jest dobre". Tego

rodzaju postawa to stuprocentowy błąd. Jest jasne, że organizacja polskiego życia gospodarczego

musi oprzeć się na wynalazkach już istniejących i wzorcach sprawdzonych w praktyce. Jest również

oczywiste, że dogłębne zrozumienie życia intelektualnego krajów, które nie były zniewolone w

epoce nowożytnej, to element własnego rozwoju. Ale identyfikowanie się z warstwami

intelektualnymi na Zachodzie kosztem utraty identyfikacji z tłumem z polskiego tramwaju

postrzegam jako klasyczny wyraz skolonizowania polskich umysłów. Gdy czytam polskich

klerków, z entuzjazmem akceptujących wizerunek Polski nakreślony np. przez koła akademickie w

USA lub podsuwających polskiemu czytelnikowi książki sugerujące, że w Polsce wszystko należy

zmienić - porównuję ich z intelektualistami murzyńskimi zarówno w USA, jak i gdzie indziej. Ci

intelektualiści nie odżegnują się od swych czasem prostackich i często niemoralnych braci i stają po

ich stronie nawet wtedy, gdy naprawdę trudno jest to robić. Budowanie wspólnoty udało się

świetnie Murzynom w USA między innymi dlatego, że zamiast powtarzania wyższościowych

banałów o konieczności "oświecenia" masy narkotyzujących się wyrzutków żyjących w slumsach

na koszt pomocy społecznej, murzyńscy intelektualiści, tacy choćby jak literacka noblistka Toni

Morrison, zajmowali się raczej pokazywaniem, jak dyskryminacja i zniewolenie zniszczyły

murzyńskie rodziny i odebrały Murzynom zdolność do funkcjonowania w wysoce konkurencyjnym

społeczeństwie amerykańskim. Morrison na każdym kroku podkreśla, że dzieli z murzyńskim

ciemnogrodem tę samą tożsamość. Polscy intelektualiści, którzy identyfikują się z "zastępczym

hegemonem", bo tłum tramwajowy jest chamski, głupi i leniwy (wiadomo, jak trudno znaleźć

pracowitą gosposię!), znajdują się - w porównaniu ze współczesnymi intelektualistami

murzyńskimi - w stadium głębokiego orientalistycznego zniewolenia. Nieomal wszyscy

intelektualiści murzyńscy, od Martina Luthera Kinga poczynając, a kończąc na sporej grupie

profesorów uniwersyteckich dziś, są zjednoczeni w obronie społeczności murzyńskiej. Mimo

olbrzymich różnic dzielących masy murzyńskie od murzyńskiej klasy średniej i wyższej, jedność

murzyńskiej społeczności w USA jest przysłowiowa, i wyraża się m.in. w głosowaniu głównie na

Demokratów.

Kolonializmu w Polsce nie datuje się od zniewolenia sowieckiego. Zaczął się na dobre w wieku

XVIII i budowany był, cegiełka po cegiełce i przegrane powstanie po przegranym powstaniu, przez

cały wiek XIX. Kolonizowanie polskich umysłów odbywało się nieustannie - od Telimeny, która

trzymała ważne rzeczy "w biurku w Petersburku", przez Pałac Kultury i Nauki, który kolonizator

kazał zinternalizować kolonizowanym, a oni tę nazwę przyjęli i nie próbowali zmienić nawet w

wolnej Polsce; po słowo "radziecki", które z podobną potulnością jest wciąż używane przez

grzeczne polskie myszki, mimo że narzucenie go językowi polskiemu było aktem gwałtu, tak jak i

zakaz używania słowa "sowiecki". Antoni Czechow, ten najbardziej polski z pisarzy rosyjskich,

powiedział: "Wycisnąłem z siebie niewolnika, kropla po kropli". Zbyt mało jest tego "wyciskania"

w Polsce i zbyt wiele osób wykształconych nawet nie wie, o co tu chodzi.

Dyskurs postkolonialny jest w Polsce nieomal nieznany. Pozycje, z jakich się go prowadzi, wydają

się obce dużej części polskiej inteligencji. Częściowo jest to próżność ("pawiem narodów byłaś i

papugą", pisał Słowacki): jak to, jesteśmy Europejczykami i nigdy nie byliśmy kolonizowani! To,

co dla przeciętnego wykształconego Hindusa czy Murzyna jest oczywiste, spotyka się z

niezrozumieniem wielu wykształconych Polaków (mówię to na podstawie własnych spotkań i

rozmów). Said i jego następcy sformułowali paradygmaty, które mogą pomóc w zrozumieniu

psychologicznej kolonizacji i wytłumaczeniu, do jakiego stopnia intelektualiści krajów

skolonizowanych zinternalizowali narzuconą im tożsamość i nauczyli się samopogardy oraz

uniżoności w stosunku do hegemona, albo tego rzeczywistego, albo - w ramach freudowskiej

"wymiany" (displacement) - zastępczego.

Polska była kolonią nie krócej niż kraje afrykańskie, i od tego skolonizowania należy odejść,

zamiast dopraszać się o nową kolonizację kulturową. Powtarzam: nie mam tu na myśli np. UE, do

której przynależność jest dla Polski ekonomiczną deską ratunku i która w pewnej mierze stanowi

ukoronowanie marzeń i planów wielu pokoleń Polaków. Obca mi też jest leniwa ignorancja tego, co

się dzieje w życiu intelektualnym świata. Wiedza o tym życiu i uczestnictwo w nim nie powinny

jednak oznaczać podporządkowania się nowym hegemonom i ciągłych przeprosin za własną

zaściankowość oraz drugorzędność. Należy pamiętać, że lwy żyją dłużej niż myszy.

Ewa M. Thompson