PO 1a Podstawy architektury i urbanistyki

III. 1. Przedstawić w ogólnym zarysie system budowy miast w starożytnej Grecji i Rzymie. Wyjaśnić
pojęcia: siatka hippodamejska i castrum romanum.

Miasta Greckie

W początkowym okresie miasta greckie ze względu na swój nieplanowany rozwój miały układ
chaotyczny, czego przykładem mogą być Ateny, gdzie jedynie agora stanowiła uporządkowany,
centralny punkt organizmu miejskiego22. Dopiero w okresie
klasycznym doszło do istotnych regulacji planów miejskich;
szczególnie widoczne jest to w niewielkich miastach-koloniach
formowanych zgodnie z przyjętym planem23. Zasadnicza rola
przypadła miastu Milet.

Układ Hippodamejski jest to system ortogonalnego
(szachownicowy układ ulic krzyżujących się pod kątem prostym)
rozplanowania miasta, w którym wielkość, populacja i układ
urbanistyczny były z góry zaplanowane. Miasto założone na
planie szachownicowym, po utworzeniu sieci prostopadłych do
ulic było podzielone na równej wielkości kwartały zabudowy. W
układzie Hippodamejskim szerokość ulic była uzależniona od ich
kierunku.

Miasta Rzymskie

Architektura rzymska mimo przejęcia pewnych wzorców greckich rządziła własnymi prawami.
Odmienne realia społeczne zaowocowały jednak innym kształtowaniem przestrzeni. Miasta rzymskie
planowane były w sposób regularny. Podstawę układu stanowiły dwie główne ulice przebiegające w
kierunku cardo północ zgodnie z osią ziemi i decumans wschód – zachód i reprezentującą ruch słońca
oraz prostopadle do nich ulice boczne z usytuowanymi przy nich kwadratowymi lub prostokątnymi
blokami podzielonymi na działki. Na skrzyżowaniu głównych ulic umieszczano zazwyczaj główny plac
miejski, forum.

Rzymscy budowniczowie zaczęli zakładać miasta oparte na schemacie obozu rzymskiego castrum
romanum.

III. 2. Omówić przestrzenny aspekt lokacji miast w okresie średniowieczna w oparciu o prawo
niemieckie. Wskazać przykłady miast woj. opolskiego i Polski założonych w oparciu o to prawo.

Typowy układ przestrzenny ówczesnego miasta to plac targowy, stanowiący rozszerzenie drogi,
obudowany domostwami i otoczony obwarowaniem. Na placu tym zwanym rynkiem, stawiano
kramy. Serce rynku stanowił ratusz- siedziba władz. Obok niego stawiano wagę miejską oraz pręgierz.
Często też znajdował się tam kościół. Ziemie przy rynku oraz na pobliskich ulicach należały do
najdroższych w mieście. Z każdego rogu rynku wychodziły dwie ulice, prostopadłe do siebie, w
wielkich miastach również boki rynku poprzecinane były ulicami. Całą powierzchnię miasta dzielono
na działki budowlane w kształcie prostokąta. Większe miasta obwiedziono murami, które
wzmacniano za pomocą baszt. Zabudowa była ciasna, uliczki wąskie i błotniste. Domy murowane w
rynku należały do patrycjatu, pod murami fortyfikacji gnieździła się biedota. Boczne uliczki zajmowali
rzemieślnicy na ogół tej samej specjalności. W Krakowie i Wrocławiu pojawiły się chodniki kamienne,
jezdnie wykładano okrąglakami. Większe miasta posiadały już wodociągi, zastępujące prymitywne
studnie.

Miasta założone na prawie niemieckim:

Województwo opolskie:



Strzelce opolskie – ok. 1300



Prudnik – 1331



Kluczbork – 1252

Polska:



Złotoryja - 1221



Lwówek Śląski - 1217



Chełmno i Toruń – 1233



Środa Śląska – 1235



Wrocław - 1241 lub 1242



Poznań – 1253



Kraków – 1257

III. 3. Zdefiniować rozwiązania konstrukcyjne: sklepienie kolebkowe, sklepienie krzyżowe, kopuła
na pendentywach i tamburze. Wyjaśnić sposób przenoszenia obciążeń w każdym z wymienionych
rozwiązań konstrukcyjnych i wskazać wpływ każdego z rozwiązań na przestrzenność obiektu.

Sklepienie kolebkowe (beczkowe)

Sklepienie w kształcie połowy leżącego walca przeciętego
wzdłuż płaszczyzny poziomej. Wykonywane z ciosów
kamiennych w kształcie klińca przewiązanych z zasadą mijania
spoin . Kolebka sklepienia oparta jest na ścianach podłużnych
(ustawionych wzdłuż osi sklepienia). Ściany przejmują
obciążenie pionowe i poziome (ciężar i rozpór).

Do wznoszenia wiecznotrwałych, monumentalnych budowli używało się przede wszystkim kamienia.
Ale z kamieniem jest pewien szczególny kłopot- wytrzymuje on doskonale wszelki nacisk jednak jest
bardzo mało odporny na zginanie. Gdyby poprzeczną beleczkę drewnianą zastąpili taką samą
kamienną wytrzymałaby ona znacznie mniejszy ciężar- mogłaby nawet pęknąć pod własnym
ciężarem. W Egipcie i Grecji stosując belki kamienne trzeba było robić je bardzo grube i zbliżyć do
siebie podpory. Problem polegał na tym jak zrobić strop nad pomieszczeniem w którym wrażliwy na
zginanie kamień pracowałby tylko i wyłącznie na ściskanie. I tak wymyślono sklepienie. Oto
najprostszy łuk sklepienny, sklepienie kolebkowe.

Sklepienie krzyżowe

Sklepienie zbudowane na planie kwadratu z dwóch, przenikających się sklepień kolebkowych , z
których pozostawiono górne części sklepień. Podparte jest na czterech filarach lub słupach
usytuowanych w wierzchołkach kwadratu (planu pomieszczenia). Podpory znajdują się pod
przekątnymi powstającymi przez przecięcie się kolebek. Wzdłuż nich przenoszone są obciążenia.
Sklepienie stosowane znacznie częściej niż klasztorne , pozwalało na swobodniejsze kształtowanie
wnętrza.

Sklepienie pozwalało na swobodniejsze kształtowanie wnętrza
i możliwość ciągu komunikacyjnego. W tzw. systemie
wiązanym (często spotykany w przypadku bazylik romańskich)
tego typu sklepienia tworzyły podziały na przęsła (przęsło to
kwadrat jaki powstał z jednego wydzielonego sklepienia).
System wiązany opierał się na odpowiednim układzie tych
przęseł. Na jedno przęsło nawy główne miały przypadać dwa
przęsła nawy bocznej.

Kopuła na pendentywach i tamburze

Kopuła – sklepienie o kształcie czaszy , półkoliste, półeliptyczne, ostrołukowe lub cebulaste, oparte na
murze lub bębnie budowane nad pomieszczeniami o planie kolistym, eliptycznym albo wielobocznym
za pośrednictwem pendentywów lub tromp .

Do budowy kopuł używano ciosów kamiennych lub cegieł w kształcie klina ( klińców ). Obecnie do
konstrukcji kopuł używa się stali lub żelbetu . Sklepienna część kopuły nazywana jest czaszą, a
widoczna z wnętrza podniebieniem .

Pendentyw (żagielek) – element narożny w postaci sklepienia o
kształcie trójkąta sferycznego . Umożliwia przejście z planu kwadratu

do koła , na którym opiera się kopuła .

Trompa – narożne sklepienie w kształcie odwróconego wycinka st ożka,
pozwalające na przejście od rzutu czworobocznego do nadbudowy
wielobocznej lub kopuły.

III. 4. Scharakteryzować system konstrukcyjny gotyckiej katedry. Omówić pojęcia: system
przyporowy, wieża sił, łęk przyporowy.

Pytanie 102 z zeszłego roku.

W kościołach bazylikowych (ilustr. 3-29b) stateczność bardzo wysokich ścian naw głównych
uzyskiwano przenosząc parcie sklepień na zewnętrzne filary (przypory) za pośrednictwem
przewieszonych nad nawami bocznymi napowietrznych łuków przyporowych1. Zastosowanie ich po
raz pierwszy w kościele St-Denis (św. Dionizego) pod Paryżem w lalach 1140—1144 zapoczątkowało
epokę gotycką w architekturze.

[

1

Łuk (lęk) przyporowy (oporowy) ma na celu sprowadzenie w kościołach bazylikowych ukośnych sił

ze sklepienia nawy głównej i zewnętrzne filary, zwane przyporami, filarami przyporowymi (1
porowymi) lub wieżami sił ]

W miarę rozwoju konstrukcja ta stawała się coraz śmielsza i lżejsza. Przy bardzo wysokich nawach
podpierano ścianę niekiedy dwoma lukami, jeden nad drugim (ilustr. 3-29c). Na filarach
przyporowych, zwanych wieżami sił, umieszczano pinakle (sterczyny) z kwiatonem na szczycie i
czołgankami (żabkami) na krawędziach.

Rzut poziomy bazyliki składa się najczęściej z trzech, czasem pięciu naw podłużnych, nawy
poprzecznej i prezbiterium, które w okresie gotyku bardzo się rozrosło. Wydłużone i zakończone
zazwyczaj wielobocznie otoczone było obejściem i wieńcem kaplic (ilustr. 3-30). Zaniechano systemu
wiązanego. W budowlach gotyckich przesklepionym kwadratom naw bocznych odpowiadają
prostokątne pola naw głównych.