Studia Judaica 3: 2000 nr 1(5) s. 21-41

Maria Brzezina

Kraków

PROFESOR MOSZE ALTBAUER

(12 XI 1904 – 14 X 1998)

SYLWETKA UCZONEGO

Mosze

1

Altbauer urodzi³ siê 12 XI 1904 r. w Przemyœlu, w chasydz-

kiej rodzinie rzemieœlniczej, jako syn Barucha i Idy z domu Pechtold.

W rodzinnym mieœcie ukoñczy³ ¿ydowsk¹ szko³ê religijn¹ i – z inicjatywy

liberalnej matki – polsk¹ szko³ê podstawow¹. Maturê uzyska³ w I Pañ-

stwowym Gimnazjum im. Juliusza S³owackiego. W latach 1922-1927

studiowa³ filologiê polsk¹ i rusk¹ na Wydziale Filozoficznym i Humanis-

tycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Uczestniczy³ wów-

czas m.in. w nastêpuj¹cych proseminariach i seminariach: jêzyka pol-

skiego i jêzyków s³owiañskich T. Lehra-Sp³awiñskiego, historii literatury

polskiej J. Kleinera, filologii ruskiej J. Janowa, filologii niemieckiej

W. Dollmayera. Ponadto uczêszcza³ na æwiczenia bibliograficzne S. Vrtela-

-Wierczyñskiego oraz na æwiczenia z historii kultury K. Hartleba. Ju¿

w czasie studiów z zami³owaniem poœwiêca³ siê jêzykoznawstwu. Jak

sam podaje w Curriculum vitae,

2

napisa³ wówczas takie referaty jêzyko-

znawcze, jak: Odmiana rzeczowników mêskich w Kazaniach Œwiêtokrzys-

kich i w Psa³terzu floriañskim i pu³awskim, O Fragmentach Fryzyñskich

oraz Cel, metoda i zakres przysz³ego s³ownika gwar ma³oruskich. Co

wa¿niejsze, nale¿a³ do dwu komisji jêzykoznawczych – komisji s³ownika

1

Uczony do czasu emigracji z Polski u¿ywa³ w oficjalnych sytuacjach imienia Moj-

¿esz. Tym te¿ imieniem – przyjêtym w tradycji polskiej – podpisywa³ swe wczeœniejsze

powojenne artyku³y, które przesy³a³ do polskich wydawnictw. PóŸniejsze publikacje

opatrywa³ hebrajsk¹ postaci¹ powy¿szego imienia w dwu wariantach graficznych: Mosze

(sporadycznie) i Moshe || Moshé (na ogó³). Ostatni z wariantów dominuje te¿ w publika-

cjach o zasiêgu miêdzynarodowym (g³ównie anglojêzycznych), jednak¿e w publikacjach

og³aszanych w krajach s³owiañskich zdarza siê równie¿ wariant Moše.

2

Curriculum vitae, sporz¹dzone 25 XI 1931 r. w Wilnie dla potrzeb przewodu dok-

torskiego, znajduje siê w teczce personalnej Moj¿esza Altbauera przechowywanej w Ar-

chiwum Uniwersytetu Jagielloñskiego w Krakowie, sygn. W F II 504.

22

MARIA BRZEZINA

etymologicznego jêzyka po³abskiego pod patronatem T. Lehra-Sp³awiñ-

skiego i komisji s³ownika gwar huculskich, przygotowywanego przez

J. Janowa. W czasie studiów napisa³ te¿ pierwszy naukowy artyku³, prze-

t³umaczony na jêzyk francuski przez J. Kury³owicza, a zatytu³owany Une

glose slave de Raschi: s’nîr [‘œnieg’] („Revue des Études Slaves” 8:

1928, s. 245-246). Jest to wa¿ny przyczynek do ustalenia chronologii

przejœcia pras³owiañskiego *g w tylnojêzykowe emfatyczne Ø, a z kolei

w h w czeskim (i niektórych innych jêzykach s³owiañskich). Ukazuje on

wa¿noœæ glos s³owiañskich w dzie³ach œredniowiecznych ¿ydowskich ko-

mentatorów hebrajskiego przekazu Biblii dla ustalenia ewolucji jêzyków

s³owiañskich.

Od ukoñczenia studiów do emigracji Altbauer poœwiêci³ siê pracy

nauczycielskiej w szko³ach Ma³opolski oraz w Wilnie, nie zaniedbuj¹c

jednak i pracy naukowej. W roku szkolnym 1927/1928 pracowa³ w Pry-

watnym Gimnazjum Towarzystwa ¯ydowskiej Szko³y Œredniej i Ludowej

w Przemyœlu, w latach szkolnych 1928/1929 oraz 1929/1930 w Pañstwo-

wym Gimnazjum w Tarnobrzegu, zaœ od roku szkolnego 1930/1931 prze-

niós³ siê do Prywatnego Koedukacyjnego Gimnazjum E. Dziêcielskiej

w Wilnie. Równolegle z prac¹ nauczycielsk¹ rozpocz¹³ pracê w charak-

terze lektora jêzyka ukraiñskiego w wileñskiej Wy¿szej Szkole Instytutu

Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej.

W 1931 r. Altbauer wszcz¹³ starania o uzyskanie doktoratu z filo-

zofii na Uniwersytecie Jagielloñskim. Oprócz wspomnianego wy¿ej arty-

ku³u z czasów studenckich jego dorobek naukowy liczy³ 8 publikacji. Da³

siê poznaæ po pierwsze jako badacz terenowy, notuj¹cy teksty gwarowe

od ch³opów ukraiñskich i polskich. Uchwycony przezeñ od analfabety

Micha³a Zaricznego ze wsi Krzeczkowy pod Przemyœlem tekst pt. O po-

hanýni szczo prystáw na chrestjánsku viru („Lud” 27: 1928, s. 36-39)

okaza³ siê ciekawym przyczynkiem do ewolucji apokryficznego ¿ywota

œw. Eustachego i zosta³ w³¹czony jako aneks do rozprawy jednego z jego

lwowskich mistrzów – J. Janowa pt. ród³a niektórych baœni ludowych w

Polsce i na Rusi (jw. s. 1-40). Altbauer zastosowa³ tu transkrypcjê pó³-

fonetyczn¹, dodaj¹c szereg przypisów z objaœnieniami fonicznymi. Nato-

miast K. Nitsch umieœci³ w opracowanym przez siebie Wyborze polskich

tekstów gwarowych (dzia³ VII: Kresy wschodnie, C: Polszczyzna na grun-

cie ma³oruskim, 2: Ruœ Czerwona, a: Dobromilskie, Lwów 1929, s. 248-

-253) dziewiêæ zapisanych przez Altbauera w œcis³ej transkrypcji fone-

tycznej tekstów gwarowych, opowiedzianych przez mieszkañców pol-

skiej wsi Huta Brzuska (kilku analfabetów i jedn¹ osobê piœmienn¹). S¹

to mianowicie teksty: nr 302: Djabe³ nie skusi³, a baba skusi³a, nr 303:

PROFESOR MOSZE ALTBAUER (12 XI 1904 – 14 X 1998)

23

O szklannej górze i cudownych gruszkach, nr 304: Motyw „Kiedy ranne

wstaj¹ zorze”, nr 305: Jak baba wesz³a z djab³em w spó³kê, nr 306:

O Nêdzy, nr 307: O œwiêtej Genowefie, nr 308: (bez tytu³u), nr 309: (bez

tytu³u), nr 310: O ch³opie co szuka³ strachów.

3

Po drugie, Altbauer dokona³ analizy zadañ uczniów ¿ydowskich i pol-

skich (i na drugim planie korespondencji), ukazuj¹c interferencjê etno-

lektów w literackiej polszczyŸnie, któr¹ usi³owali opanowaæ w procesie

nauki szkolnej. W studium pt. B³êdy ortograficzne i gramatyczne w zada-

niach polskich ¯ydów przemyskich („Jêzyk Polski” 14: 1929, s. 105-110

i 139-146) autor omawia kolejno b³êdy ujawniaj¹ce polskie cechy fone-

tyki potocznej (typu odnosowienia, przejœcia trz ® cz, upodobnieñ pod

wzglêdem dŸwiêcznoœci, miejsca artykulacji, stopnia otwarcia narz¹dów

mowy i in.), cechy po³udniowokresowe (typu zwê¿enia samog³osek nie-

akcentowanych, m ® mñ, rz « r¿) i cechy polszczyzny ¿ydowskiej,

ukszta³towanej na pod³o¿u jidyszowym (wahanie i « y, redukcja samo-

g³osek, mieszanie spó³g³osek dzi¹s³owych i œrodkowojêzykowych, waha-

nie l « ³, wahanie spó³g³oska dŸwiêczna « bezdŸwiêczna i in.) oraz

specyficzne cechy morfologiczne i sk³adniowe. Impulsem do napisania

tej pracy by³y ówczesne publikacje – R. Kubiñskiego (dotycz¹ca b³êdów

polskich uczniów ze Lwowa) oraz J. Janowa (dotycz¹ca b³êdów w zada-

niach lwowskich Ukraiñców, pisanych w jêzyku polskim). W ten sposób

uwidoczni³o siê lepiej zró¿nicowanie polszczyzny na kresach po³udniowo-

-wschodnich. Studium B³êdy ortograficzne w zadaniach uczniów i listach

ludowych powiatu tarnobrzeskiego (XII Sprawozdanie Dyrekcji Pañstwo-

wego Gimnazjum im. Hetm. Jana Tarnowskiego w Tarnobrzegu, Tarno-

brzeg 1929, s. 1-12 i odb.) Altbauer zadedykowa³ T. Lehrowi-Sp³awiñ-

skiemu. Zanalizowa³ on tu spory materia³ z zadañ uczniów gimnazjum

tarnobrzeskiego, szkó³ powszechnych w Mokszyszowie, Rzeczycy D³u-

giej, Sokolnikach, Stalach i Wielowsi oraz dane z korespondencji ch³o-

pów z Miechocina, Radomyœla nad Sanem, Wrzaw i ¯upawy. Praca sta-

nowi wa¿ny przyczynek do poznania fonetyki tzw. gwar lasowskich,

którymi wczeœniej zajmowali siê S. B¹k i Sz. Matusiak. Altbauer uchwy-

ci³ takie w³aœciwoœci dialektyczne, jak przejœcie nag³osowego i w ji

(np. jinne) oraz wyg³osowego i (po m) w y (np. rêkamy, ziemy), li w ly

3

Warto dodaæ, ¿e w wydaniu powojennym Wyboru polskich tekstów gwarowych

(Warszawa 1968, s. 148-149, nr. 143-145) K. Nitsch ograniczy³ zbiór Altbauera do trzech

z wy¿ej podanych tekstów, niweluj¹c te¿ konotacje kresowe (przez zmianê nazw dzia³ów

i poddzia³ów na: D. Ma³opolska wschodnia póŸniejsza, a) Czêœæ podgórska oraz zmianê

Dobromilskiego na: Przemyskie).

24

MARIA BRZEZINA

(np. lyst), hiperpoprawne e zamiast i (np. piesze ‘piszê’), zmiany woka-

liczne przed spó³g³oskami p³ynnymi (np. robiu³, be³o), przejœcie a pochy-

lonego w o, labializacjê o (np. ³o³ówek), odnosowienie przed spó³g³os-

kami zwartymi i zwartotr¹cymi (np. recznikiem, goroczka), zanik koñco-

wego ³ (np. pocz¹ zamiast pocz¹³), mazurzenie, przejœcie koñcowego ñ

w j (np. sierpiej), ke, ge w miejsce kie, gie (np. plackem, ¿agel) i szereg

innych szczegó³owych zjawisk fonicznych.

Zacz¹³ te¿ m³ody uczony wspólpracê z wychodz¹cym w Wilnie cza-

sopismem „JIWO-bleter”, og³aszaj¹c na jego ³amach dwa artyku³y jêzy-

koznawcze w jêzyku jidysz, a mianowicie Di antwik³ung fun pojliszen

ojslejg in zajn hajntiger sztand [Rozwój polskiej fonetyki – stan obecny]

(I, 1929, s. 272-276) oraz Gloses zu Aleksander Brueckners „Etymo-

logiszn werterbuch fun der pojliszer szprach” (Ba³agu³a, belfer, cymes,

kapcan, ³apserdak i œlamazarny) (II, 1931). Ten ostatni artyku³ zosta³

wkrótce opublikowany równie¿ w polskiej wersji jêzykowej jako Ba-

³agu³a, belfer, cymes, kapcan, ³apserdak, œlamazarny (glosy do „S³ow-

nika etymologicznego jêzyka polskiego” Aleksandra Brücknera) („Jêzyk

Polski” 17: 1932, s. 47-49 i 76-78). Poprawia tu autor etymologie podane

przez Brücknera, udowadniaj¹c, ¿e ba³agu³a jest hebraizmem, a nie ru-

tenizmem, cymes jest jidyszyzmem, a nie hungaryzmem, kapcan jest

jidyszyzmem (pochodzenia hebrajskiego), a nie przetworzeniem Kabzan

– przezwiska Ormian kresowych, ³apserdak nie ma w pierwszym cz³onie

polskiego odczasownikowego ³ap – lecz jidyszowe ³ab (pochodz¹ce z nie-

mieckiego Leib), œlamazarny nie jest hybryd¹ niemiecko-polsk¹, lecz ji-

dyszowo-polsk¹, zaœ belfer kontynuuje tak¹¿ postaæ jidyszow¹, a nie

nieœci¹gniêt¹ niemieck¹ postaæ Behelfer. Jeden z artyku³ów – Jeszcze

o miziñcu || mizynku („Jêzyk Polski” 13: 1928, s. 49-50) poœwiêci³ autor

jidyszowemu polonizmowi, wywodz¹cemu siê z polskiego mizinek ‘naj-

m³odsze dziecko w rodzinie, pieszczoszek’. Wyraz ten zadomowi³ siê

w jidysz w ró¿nych wariantach fonetycznych, a ponadto wytworzy³ kilka

derywatów. Po¿yteczn¹ pozycj¹ w dorobku Altbauera z okresu przed

obron¹ rozprawy doktorskiej jest bibliografia prac nt. jêzykowych kon-

taktów s³owiañsko-¿ydowskich, opublikowana w „Roczniku Slawistycz-

nym” (10: 1931 passim; has³a opatrzone skrótem Al.).

Rozprawa doktorska Altbauera nosi tytu³ O polszczyŸnie ¯ydów,

a datowana jest: Wilno, 6 listopada 1931 r.

4

M³ody uczony zda³ 9 I 1932 r.

4

Maszynopisu tego nie posiada wspomniane Archiwum UJ. By³ on przechowywany

w Katedrze Jêzyka Polskiego i z kolei w Instytucie Filologii Polskiej (przechodz¹c z pa-

pierów T. Lehra-Sp³awiñskiego do papierów W. Taszyckiego i M. Karasia, a wreszcie do

zbioru prac na stopnie naukowe). Obecnie nie uda³o siê go odszukaæ. Dysponujemy

PROFESOR MOSZE ALTBAUER (12 XI 1904 – 14 X 1998)

25

z wynikiem dostatecznym rygorozum z filozofii, natomiast 29 kwietnia

tego¿ roku z wynikiem celuj¹cym rygorozum z filologii s³owiañskiej

i polskiej (egzaminatorami byli T. Lehr-Sp³awiñski, K. Nitsch i S. Pigoñ).

Tego¿ dnia odby³a siê promocja doktorska Altbauera.

W ocenie rozprawy doktorskiej promotor T. Lehr-Sp³awiñski na-

pisa³, i¿ m³ody badacz

rozszerzy³ znacznie materja³ obserwacyjny, wci¹gaj¹c prócz opracowanych

poprzednio b³êdów uczniów przemyskich tak¿e bardzo obfity materja³ b³ê-

dów z zadañ uczniów ¿ydowskich w Wilnie, listów kupców ¿ydowskich

z ró¿nych stron Polski, a nadto liczne obserwacje ¿ywej mowy ¯ydów mó-

wi¹cych po polsku, któr¹ autor zna bardzo dobrze z codziennego obcowania

z ludŸmi tego œrodowiska. Wszystek ten materja³, choæ tak rozmaitego po-

chodzenia, pozwala stwierdziæ wiele zjawisk powszechnych w polszczyŸnie

¯ydów ze wszystkich uwzglêdnionych œrodowisk, co prowadziæ musi do

wniosku, ¿e chodzi tu o zjawiska zale¿ne od wspólnego wszystkim ¯ydom

pod³o¿a jêzykowego.

Ocenê koñczy nastêpuj¹ca konkluzja: „Praca jego [M. Altbauera] jest

pierwszem systematycznem i na mocnej podstawie opartem opracowa-

niem tego tematu [polszczyzny ¿ydowskiej] i przynosi bez w¹tpienia

wiele wyników, które stan¹ siê trwa³¹ w³asnoœci¹ nauki”. K. Nitsch

w recenzji powy¿szej pracy podkreœla prekursorstwo Altbauera w podjê-

ciu tak ciekawego tematu, walory metodologiczne oraz du¿¹ znajomoœæ

literatury przedmiotu.

5

Rozprawa doktorska Altbauera mieœci siê w dwu rodzajach jêzyko-

znawstwa – czystym i stosowanym. Stanowi ona próbê naukowego opra-

cowania polszczyzny ¯ydów, a zarazem pomoc dla nauczycieli jêzyka

polskiego w ówczesnych szko³ach ¿ydowskich w Polsce. Autor wychodzi

od stwierdzenia:

Jest rzecz¹ powszechnie znan¹, ¿e jêzyk polski, którym mówi¹ ¯ydzi,

znacznie ró¿ni siê od polszczyzny rdzennego Polaka tak co do brzmienia

pewnych dŸwiêków, tonu i rytmiki pewnych ca³oœci jêzykowych, jako te¿

i co do strony formalnej i praw sk³adniowych. Odnosi siê to przede wszyst-

kiem do mas proletarjatu, drobnomieszczañstwa i warstwy chasydów (orto-

doksów), s³owem do tych wszystkich, którzy nie otrzymali wykszta³cenia

w szkole polskiej i ma³o maj¹ stycznoœci z polszczyzn¹, a jako jêzyka

jedynie z³¹ technicznie kserokopi¹, wykonan¹ w 1. po³. lat 80-tych przez ni¿ej podpisan¹.

Sta³a siê ona podstaw¹ wydania drukiem tekstu w wyborze prac Altbauera nt. jêzykowych

kontaktów polsko-¿ydowskich, przygotowywanego przez Polsk¹ Akademiê Umiejêtnoœci

w Krakowie.

5

Rêkopisy przytoczonych opinii znajduj¹ siê w Archiwum UJ, sygn. WF II 504.

26

MARIA BRZEZINA

potocznego u¿ywaj¹ jidysz. Powy¿sze uwagi odnosz¹ siê w pewnej mierze

i do ¯ydów inteligentów, wychowanych w szko³ach polskich i u¿ywaj¹cych

jêzyka polskiego jako potocznego. Jest to rzecz ca³kiem zrozumia³a: wpraw-

dzie szko³a polska wiele dzia³a, obcowanie z ¿ywio³em polskim równie¿

w znacznym stopniu wp³ywa, ale mimo wszystko pewien w³aœciwy sposób

wymawiania zostaje, bo tego cz³owiek nabywa w pierwszych latach swego

¿ycia, gdy zaczyna mówiæ; ³¹czy siê to zapewne z cechami fizjologicznemi,

w³aœciwemi pewnym grupom spo³ecznym lub rasowym. Taka «specyficzna

wymowa» nie jest w³aœciwoœci¹ tylko ¯ydów polskich: ma to równie¿ miej-

sce u ¯ydów angielskich, niemieckich, francuskich i rosyjskich. (Zob. s. 1-2).

We „Wstêpie” rozprawy znajdujemy krótki zarys historii ¯ydów

w Polsce, z naciskiem na ich sytuacjê jêzykow¹, a nastêpnie charakterys-

tykê bazy materia³owej. Sk³adaj¹ siê nañ, po pierwsze, zadania uczniów

klas II-IV gimnazjum polsko-¿ydowskiego w Przemyœlu, pochodz¹cych

g³ównie z rodzin kupców i rzemieœlników, których jêzykiem potocznym

by³ jidysz. Materia³ z owych zadañ zosta³ ju¿ wczeœniej czêœciowo

wykorzystany we wspomnianym wy¿ej artykule z 1929 r. Po drugie,

Altbauer wyekscerpowa³ dane z zadañ 140 uczniów klas I-IV gimnazjum

polsko-¿ydowskiego w Wilnie (z polskim jêzykiem wyk³adowym). Autor

zbada³ równie¿ metod¹ ankietow¹ interakcje jêzykowe, w których czyn-

nie lub biernie uczestniczyli owi uczniowie, przedstawiaj¹c wyniki w ta-

beli na s. 6. Jak z niej wynika, w 99 rodzinach rodzice uczniów mówili

miêdzy sob¹ tylko w jidysz, w 32 w jidysz i po rosyjsku, w 6 w jidysz

i po polsku, wreszcie w 3 tylko po rosyjsku. Jeœli chodzi o rozmowy miê-

dzy rodzicami i dzieæmi, to w 83 rodzinach rozmowy prowadzono wy-

³¹cznie w jidysz, w 23 w jidysz i po rosyjsku, w 29 w jidysz i po polsku,

w 3 jedynie po rosyjsku i w 2 jedynie po polsku. Od dystrybucji jêzyków

w funkcji familiolektu odbiega³a ich dystrybucja w funkcji narzêdzia

pozaszkolnej komunikacji kole¿eñskiej. Mianowicie, poza szko³¹ tylko

13 uczniów rozmawia³o z kolegami w jidysz, 107 w jidysz i po polsku,

10 po polsku i po rosyjsku oraz 10 wy³¹cznie po polsku. Natomiast

w szkole – na przerwach i nieoficjalnie na lekcjach – jedynie w jidysz

porozumiewa³o siê 6 uczniów, w jidysz i po polsku – 114, wreszcie tylko

po polsku – 20 (nb. uczniowie nie rozmawiali w szkole w ogóle po rosyj-

sku wobec kategorycznego sprzeciwu grona nauczycielskiego, w którym

dominowali przybysze z Ma³opolski). Trzeci rodzaj Ÿróde³ materia³o-

wych to listy kupców ¿ydowskich, zaœ czwarty i ostatni – ustne akty

mowy (poddawane obserwacji uczestnicz¹cej i biernej). Altbauer dodaje:

Pochodz¹c ze sfer, których jêzykiem potocznym jest jidysz, znam tê wy-

mowê [polszczyzny] ze s³uchu od dzieciñstwa, a maj¹c dot¹d stycznoœæ

z temi warstwami, mog³em w ka¿dej chwili pewne zjawiska zaznaczone

PROFESOR MOSZE ALTBAUER (12 XI 1904 – 14 X 1998)

27

w pisowni i b³êdach w zadaniach uczniów, stwierdziæ na podstawie obser-

wacji i s³uchu (s. 6).

Czêœæ materia³owo-teoretyczna rozprawy, zatytu³owana B³êdy ¿y-

dowskie, sk³ada siê z czterech rozdzia³ów: I. Fonetyka, II. Morfologia,

III. Sk³adnia, IV. S³ownictwo. W pierwszym z nich autor omawia: 1. mie-

szanie samog³osek i « y (typu widzimi, wynny), 2. redukcjê samog³osek

(typu zadwolenie), 3. mieszanie spó³g³osek dzi¹s³owych i œrodkowojêzy-

kowych (typu cz¹gle, wierœ), 4. mieszanie trz « cz (typu czej ‘trzej’,

trzeka ‘czeka’), 5. mieszanie spó³g³osek twardych i miêkkich (typu

zawdzêcza, po drodzie, miesi¹æ, obcaœ), 6. mieszanie l i ³ (typu sz³achta,

pilnowal), 7. mieszanie spó³g³osek dŸwiêcznych i bezdŸwiêcznych (typu

butynku, obiszê), 8. mieszanie spó³g³osek zwartych i zwartoszczelinowych

ze szczelinowymi (typu szasami ‘czasami’, czed³ ‘szed³’), 9. pojawienie

siê wokalicznego elementu w nag³osie przyimków z i w, 10. mieszanie bez-

dŸwiêcznej tylnej spó³g³oski szczelinowej (zapisywanej dwuznakiem ch)

z r (typu tchawa ‘trawa’), 11. mieszanie znaków h i ch (typu thawica

‘tchawica’), 12. zastêpowanie tonacji durowej tonacj¹ molow¹ (to zagad-

nienie autor opatruje odpowiednim wykresem, który zosta³ powtórzony

za wspomnianym wy¿ej artyku³em pt. B³êdy ortograficzne i gramatyczne

w zadaniach polskich ¯ydów przemyskich). W zakresie morfologii autor

zwraca uwagê na: 1. unieruchomienie fleksyjne (typu daæ to pan zamiast:

panu), 2. mieszanie koñcówek fleksyjnych, 3. zak³ócania rodzaju gra-

matycznego (typu wielka zgie³ka), 4. mieszanie odmian rzeczowników

mêskoosobowych i niemêskoosobowych (typu cz³owiek buduje mostów,

mamy apetytu), 5. zak³ócenia w stosowaniu zaimków dzier¿awczych

(np. swój zamiast jego i odwrotnie), 6. mieszanie rodzaju liczebnika

g³ównego (typu dwie okna, dwa ³awki), 7. zak³ócenia aspektu czasownika

(typu bêdzie przeczytaæ zamiast przeczyta, zlêka³y siê zamiast zlêk³y siê),

8. wykolejone formy czasownikowe (typu ogl¹dniliœmy zamiast ogl¹dnê-

liœmy, czerpiamy zamiast czerpiemy). W rozdziale sk³adniowym autor

przedstawia: 1. stosowanie biernika zamiast dope³niacza po przeczeniu

oraz czasownikach szukaæ, ¿¹daæ, oczekiwaæ, pragn¹æ, u¿ywaæ itp. (typu

nie straci³ nadziejê, szukaj przyczynê) oraz konstrukcje z hiperpopraw-

nymi dope³niaczami (typu odzyskali wolnoœci, opisuje ró¿nych przygód),

2. zak³ócenia w sk³adni przyimków (typu wyszed³ na peronie, z Niem-

czech), 3. wahania: konstrukcja przyimkowa-bezprzyimkowa (typu pa³a

z nienawiœci¹, uszli ¿yciem), 4. brak zgody podmiotu i orzeczenia (typu

zjawi³o siê pos³y zamiast zjawili siê pos³owie, œmieræ zapuka³), 4. do-

pe³nienie w nieprawid³owym przypadku (typu uwielbia ¿onie ksiêcia),

5. b³êdy w zakresie imies³owowych równowa¿ników zdañ (typu dwóch

28

MARIA BRZEZINA

ludzi jad¹c ³odzi¹, ³ódŸ siê przewróci³a), 6. b³êdy w zakresie zdañ wzglêd-

nych (typu obudzili Rymwida, który ten mia³ dostêp do ksiêcia). W roz-

dziale leksykalnym badacz skupi³ siê na takich zagadnieniach, jak maka-

ronizacja jidyszowa w polszczyŸnie ¿ydowskiej, neosemantyzacja wyra-

zów polskich pod wp³ywem znaczeñ ¿ydowskich odpowiedników, mie-

szanie wyrazów bliskoznacznych, mieszanie wyrazów z przedrostkami

w obrêbie tego samego gniazda s³owotwórczego, neologizmy, kalki, adi-

deacje, wreszcie zapo¿yczanie tematycznego s³ownictwa hebrajskiego

i jidyszowego, odnosz¹cego siê do kultury ¿ydowskiej. W powy¿szych

rozdzia³ach Altbauer nie tylko zgromadzi³ bogaty i ciekawy materia³, lecz

zinterpretowa³ go, ukazuj¹c ¿ydowskie Ÿród³a interferencji jêzykowej.

Istotny dodatek do rozprawy stanowi rozdzia³ Materia³y i uzupe³-

nienia. Umieszcza tu autor dodatkowe informacje bibliograficzne nt. sy-

tuacji jêzykowej ¯ydów w przesz³oœci, ¿ydowskich podrêczników do

nauki jêzyka polskiego (których analiz¹ pragn¹³ siê zaj¹æ w przysz³oœci),

uwagi o przejmowaniu do polszczyzny ¿ydowskiej polskich cech potocz-

nych i dialektalnych, a co wiêcej, ma³¹ – lecz bardzo cenn¹ – antologiê

rêkopiœmiennych tekstów pisanych polszczyzn¹ ¿ydowsk¹ (np. podania

do kaha³u, listy kupieckie oraz wypracowania uczniowskie). Rozprawê

zamyka Bibliografia, zawieraj¹ca ok. 50 pozycji.

Do wyjazdu z Polski w 1935 r. Altbauer pomno¿y³ swój dorobek

naukowy o kilka dalszych pozycji, nawi¹zuj¹c m.in. wspó³pracê z czaso-

pismami ¿ydowskimi i polskimi o profilu spo³eczno-kulturalnym i posze-

rzaj¹c zainteresowania o literaturoznawstwo i kulturoznawstwo. W opar-

ciu o leksykalny rozdzia³ rozprawy doktorskiej og³osi³ artyku³ O s³ow-

nictwie polskim ¯ydów („Miesiêcznik ¯ydowski” 2: 1932, t. 1, z. 1-6,

s. 184-187). Kontynuowa³ wspó³pracê bibliograficzn¹ z „Rocznikiem Sla-

wistycznym” (11: 1933, passim) i nawi¹za³ wspó³pracê z czasopismem

„Baltoslavica” (1: 1933, passim). Spod jego pióra wysz³y te¿ dwa przy-

czynki wilnoznawcze – O roli Wilna w lituanistyce polskiej („¯agary”

1934, s. 3-4) i Echa wileñskie w twórczoœci Tarasa Szewczenki („Biuletyn

Polsko-Ukraiñski” 1934, nr 3, s. 37) oraz jedno polono-ukrainianum pt.

Orzeszkowa w teatrze ukraiñskim (na podstawie korespondencji) (ibidem).

Wa¿nym wyst¹pieniem uczonego z tego okresu jest artyku³ Jêzyk

polski w szkole ¿ydowskiej („Zr¹b” 5: 1934, t. 17, nr 1, s. 51-56).

Nawi¹zuje on tu do inicjatyw Miêdzynarodowego Biura Wychowania

w Genewie, a szczególnie do zorganizowanej przez nie konferencji

w Luksemburgu w 1928 r., poœwiêconej zagadnieniom oœwiaty dzieci

dwu- i wielojêzycznych. Bezpoœredni¹ inspiracjê do opublikowania arty-

ku³u stanowi nowy program szkolny, uwzglêdniaj¹cy odrêbnoœci narodo-

woœciowe i religijne uczniów. Altbauer uzmys³awia pedagogom ucz¹cym

PROFESOR MOSZE ALTBAUER (12 XI 1904 – 14 X 1998)

29

w szko³ach powszechnych i œrednich z hebrajskim i ¿ydowskim (jidysz)

jêzykiem wyk³adowym oraz w szko³ach polsko-¿ydowskich z polskim jê-

zykiem nauczania (a nawet – na dalszym planie – w szko³ach polskich

z przewag¹ uczniów ¿ydowskich, co mia³o czêstokroæ miejsce w ma³ych

miasteczkach by³ych Kresów Wschodnich), i¿ przedmiot jêzyk polski

„musi wygl¹daæ inaczej ni¿ w szkole czysto polskiej, bo nie opiera siê na

¿ywej mowie ucznia, […] nie mo¿e byæ tylko usystematyzowanym i «na-

ukowym» ujêciem zjawisk jêzykowych” (s. 53). Jêzyk polski nie jest co

prawda jêzykiem ojczystym dzieci ¿ydowskich, ale te¿ nie jest jêzykiem

obcym, jak np. francuski. Zatem wskazane by³oby opracowanie metody

poœredniej miêdzy nauczaniem jêzyka ojczystego i obcego. Musi ona

uwzglêdniaæ m.in. odpowiednie æwiczenia ortoepiczne i æwiczenia s³ow-

nikowe, aby u³atwiæ uczniowi przechodzenie od biernej do czynnej zna-

jomoœci s³ownictwa. Powinna preferowaæ g³oœne, a nie ciche czytanie

lektur, z doraŸnym objaœnianiem trudniejszych wyrazów. Znamienny jest

bardzo rzeczowy stosunek autora do lektur o wysokim poziomie ar-

tystycznym. Nie spe³niaj¹ one – jak siê okazuje – tak wa¿nej roli, jak

w szkole polskiej, gdzie ucz¹ dobrego smaku estetycznego i poszerzaj¹

wyobraŸniê. Jak pisze Altbauer, dla dziecka ¿ydowskiego – zw³aszcza na

poziomie ni¿szym i œrednim – „artstyczne œrodki wyrazu s¹ przewa¿nie
«œlepemi miejscami», które przechodz¹ niepostrze¿enie. Zbytnie znów

wyjaœnianie tych w³aœciwoœci artystycznych niszczy – rzecz jasna – wra-

¿enie lektury” (s. 54). Na tym etapie nauczania autor stawia wy¿ej walory

poznawcze ni¿ estetyczne s³ownictwa. Powa¿n¹ przeszkod¹ w percepcji

niektórych czytanek i powa¿niejszych lektur stanowi przesycenie ich treœ-

ciami religijnymi niedostêpnymi psychice uczniów ¿ydowskich. Altbauer

postuluje albo czêœciowe zmodyfikowanie kanonu lektur z zakresu jêzyka

polskiego, albo te¿ opracowanie odrêbnych podrêczników dla mniej-

szoœci ¿ydowskiej. Chodzi mu o szersze uwzglêdnienie historii i kultury

¯ydów polskich. Innym pomys³em metodycznym autora jest korelacja

lektur polskich i ¿ydowskich (np. Iliady i Odysei z wyj¹tkami z ksi¹g

Jozuego i Sêdziów w przek³adzie polskim, Pana Tadeusza z poematem

Wilna pióra Sznejura).

W roku wyjazdu do Palestyny (gdzie nieco wczeœniej osiad³a rodzina

uczonego) ukazuje siê tylko jeden artyku³ Altbauera nosz¹cy znamienny

tytu³: Wzajemne wp³ywy polsko-¿ydowskie w dziedzinie jêzykowej („Opi-

nia” 3: 1935, nr 3(101)). Zawarta jest w nim robocza synteza wiedzy

uczonego na temat, który stanie siê jednym z leit-motivów jego dalszej –

coraz bogatszej i wielow¹tkowej – twórczoœci naukowej. Jej zrêby sta-

nowi referat pod takim¿e tytu³em wyg³oszony na 203 wileñskiej Œrodzie

Literackiej w listopadzie 1933 r.

30

MARIA BRZEZINA

W Palestynie – maj¹cej status polityczny mandatu Wielkiej Brytanii

– oraz w powsta³ym po II wojnie œwiatowej Izraelu Altbauer zwi¹za³ siê

z dwoma miastami – Tel-Awiwem i Jerozolim¹. W pierwszym zas³u¿y³

siê dzia³alnoœci¹ kulturaln¹, w drugim zaœ szczególnie dzia³alnoœci¹ nau-

kow¹ i dydaktyczn¹. Od 1936 r. pracowa³ w telawiwskim urzêdzie miej-

skim, tworz¹c pod koniec lat piêædziesi¹tych Muzeum Historyczne, któ-

rego dyrektorem pozostawa³ do 1966 r. Pracê naukowo-dydaktyczn¹ na

Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie rozpocz¹³ w roku akademickim

1954/1955. Profesorem jêzyków s³owiañskich na tym¿e uniwersytecie

zosta³ w 1969 r. Na emeryturê przeszed³ w 1973 r. W latach 1965-1967

przebywa³ na Uniwersytecie Columbia na zaproszenie Uriela Weinreicha.

Utrzymywa³ te¿ kontakty z innymi uniwersytetami amerykañskimi (Har-

ward, Chicago i Los Angeles). Zosta³ cz³onkiem wielu gremiów nauko-

wych, m.in. Miêdzynarodowego Komitetu Slawistów oraz Miêdzynaro-

dowej Komisji Dialektologicznej. W 1990 r. uczony otrzyma³ najbardziej

presti¿ow¹ nagrodê izraelsk¹ – Pras Israel.

6

Profesor Altbauer doczeka³ w pe³ni si³ intelektualnych sêdziwego

wieku. Zmar³ 14 X 1998 r. w Jerozolimie, pozostawiaj¹c po sobie ok. 100

publikacji naukowych.

Uczony nigdy nie zapomnia³ o swej dawnej ojczyŸnie. Ju¿ w czerwcu

1948 r. przyby³ do Polski, aby odnowiæ kontakty osobiste i nawi¹zaæ kon-

takty naukowe w œrodowisku slawistycznym, zarówno w polskim, jak i –

za poœrednictwem dawnego mistrza T. Lehra-Sp³awiñskiego – rosyjskim.

Uczestniczy³ w VII Miêdzyna-rodowym Kongresie Slawistów w Warsza-

wie w 1973 r. i opublikowa³ w Polsce wiele prac jêzykoznawczych. W do-

wód uznania jego zas³ug naukowych, w tym prac nt. jêzykowych kontak-

tów polsko-¿ydowskich, Uniwersytet Jagielloñski odnowi³ jego doktorat

23 IX 1986 r.

7

(w terminie z ró¿nych przyczyn spóŸnionym w stosunku

do jubileuszu 50-lecia uzyskania stopnia doktora filozofii), zaœ w 1990 r.

Polska Akademia Umiejêtnoœci przyjê³a go w poczet swych cz³onków.

W pracach Altbauera, publikowanych w Polsce w latach 1948-1993

w czasopismach i ksiêgach zbiorowych, daje siê wyró¿niæ kilka nurtów.

6

Dowodem uznania wk³adu Altbauera do slawistyki œwiatowej s¹ ksiêgi jubileuszo-

we: Slavica Hierosolymitana. Slavic Studies of the Hebrew University, vol. 7: In Honour

Moshe Altbauer on the Occasion of His Eigtieth Birthday (ed. by D. S e g a l, W. M o s -

k o v i c h and M. T a u b e, Jerusalem 1985) oraz Jews and Slavs, vol. 3: IOUDAIKH

ARXAIOLOGIA. In Honour of Professor Moshe Altbauer (ed. by W. M o s k o v i c h,

S. S c h w a r z b a n d, A. A l e k s e e v, Jerusalem 1995).

7

Przemówienie jubilata z tej¿e okazji przypomniano w „Studia Judaica” 2: 1999

nr 1(3), s. 103-106 (do druku przygot. K. P i l a r c z y k).

PROFESOR MOSZE ALTBAUER (12 XI 1904 – 14 X 1998)

31

Jak i przed wojn¹, omawia on zapo¿yczenia z jêzyka hebrajskiego i jidysz

w jêzyku polskim, zwracaj¹c ponadto uwagê na hebraizmy i jidyszyzmy

pozorne oraz germanizmy. Interesuj¹ go tu szczególnie fakty leksykalne,

onomastyczne i sk³adniowe. W artykule pt. O pochodzeniu wyrazu ‘sitwa’

(„Jêzyk Polski” 28: 1948, s. 79-80) udowadnia, ¿e wystêpuj¹cy w polsz-

czyŸnie potocznej (zrazu tylko miejskiej) oraz w socjolekcie przestêpczym

i ¿o³nierskim wyraz sitwa ‘spó³ka’ jest polskim derywatem od jidyszowego

šitwes (rodz. nij.) ‘spó³ka’ (powsta³ym pod wp³ywem analogii do swoj-

skich rzeczowników z formantem -twa). Do jidysz ¯ydów polskich oma-

wiany wyraz przeszed³ z hebrajskiego (tu wystêpowa³ w rodzaju ¿eñskim).

Polszczyzna zatem zmodyfikowa³a jidyszowe zapo¿yczenie s³owotwór-

czo, wskutek czego wyraz uzyska³ rodzaj ¿eñski (przypadkowo zgodny

ze swoim odpowiednikiem hebrajskim). Natomiast bli¿szy formalnie

jêzykowi jidysz wariant šitwes nie zanik³ w polszczyŸnie ca³kowicie,

utrzymuj¹c siê w socjolekcie przestêpczym (g³ównie z³odziejskim), gdzie

otrzyma³ rodzaj mêski oraz znaczenie ‘wspólnik’. Artyku³ Polskie ‘robiæ

machlojki’ („Jêzyk Polski” 30: 1950, s. 125-127) poœwiêci³ autor wyra-

zowi machlojka – etymologicznemu hebraizmowi, przejêtemu do jidysz

w dwu znaczeniach: 1. ‘k³ótnia, m¹cenie wody’ itp. i 2. ‘nieczyste inte-

resy’. Z jidysz wyraz przedosta³ siê do specyficznej polszczyzny ¿ydow-

skiej (nasyconej judaizmami), a z kolei – ju¿ tylko w znaczeniu drugim –

do polszczyzny potocznej samych Polaków i wszed³ równie¿ do zwrotu

frazeologicznego wymienionego w tytule artyku³u. Wa¿nym artyku³em

jest W sprawie ‘kirkutu’ („Jêzyk Polski” 34: 1954, s. 202-204). Okaza³o

siê, i¿ wyraz kirkut ‘cmentarz ¿ydowski’, znany polszczyŸnie dialektalnej

i przedostaj¹cy siê sporadycznie do polszczyzny potocznej starszego poko-

lenia Polaków, nie pochodzi z jidysz, lecz jest starszym zapo¿yczeniem

niemieckim (przetworzeniem Kirchhof), które pierwotnie mia³o znacze-

nie ‘cmentarz protestancki’. Jak widaæ, wyraz ten przeszed³ w polszczyŸ-

nie podobn¹ ewolucjê semantyczn¹, jak i wyraz synagoga (etymologiczny

grecyzm), odnosz¹cy siê zrazu do œwi¹tyni protestanckiej, a dopiero

stosunkowo póŸno do ‘œwi¹tyni ¿ydowskiej’. Ten kulturolingwistyczny

artyku³ Altbauera zainspirowa³ polonistów na czele z K. Nitschem, który

sporz¹dzi³ odpowiedni dopisek do artyku³u Altbauera (jw., s. 204-206).

W rezultacie zebrano warianty wyrazu kirkut || kierkut, takie jak kirchow

|| kierchow, kirków || kierków, kierkowo (oraz derywaty) z ponad stu

miejscowoœci w Polsce i ustalono znaczenie badanego wyrazu. Okaza³o

siê, ¿e tylko reliktowo w by³ym zaborze pruskim utrzyma³o siê jeszcze

starsze znaczenie ‘cmentarz protestancki’, czy wê¿sze ‘cmentarz ewange-

licki’. Na Œl¹sku wariant kirchof obok znaczenia ‘cmentarz ewangelicki’

32

MARIA BRZEZINA

ma niekiedy równie¿ znaczenie ‘cmentarz katolicki’. Sporadycznie na

ró¿nych obszarach pojawiaj¹ siê ponadto znaczenia: ‘miejsce zakopywa-

nia pad³ych zwierz¹t’ oraz ‘stary, opuszczony cmentarz’. Dominuje rze-

czywiœcie znaczenie ‘cmentarz ¿ydowski’. Poza tym, na wschód od linii

Zamoœæ – Bi³goraj – Jaros³aw – Cergowa kroœnieñska warianty omawia-

nego wyrazu ustêpuj¹ synonimowi okopisko, ewentualnie okop (rzadziej)

w znaczeniu ‘cmentarz ¿ydowski’. Dwa artyku³y – O kilku przyk³adach

depluralizacji zapo¿yczeñ w jêzyku polskim („Jêzyk Polski” 35: 1955,

s. 42-46) oraz Nawim (jw., s. 319) wi¹¿¹ siê ze sob¹. W pierwszym z nich

autor skupia siê na zmianie liczby mnogiej na pojedyñcz¹ w procesie

zapo¿yczania niektórych hebraizmów. Podaje przede wszystkim przyk³ady

wynotowane z Meira Ezofowicza E. Orzeszkowej (typu hebr. kafrim

l. mn. ® pol. kofrim l. poj. ‘niedowiarek’, hebr. misnagdim l. mn. ® pol.

misnagdzin l. p. ‘przeciwnik chasydów’), a nastêpnie przypomina starsze

przyk³ady depluralizacji hebraizmów w polskim jêzyku literackim, jak

np. cherubim, serafim, goim, a zw³aszcza szereg nazw w³asnych w t³u-

maczeniach Biblii, które nale¿a³oby zweryfikowaæ z myœl¹ o krytycznym

wydaniu tekstu. W zakoñczeniu artyku³u Altbauer stwierdza, ¿e deplu-

ralizacja nie ogranicza siê do zapo¿yczeñ hebrajskich, ale jest stosowana

szerzej, co popiera wyborem zapo¿yczeñ angielskich, hiszpañskich, fran-

cuskich, ³aciñskich, rosyjskich, wêgierskich, w³oskich, rumuñskich i arab-

skich. Omówiona praca Altbauera zainspirowa³a szczególnie anglistów

polskich, którzy zinwentaryzowali zsingularyzowane przez polszczyznê

zapo¿yczenia angielskie (J. Fisiak, E. Mañczak-Wohlfeld). Drugi spoœród

wskazanych artyku³ów stanowi dodatek do pierwszego. Altbauer pocz¹t-

kowo widzia³ w u¿ytym przez E. Orzeszkow¹ wyrazie nawim równie¿

przyk³ad depluralizacji, wywodz¹c ów wyraz z hebr. n’‡vi|im ‘prorocy’

jednak¿e ostatecznie uzna³ go za oparte na greckiej formie Nave (=navi)

cerkiewne patronimicum w znaczeniu ‘syn Nuna’.

Artyku³ O „prawdziwym Jakubie” i innych replikach („Poradnik Jê-

zykowy” 8: 1957, s. 263-266) poœwiêca Altbauer problemowi replik w –

jak byœmy dzisiaj powiedzieli – idiostylach, czyli indywidualnych stylach

pisarzy i w tekstach utworów literackich. Pisarze wprowadzaj¹ na w³asn¹

rêkê szereg replik (inaczej zwanych kalkami), czyli dos³ownych t³uma-

czeñ obcych konstrukcji, m.in. idiomów. Autor s³usznie przestrzega przed

niebezpieczeñstwem w³¹czania tego typu okazjonalnych replik do s³ow-

ników jêzyka polskiego. W czêœci materia³owej omawia on kilkanaœcie

polskojêzycznych replik jidyszowych i hebrajskich idiomów, wynotowa-

nych z G³osów w ciemnoœci J. Stryjkowskiego, gdzie pe³ni¹ one okreœlon¹

funkcjê artystyczn¹ – wzmocnienia kolorytu lokalnego. Jeœli zaœ chodzi

PROFESOR MOSZE ALTBAUER (12 XI 1904 – 14 X 1998)

33

o umieszczonego w tytule artyku³u prawdziwego Jakuba, pochodz¹cego

z polskiego t³umaczenia jednego z tekstów Einsteina przez Infelda, to jest

on replik¹ niemieckiego idiomu biblijnego der wahre Jakob. Okreœlenie

to pojawi³o siê w zwi¹zku z dawnym sporem o miejsce pochówku œw. Ja-

kuba (Compostella czy Monte Grigiano).

W artykule Jeszcze o ‘dybiku’ („Jêzyk Polski” 61: 1981, s. 91-94)

Altbauer prostuje myln¹ etymologiê wyrazu dybik, autorstwa M. Kar-

pluk, przypominaj¹c, ¿e wyraz ten oznacza w jêzyku hebrajskim ‘duszê

zmar³ego cz³owieka, która wesz³a w cia³o cz³owieka ¿ywego’. Ten hebra-

izm ustali³ siê w jidysz ¯ydów polskich w postaci dybyk, zaœ w jidysz

¯ydów „litewskich” w postaci dybuk. Pointê artyku³u stanowi przestroga

przed niefortunnymi ekspertyzami etymologicznymi, które nie bior¹ pod

uwagê przypadków homonimii, powsta³ych wskutek pojawienia siê obok

wyrazów rodzimych tak samo lub bardzo podobnie brzmi¹cych zapo¿y-

czeñ. Badacza zainteresowa³a tak¿e leksyka spoza œcis³ego krêgu judai-

ków, o czym œwiadczy artyku³ Muzu³man – Muselman (przyczynek do

s³ownictwa wojennego) („Jêzyk Polski” 30: 1950, s. 84-87). W przeci-

wieñstwie do W. Doroszewskiego, uznaj¹cego, ¿e okreœlenie muzu³man

powsta³o w slangu polskich wiêŸniów lagrów niemieckich samorzutnie,

jako swoista metafora, Altbauer stawia hipotezê, i¿ jest ono zapo¿ycze-

niem z berliñskiego przedwojennego slangizmu Muselman, które zosta³o

zneosemantyzowane w czasach hitlerowskich.

Erudycyjne studium onomastyczno-etymologiczne Jeszcze o chazar-

skich nazwach miejscowych na ziemiach polskich („Onomastica” 13:

1968, s. 120-128) w sposób przekonywaj¹cy zamyka d³ugoletni¹ dys-

kusjê na temat rzekomych toponimów pochodzenia chazarskiego typu

Kozary (i derywaty z rdzeniem koz-) oraz Kawiory (i warianty). Pierwsze

z nich s¹ okreœleniami rodzimymi, drugie, np. krakowskie Kawiory, upa-

miêtniaj¹ dawn¹ hebrajsk¹ nazwê grobów, jako ¿e w danym miejscu by³

niegdyœ rzeczywiœcie cmentarz ¿ydowski. Inne studium onomastyczno-

-etymologiczne – Dublety imion biblijnych w polszczyŸnie („Onomastica”

10: 1965, s. 196-203) przynosi wnikliw¹ foniczn¹ analizê wariantów wy-

branych imion biblijnych w t³umaczeniach na jêzyk polski. Wariantyw-

noœæ jest wynikiem parokrotnego zapo¿yczenia imiennictwa w ró¿nych

czasach – w epoce najstarszej, gdy antroponimiê biblijn¹ przyswajano za

poœrednictwem greki, ³aciny oraz jêzyków zachodnioeuropejskich i w epo-

kach póŸniejszych, gdy przejmowano antroponimiê bezpoœrednio z he-

brajskiego orygina³u Biblii czy wreszcie uwzglêdniano zjidyszowane formy

34

MARIA BRZEZINA

imion, funkcjonuj¹ce w mowie ¯ydów osiad³ych w Polsce.

8

Do ono-

mastyki biblijnej wraca Altbauer na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych

w studium On the Gender of Biblical Place-names in some Slavic Bible

Translation (w: Munera linguistica Ladislao Kuraszkiewicz dedicata,

Wroc³aw – Warszawa – Kraków 1993, s. 13-22), porównuj¹c postaci to-

ponomastyczne Jerozolimy i Syjonu w Biblii hebrajskiej oraz s³owiañ-

skich – cerkiewnych i katolickich. Studium pt. „ze šiv

‡

tah habbaƒit m

‡

’at”.

O skrótach z³o¿onych nazw miejscowych w hebrajszczyŸnie („Lingua

Posnaniensis” 2: 1950, s. 208-219) bazuje zarówno na materiale biblij-

nym, jak i na danych ze wspó³czesnej hebrajszczyzny. Przede wszystkim

rozszyfrowuje on kilkanaœcie skrótów toponimicznych w Biblii hebraj-

skiej, sprawiaj¹cych znaczn¹ trudnoœæ t³umaczom tekstu (w tym i t³u-

maczom na jêzyk polski). Zawarty w hebrajskiej czêœci tytu³u studium

wyraz habbaƒit to swoisty skrót nazwy Bet-lehem ‘Bet-lejem’, który jest

– wedle okreœlenia autora na s. 210 – „slangiem miejscowym utrwa-

lonym w tekœcie literackim, a mo¿e œwiadom¹ stylizacj¹ autora Ksiêgi

Ruty”. T³umacze oddaj¹ go ró¿nymi zastêpnikami (m.in. s³owem dom).

Trzy artyku³y z lat szeœædziesi¹tych – O pewnej funkcji nieodmien-

nego imies³owu czasu teraŸniejszego w polszczyŸnie (w: Studia linguis-

tica in honorem Thaddaei Lehr-Sp³awiñski, Warszawa 1963, s. 333-337),

O technice przek³adowej Szymona Budnego (w: Studia jêzykoznawcze

poœwiêcone Stanis³awowi Rospondowi, Wroc³aw 1966, s. 85-96), Staro-

czeskie gduc || staropolskie gydøcz || ózedl (O s³owiañskiej replice bi-

blijnego bo’axa (w: Symbolae philologicae in honorem Vitoldi Taszycki,

Wroc³aw 1968, s. 10-15) – ukazuj¹ procesy przenikania hebrajskich

konstrukcji sk³adniowych do systemu sk³adni jêzyka polskiego (jak te¿

innych jêzyków s³owiañskich). Dzieje siê to wskutek procesu kalkowa-

nia, czyli dos³ownego t³umaczenia tekstu. Altbauer nak³ania historyków

jêzyka polskiego do odró¿niania sk³adniowych faktów systemu rodzi-

mego od kalk (replik), od których roi siê w t³umaczeniach Biblii. Tylko

niektóre kalki da³y pocz¹tek innowacjom sk³adniowym w staropolszczyŸ-

nie (tzn. zaczêto tworzyæ konstrukcje analogiczne). Oprócz wyodrêbnie-

nia samych kalk autor gromadzi wszelkie inne zastêpniki konkretnych

konstrukcji najstarszego przekazu Biblii (uwzglêdniaj¹c poœrednictwo

Septuaginty, Wulgaty i t³umaczeñ czeskich).

Drugi nurt dorobku Altbauera prezentowanego w okresie powojen-

nym polskiemu œrodowisku jêzykoznawczemu stanowi¹ prace ukazuj¹ce

8

Nieco wczeœniej autor zajmowa³ siê równie¿ wymow¹ imion biblijnych w t³uma-

czeniu wschodnios³owiañskim Ksiêgi Rut – zob. „Lešonenu” 25: 1961, s. 24-26.

PROFESOR MOSZE ALTBAUER (12 XI 1904 – 14 X 1998)

35

polonizmy i slawizmy, które przeniknê³y do hebrajszczyzny (w tym

zw³aszcza do nowohebrajskiego – iwrit) oraz do jidysz. W drobnym

przyczynku pt. Rekem – perypetie polskiego skrótu („Jêzyk Polski” 28:

1948, s. 150-151) autor objaœnia nowohebrajsk¹ nazwê rekem ‘rêczny

karabin maszynowy’ zwi¹zkiem z polskim skrótem r. k. m. (erkaem). Po-

wsta³ w ten sposób homonim w stosunku do wyrazu rekem – ‘wzorzysta

tkanina’. Przy sposobnoœci autor objaœnia specyficzn¹ technikê tworzenia

skrótowców we wspó³czesnym jêzyku hebrajskim. Ogromne znaczenie

ma rozprawa Altbauera O jêzyku dokumentów zwi¹zanych z samorz¹dem

¿ydowskim w Polsce (w: ¯ydzi w dawnej Rzeczypospolitej. Materia³y

z konferencji „Autonomia ¯ydów w Rzeczypospolitej Szlacheckiej”, Kra-

ków 22-26 IX 1986 r., red. A. Link-Lenczowski przy wspó³dziale T. Po-

lañskiego, Wroc³aw – Warszawa – Kraków 1991, s. 13-22; zob. te¿ wer-

sjê angielsk¹ tej rozprawy: The Language of Documents Relating to Jew-

ish Autonomy in Poland, w: The Jews in Old Poland, 1000-1795, ed. by

A. Polonsky, J. Basista and A. Link-Lenczowski, London – New York

1993, s. 119-131). Sk³ada siê ona z dwu czêœci. W pierwszej uczony

przedstawia sposoby percypowania terminów polskich do jêzyka hebraj-

skiego ¯ydów zamieszka³ych w I Rzeczypospolitej, sprowadzaj¹ce siê –

ogólnie rzecz bior¹c – do transferencji lub kalkowania (tworzenia replik).

W drugiej zaœ analizuje on teksty pisanych po polsku dokumentów, uka-

zuj¹c zarówno przenikanie do nich zapo¿yczeñ hebrajskich poprzez po-

œrednictwo jidyszowe, jak i neosemantyzacjê wyrazów staropolskich.

Przedk³ada te¿ projekt monografii leksykalnej, omawiaj¹cej pe³ny mate-

ria³ dotycz¹cy samorz¹dnoœci ¿ydowskiej w Polsce, uprzedzaj¹c o trud-

noœciach badawczych, jako ¿e materia³ nale¿a³oby wyekscerpowaæ z teks-

tów w ró¿nych jêzykach – polskim, ³acinie, hebrajskim, jidysz, ruskim –

kancelaryjnym Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego oraz niemieckim. Ten

wa¿ny temat powinien byæ podjêty ju¿ to przez badacza – poliglotê, b¹dŸ

– co bardziej realne – przez odpowiedni zespó³ naukowy.

Trzy interesuj¹ce prace poruszaj¹ slawizacjê leksyki i onomastyki

Izraela. W publikacji O technice zdrobnieñ i spieszczeñ we wspó³czesnej

hebrajszczyŸnie („Lingua Posnaniensis” 1: 1949, s. 189-198) ukazuje

Altbauer wycinek systemu s³owotwórczego, w którym obok formantów

zdrabniaj¹cych i spieszczajcych w³aœciwych hebrajszczyŸnie oraz zapo-

¿yczonych z jidysz funkcjonuj¹ formanty s³owiañskie – polskie i rosyj-

skie -ik, -ka, -inka, -czyk itp. Tworz¹ one na ogó³ derywaty od imion, ale

sporadycznie równie¿ od rzeczowników pospolitych. Przy sposobnoœci

autor zaznajamia nas z innymi sposobami zdrabniania i spieszczania, jak

reduplikacja, zmiana akcentu z sylaby ostatniej na przedostatni¹ oraz ara-

36

MARIA BRZEZINA

bizacja. Studium Od typu metronomicznego do „pajdonimicznego”. (Przy-

czynki do onomastyki jidyszowej i nowohebrajskiej) („Onomastica” 4:

1958, s. 355-364) – jak pisze autor we wstêpie – ma dwa cele: 1. ocaliæ

fakty z Polski, które s¹ ciekawe same przez siê oraz jako analogia do

podobnych zjawisk w innych grupach ludnoœci na terenie Polski, 2. uka-

zaæ nowy typ nazewnictwa w Izraelu, formalnie identyczny ze znanym

typem, ale znaczeniowo i sk³adniowo ró¿ny (wskutek wp³ywu antroponi-

mii arabskiej). ¯ydzi polscy na u¿ytek wewnêtrzny stosowali ró¿ne typy

antroponimów, a mianowicie konstrukcjê: imiê osobnicze + imiê matki

(i rzadziej imiê ¿ony) w dope³niaczu (w sytuacji nieoficjalnej), imiê osob-

nicze + ben [syn] + imiê ojca (w sytuacjach oficjalnych, np. przy obrze-

zaniu, bar micwie, przy powo³ywaniu do odczytania Tory, przy odma-

wianiu modlitwy za zmar³ych i w napisach nagrobnych), wreszcie imiê

osobnicze + przezwisko. Typ pierwszy i trzeci stanowi paralelê do daw-

nych i ludowych nieoficjalnych konstrukcji polskich. Imiona stosowane

w dope³niaczach mia³y czêstokroæ postaæ zdrobnia³¹ (spieszczon¹), przy

czym u¿ywano równie¿ formantu pochodzenia polskiego i ruskiego: -ke.

W okresie nadawania ¯ydom nazwisk urzêdowych usankcjonowano sze-

reg nazwisk dope³niaczowych, zw³aszcza metronimicznych, a w zaborze

rosyjskim nazwisk dzier¿awczych od imienia matki ze s³owiañskim for-

mantem -in. W ten sposób utrwali³y siê strukturalne elementy s³owiañ-

skie w antroponimii ¿ydowskiej. Jednak¿e w warunkach izraelskich naz-

wiska ¯ydów polskich (jak te¿ ¯ydów pochodz¹cych z innych krajów

s³owiañskich) uleg³y nierzadko hebraizacji. Typ metronimicznych naz-

wisk dope³niaczowych zacz¹³ zanikaæ. Ekspansywn¹ okaza³a siê konstruk-

cja: imiê osobnicze + ben (lub bar) ‘syn’ + imiê ojca, a tak¿e pojawi³a

siê pod wp³ywem arabskim nowa konstrukcja: aba [ojciec] + imiê syna.

Tym samym stopniowo zanikaj¹ elementy s³owiañskie w nazwiskach tam-

tejszych ¯ydów.

Artyku³ Elementy s³owiañskie w hebrajskiej toponimii Izraela („Ono-

mastica” 2: 1956, s. 64-68) przynosi szereg przyk³adów przenikania ele-

mentów polskich i innos³owiañskich do izraelskich nazw miejscowych

typu pami¹tkowego, tzn. zawieraj¹cych nazwiska zas³u¿onych ¯ydów,

wytworzone w krajach s³owiañskich przy zastosowaniu formantów -in,

-ik, -ek i -ow. Przy sposobnoœci autor podaje przyk³ady unikania w³¹cza-

nia omawianych nazwisk do toponimii izraelskiej, polegaj¹ce na zastoso-

waniu jedynie imienia osoby zas³u¿onej, ewentualnie stworzeniu specy-

ficznego skrótowca, którego podstaw¹ jest pe³ny antroponim, ostatecznie

brzmi¹cego identycznie lub bardzo podobnie do jakiegoœ hebrajskiego

wyrazu pospolitego (np. toponim K

‡

far-’A'zar to compositum zawiera-

PROFESOR MOSZE ALTBAUER (12 XI 1904 – 14 X 1998)

37

j¹ce w pierwszym cz³onie wyraz o znaczeniu ‘wieœ’, w drugim zaœ skró-

towiec od imion i nazwiska pisarza Aleksandra Zyskinda Rabinowicza).

Niektóre nazwiska s³owiañskie, zawieraj¹ce pierwotnie grupy spó³g³os-

kowe (-nsk-, -wsk-) dostosowuje siê do hebrajskiej fonotaktyki poprzez

wstawienie elementu wokalicznego (np. Pinsker ® Pinisker lub Pinesker).

Okazjonalnie Altbauer zwróci³ uwagê na bli¿ej nieokreœlony polo-

nizm (prawdopodobnie jakiœ zapomniany dialektyzm kresowy) w hebraj-

szczyŸnie, u¿ywanej jednak nie przez ¯ydów, lecz przez Karaimów pol-

skich (których jêzykiem macierzystym jest karaimski z kipczackiej grupy

jêzyków podrodziny turko-tatarskiej w rodzinie a³tajskiej, podczas gdy

hebrajski pe³ni funkcjê jêzyka wy¿szego, a szczególnie podstawowego

jêzyka kultu religijnego). Chodzi tu konkretnie o wyraz opoka oznacza-

j¹cy jak¹œ dawn¹ grê w kamyki (Opoka – ‘nazwa gry’, „Jêzyk Polski” 37:

1957, s. 390 – 391).

9

W 1960 r. odby³a siê w £añcucie miêdzynarodowa sesja naukowa

upamiêtniaj¹ca piêædziesi¹t¹ rocznicê œmierci Marii Konopnickiej. Pozo-

sta³y po niej dwie bardzo zbli¿one wersje wyst¹pienia Altbauera – wów-

czas docenta Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie. Pierwsza to li-

cz¹cy 7 stron maszynopis powielony w Zak³adzie Graficznym „Tamka”

w Warszawie (zamówienie 1640) pt. Twórczoœæ Marii Konopnickiej w t³u-

maczeniach hebrajskich (streszczenie), zdeponowany w Bibliotece Jagiel-

loñskiej pod sygnatur¹ 544734 III, druga zaœ to publikacja pt. Na gruncie

hebraizmu w ksiêdze konferencyjnej pod redakcj¹ J. Baculewskiego, za-

tytu³owanej Œladami ¿ycia i twórczoœci Marii Konopnickiej. Szkice histo-

ryczno-literackie, wspomnienia, materia³y bibliograficzne. (wyd. 1: War-

szawa 1963, s. 269-274 i 355-356; wyd. 2: poprawione i uzupe³nione,

Warszawa 1966, s. 278-283 i 368-369). Autor zgromadzi³ tu imponuj¹cy

materia³ dotycz¹cy hebrajskich t³umaczeñ wielu dzie³ Konopnickiej, które

ukazywa³y siê g³ównie w czasopismach, podrêcznikach szkolnych i an-

tologiach literackich, zarówno w Polsce, jak i innych krajach diaspory

¿ydowskiej oraz w Izraelu. Zwraca te¿ m.in. uwagê na fakt, ¿e t³umaczy

i m³odszych czytelników bardziej interesuj¹ utwory pisarki o tematyce ogól-

noludzkiej, ni¿ o tematyce ¿ydowskiej. Nadmienia o przypadkach zacie-

rania kolorytu lokalnego orygina³u (np. O krasnoludkach i sierotce Marysi).

Wzajemne wp³ywy jêzykowe s³owiañsko-¿ydowskie naœwietla³ Alt-

bauer nie tylko w pracach publikowanych w Polsce, ale i na miêdzynaro-

9

W póŸniejszym dorobku Altbauera jest jeszcze inne, istotniejsze caraimicum, a mia-

nowicie praca O tendencjach dehebraizacji leksyki karaimskiej i ich wynikach w „S³owni-

ku karaimsko-rosyjsko-polskim” („Harvard Ukrainian Studies” 3-4: 1979-1980, s. 51-60).

38

MARIA BRZEZINA

dowych spotkaniach naukowych, zob. Slavjanskye elementy v vozrožden-

nom drevneevrejskom jazyke, (w: IV Meždunarodnyj Súezd Slavistov.

Materialy. Diskussi, Izdat. Akademii Nauk SSSR, Moskva 1962, s. 136-

-137), oraz Achievements and Tasks in the Field of Jewish-Slavic Lan-

guage Contact Studies (A paper delivered to the International Conference

on „Jews and Slavs: Contact and Conflicts in Russia and Eastern Eu-

rope”, held at the Russian and East European Center of the University of

California, Los Angeles, March 19-23, 1972, Jerusalem 1972, 15 ss.).

Nale¿y te¿ jeszcze wspomnieæ o referacie autora poœwiêconym rugowa-

niu slawizmów ze standardowego jidysz – Das Entfernen von Slawismen

im literarischen Jiddisch (w: Auszüge von Vorträgen des II Internatio-

nalen Dialektologenkongresses, Marburg 1965, Sektion IX, Sprachgren-

zenprobleme 1-2, s. 5). W tym miejscu nale¿y te¿ podnieœæ zas³ugi Alt-

bauera w przygotowanym pod kierunkiem U. Weinreicha atlasie jêzyka

i kultury jidysz (dokumentyzuj¹cym m.in. wp³ywy polszczyzny i innych

jêzyków s³owiañskich).

Okazjonalnie – w artykule Contributions semasiologiques („Lingua

Posnaniensis” 5: 1955, s. 166-170) – autor zaj¹³ siê te¿ kilkoma nies³o-

wiañskimi (angielskimi i wêgierskimi) zapo¿yczeniami w jêzyku nowo-

hebrajskim i jidysz.

Trzeci nurt w pracach Altbauera to wnikliwe filologiczne studia bib-

lioznawcze (bez aspektów polonistycznych). Nale¿y tu wskazaæ takie pub-

likacje, jak Ze studiów nad wschodnios³owiañskimi przek³adami Biblii

(O dwóch przek³adach biblijnego akrostychu o zacnej niewieœcie) („Stu-

dia z filologii polskiej i s³owiañskiej” 7: 1967, s. 179-190), Are grecisms

in an Old-Church-Slavonic Manuscript a Criterion of its Archaic Prove-

nance (w: VII Miêdzynarodowy Kongres Slawistów w Warszawie, 1973,

Streszczenia referatów i komunikatów, Warszawa 1973, s. 61-62) oraz

Perypetie s³owiañskich rêkopisów synajskich w ci¹gu ostatnich 150 lat

(na przyk³adzie rêkopisów nr 2 i 12) („Rocznik Slawistyczny” 43/1: 1992,

s. 5-11). Pierwsza z wymienionych publikacji – dedykowana J. Krzy¿a-

nowskiemu – stanowi szczegó³owe porównanie dwu przek³adów wer-

setów 10-31 rozdzia³u XXXI Ksiêgi Przys³ów, zawartej w kodeksie RKF

– 262, znajduj¹cym siê od 1946 r. w Centralnej Bibliotece Litewskiej

Akademii Nauk. Jeden z przek³adów jest œciœle uzale¿niony od orygina³u

hebrajskiego (respektowanie szyku hebrajskiego, repliki sk³adniowe, prze-

strzeganie zasady translacyjnej czêœæ mowy za czêœæ mowy, np. rze-

czownik przek³adu za rzeczownik orygina³u). Autor dokonuje drobiaz-

gowej analizy licznych ró¿nic miêdzy badanymi przek³adami, a jako t³o

podaje te¿ materia³ porównawczy z jeszcze innych znanych mu t³uma-

PROFESOR MOSZE ALTBAUER (12 XI 1904 – 14 X 1998)

39

czeñ. Szczególnie interesuj¹ca jest ostatnia z wymienionych publikacji,

ukazuj¹ca losy dwu rêkopisów z klasztoru œw. Katarzyny na Synaju –

Evangelium Dobromiri, bêd¹cego najstarszym zabytkiem œredniobu³gar-

skim datowanym na XII w. oraz Horologium w redakcji ruskiej z XIII w.

Te polskie publikacje s¹ zaledwie niewielkim odpryskiem ogromnego opus

vitae Altbauera, tzn. promocji odkrytych przez niego zabytków religij-

nych, g³ównie cyrylickich i g³agolickich.

Po wojnie izraelsko-egipskiej w 1967 r. i zajêciu Klasztoru œw. Ka-

tarzyny na Synaju uczony mia³ mo¿noœæ zapoznania siê z wieloma prze-

chowywanymi tam unikalnymi rêkopisami s³owiañskimi, tak¿e tymi, któ-

rych nie zmikrofilmowa³a ekspedycja amerykañska. W 1975 r. w czasie

k³adzenia fundamentów pod nowy budynek po po¿arze w klasztorze sy-

najskim, odkryto 150-letni¹ skrzyniê z 220 prastarymi, ró¿nojêzycznymi

rêkopisami. Altbauer uzyska³ do nich dostêp dopiero w 1979 r. Poza tym

w polu jego uwagi znalaz³y siê zbiory klasztorów prawos³awnych na sta-

rym mieœcie w Jerozolimie, a z kolei zabytki z bibliotek zagranicznych,

w tym rosyjskich i litewskich. Nad fascynuj¹cymi kodeksami i ich frag-

mentami badacz strawi³ po¿ytecznie wiele lat. Ich owocem by³y przede

wszystkim monumentalne, fototypiczne wydania zabytków (niekiedy sca-

lonych z rêkopisów ró¿nych bibliotek) pod jego redakcj¹ lub wspó³redak-

cj¹. Nale¿y tu wymieniæ przede wszystkim edycje nastêpuj¹cych zabyt-

ków: Psalterium Synaiticum, An 11

th

Century Glagolitic Manuscript from

St. Catherine’s Monastery, Mt. Sinai (Skopje 1971, ss. XVI, 360, 3 kol.

tabl.), Dobromirovo Evangelie. Kirilski Spomenik od XII vek, t. 1 (Skopje

1973, ss. XVII, 438, 4 kol. tabl.), Psalterium Latinum Hierosolymita-

num. Eine frühmittelalterliche lateinische Handschrift, Sin. Ms. No 5

(Wien – Köln – Graz 1978, ss. XXIV, 232), An Early Slavonic Psalter

from Rus’, vol. 1 (Cambridge, Massachusetts 1978, ss. VII, 178; wspó³-

praca: H. G. Lunt), Der älteste Serbische Psalter (Köln – Wien 1979,

ss. XXXI, 446), The „Vilnius” Version of the Oldest Russian Translation

of the Book of Esther (Vilnius Codex 52) (Jerusalem 1988, ss. 30), An

Orthodox Pomjanyk

10

of the Seventeenth – Eighteenth Centuries (Cam-

bridge, Massachusetts 1989, ss. IX, 292; wspó³praca: I. Ševèenko i B. Stru-

minsky), An East Slavic Sinodic from the Sinai (Köln 1992, ss. 80), The

Five Biblical Scrolls in a Sixteenth-Century Jewish Translation into Bye-

lorussian (Vilnius Codex 262), (Jerusalem 1992, ss. 421; wspó³praca:

M. Taube).

10

Pomjanyk (te¿: pomjannik, pominnyk) jest to rêkopiœmienna ksiêga zawieraj¹ca wy-

kaz imion i nazwisk dobroczyñców i fundatorów, zarówno duchownych jak i œwieckich,

wspominanych w cerkiewnych modlitwach o zdrowie, ewentualnie o spokój duszy.

40

MARIA BRZEZINA

Oprócz tego Altbauer opublikowa³ wiele mniejszych – filologicznych

i jêzykoznawczych – prac dotycz¹cych dawnych s³owiañskich zabytków

religijnych, do których nale¿¹ w kolejnoœci chronologicznej m.in.: O kry-

teriach ustalania pierwowzoru t³umaczeñ biblijnych (na przyk³adzie ksiê-

gi Ruth z kodeksu wileñskiego # 262) („Slavia” 35: 1967, s. 590-600),

Studies in the Vocabulary of the Byelorussian Translation of the Bible

(„The Journal of Byelorussian Studies” 8/2: 1971, nr 4, s. 359-368),

Greek – Slavic Miscellanea from Sinai („Cirillomethodianum” 2: 1972-

-1973, s. 176-177, 3 tabl.), G³agolickie fragmenty chorwackiego psa³te-

rza z JAZU („Slovo” 25: 1976, s. 263-271, 2 tabl.), Novootkrytyj Ierusa-

limskij fragment drevnerusskogo aprakosa

11

(w: Israeli Contributions to

the 8

th

International Slavists Congress, Zagreb – Ljubljana 1978, Israeli

Slavists Commitee, Jerusalem 1978, ss. 14, 8 tabl.), Slavic Manuscripts

in Jerusalem and Sinai and their Study in Israel („Polata Kúnigopisü-

naja” 2: 1979, s. 6-10), Fragmentum glagoliticum Evangeliarii paleoslo-

venici in codice Sinaitico 39 (Palimpsetum) („Anzeiger der Österreichi-

schen Akademie D. Wissenschaften” 117: 1980, s. 139-152, 2 Abb.;

wspó³autorstwo: F.W. Mareš), The Slavonic Book of Esther: When, Where,

and from What Language was it translated? („Harvard Ukrainian Studies”

8:1984, [1985], no. 3, s. 19-35). Powy¿sze prace wraz z nie wymienio-

nymi z braku miejsca publikacjami

12

da³y podstawê do uznania Altbauera

za jednego z najznakomitszych slawistów œwiatowych, któremu poœwiêca

sporej objêtoœci has³o (z fotografi¹) Kiry³o-Metodiewska Encik³opedia,

(A – Z), red. P. Dinekow (Sofia 1985, s. 61-63).

Na koniec warto przypomnieæ, ¿e Altbauer w okresie powojennym

opublikowa³ kilka prac jêzykoznawczych, wykraczaj¹cych poza wska-

zane wy¿ej podstawowe nurty badawcze, jak np. Bulgarismi del „giudeo-

-spagnolo” degli ebrei di Bulgaria („Ricerche Slavistiche” 4: 1955-

-1956, s. 72-75) czy Dalla lingua dei pescatori israeliani („Bolletino

dall’ Atlante Linguistico Mediterraneo” 2-3: 1960-1961, s. 169-174),

a ponadto przez pewien czas og³asza³ izraelsk¹ bibliografiê onomastyczn¹

w czasopiœmie „Onoma” (3-4: 1952-1961, passim). Jako ciekawostkê mo¿-

na tu wreszcie wspomnieæ dwie izraelskie polskojêzyczne publikacje spo-

za dziedziny jêzykoznawstwa: Listy Juliana Tuwima do przyjaciela izra-

11

Aprakos to ksiêga liturgiczna zawieraj¹ca u³o¿ony w porz¹dku roku koœcielnego

zbiór perykop ewangelicznych.

12

Zob. bibliografie prac Altbauera w: „Slavica Hierosolymitana” 7: 1985, s. 273-279

(List of Publications 1928-1994) oraz w poœwiêconym uczczeniu jubileuszu dziewiêæ-

dziesiêciolecia uczonego „Jews and Slavs” 3: 1995 [Jerusalem], s. 14-15 (List of Publi-

cations: 1984-1994).

PROFESOR MOSZE ALTBAUER (12 XI 1904 – 14 X 1998)

41

elskiego („Od Nowa” 5: 1964, s. 7 – 8), przedrukowane po latach przez

warszawsk¹ „Politykê” (1984, nr 11 (1402), s. 9), i Saga rodu Tuwimów

(„Nowiny i Kurier” 7: 1964, s. 5). Podstawowe nurty badawcze uczonego

prezentuje hebrajski wybór jego dzie³

Nvwlb Mjrqam

. Studies in Linguis-

tics (vol. 1, Jerusalem 1977).

Profesor Altbauer, do niedawna jeden z seniorów jêzykoznawstwa

œwiatowego, zdawa³ sobie sprawê, ¿e nie zd¹¿y zrealizowaæ wszystkich

swych projektów. W oparciu o glosy rozrzucone w ró¿nych publikacjach

uczonego mo¿na zrekonstruowaæ jego naukowy „testament”. Na konty-

nuatorów jego dzie³a czekaj¹ m.in. nastêpuj¹ce tematy syntetyczne w za-

kresie kontaktów jêzykowych polsko-¿ydowskich: 1. judaica w ró¿nych

odmianach polszczyzny, 2. polonica w ¿ydowskojêzycznych utworach

pisarzy pochodzenia ¿ydowskiego (przypomnijmy, ¿e sam Altbauer chcia³

swego czasu opracowaæ pod tym k¹tem twórczoœæ I.B. Singera

13

),

3. judaica w polskojêzycznych utworach pisarzy pochodzenia ¿ydowskie-

go, 4. judaica w polskich t³umaczeniach utworów ¿ydowskich, 5. polonica

w t³umaczeniach utworów polskich na hebrajski i jidysz, 6. terminologia

dotycz¹ca samorz¹dnoœci ¯ydów polskich. Jeœli zaœ chodzi o cenne reli-

gijne zabytki s³owiañskie, Altbauer zak³ada³ co najmniej, ¿e po wstêpnych

tomach zawieraj¹cych podobizny rêkopisów uka¿¹ siê tomy poœwiêcone

skrupulatnej analizie paleograficznej, jêzykowej, tekstologicznej i stylis-

tycznej poszczególnych dzie³.

14

13

Temat ten zosta³ z powodzeniem opracowany w pracy doktorskiej E. G e l l e r, która

ukaza³a siê drukiem pod zmienionym tytu³em: Jidysz – jêzyk ¯ydów polskich, Warszawa

1994.

14

Mimo ¿e – jak staraliœmy siê wykazaæ – M. Altbauer utrzymywa³ kontakty naukowe

z Polsk¹, nie zosta³ uwzglêdniony w takich zbiorczych pracach, przedstawiaj¹cych doro-

bek jêzykoznawstwa polskiego, jak Przewodnik po jêzykoznawstwie polskim K. H a n d -

k e i E. R z e t e l s k i e j - F e l e s z k o (Wroc³aw – Kraków – Gdañsk 1977) i Dwieœcie

lat polskiego jêzykoznawstwa (1751-1750) S. U r b a ñ c z y k a (Kraków 1993). Jednak¿e

S. U r b a ñ c z y k poœwiêci³ Altbauerowi stronicê w referacie sesyjnym Polscy jêzyko-

znawcy ¿ydowskiego pochodzenia (w: Prof. Moj¿esz Schorr. Materia³y z Sesji Naukowej,

Kraków 16 XI 1991, pod red. K. P i l a r c z y k a, Kraków 1995, s. 19-25 (Prace Miêdzy-

wydzia³owej Komisji Historii i Kultury ¯ydów PAU, 1); wczeœniejsza wersja tego re-

feratu zosta³a przedstawiona na miêdzynarodowej konferencji „Historia i Kultura ¯ydów

Polskich” (Jerozolima 31 I – 5 II 1988) – zob. International Conference on the History

and Culture of Polish Jews. Abstracts, [Jerusalem, 1988], s. 120. Nekrolog Altbauera pió-

ra M. B r z e z i n y zamieœci³ „Rocznik Polskiej Akademii Umiejêtnoœci” (R. 1998/1999,

Kraków 2000, s. 161-163).