M Smoliński Joannici wobec polityki Kazimierza Wielkiego w latach 30 XIV wieku

Studia z Dziejów Średniowiecza, nr 17, 2013

Marek Smoliński

(Gdańsk)

Joannici wobec polityki Kazimierza Wielkiego

w latach 30. XIV wieku

Schyłkowy okres panowania w Polsce Władysława Łokietka

zaznaczył się konfliktem władcy i jego politycznych współpracow-

ników z zakonem joannickim

. Jego przyczyny tkwiły w sporze

Ramy czasowe niniejszego artykułu wyznaczono, kierując się początkiem pano-

wania Kazimierza Wielkiego i zmianami w polityce prowadzonej przez joannitów

z baliwatu brandenburskiego oraz przeoratu czeskiego. Tłem owych zmian były: ogra-

niczenie znaczenia stronnictwa zakonnego popierającego Wittelsbachów (od 1336 r.)

i próby ułożenia stosunków na stopie pokojowej przez króla polskiego i czeskiego Jana

w latach 1335 i 1339 oraz reakcja joannitów na wspomniane wydarzenia. Nie bez zna-

czenia są tu również problemy związane z dostępem do niepublikowanych drukiem

dokumentów zakonu, zwłaszcza z terenów Pomorza Zachodniego i Nowej Marchii.

Problem wynika z faktu, że na połowie lat 30. XIV w. kończy się edycja kodeksu do-

kumentów zachodniopomorskich. Kodeks dyplomatyczny Brandenburgii wydawany

przez A. F. Riedla oceniany jest dzisiaj jako wydawnictwo mocno już przestarzałe,

a dodatkowo opublikowane w dość niestaranny sposób. Na swą edycję w dalszym cią-

gu czekają dokumenty zakonu przechowywane w Brandenburgisches Landeshaup-

tarchiv w Poczdamie. W sprawie tego zasobu oraz inwentarza, zawierającego regesty

dokumentów zakonu, zob. J. Zdrenka, Cztery dokumenty zachodniopomorskich joan-

nitów z lat 1368–1416, w: Książęta, urzędnicy, złoczyńcy, Gdańskie Studia z Dziejów

Średniowiecza 6, pod red. B. Śliwińskiego, Gdańsk 1999, s. 305–306; E. Syska, Źródła

do dziejów Nowej Marchii z okresu panowania Askańczyków i Wittelsbachów (do 1373

r.), SŹ, t. XLIII, 2005, s. 67–68. Zob. też eadem, Dokument Zulisa von Wedel dla kom-

tura joannitów z Suchania z 1371 roku, RH, r. 78, 2012, s. 215.

Zob. ostatnio M. Smoliński, Krajobraz sporu. Joannici wobec Władysława Łokiet-

ka, Jana Luksemburskiego i książąt śląskich w latach dwudziestych i na początku

trzydziestych XIV wieku, w: A Pomerania ad ultimas terras. Studia ofiarowane Bar-

barze Popielas-Szultce w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy

naukowej, pod red. J. Sochackiego, A. Teterycz-Puzio, Słupsk 2011, s. 330–349.

arek

MolińSki

182

szpitalników pomorskich z biskupem kujawskim Gerwardem, we

współpracy braci zakonu jerozolimskiego z Krzyżakami w czasie

podporządkowania sobie przez tych ostatnich Pomorza Gdańskiego

oraz w zaangażowaniu się joannitów w działalność stronnictw poli-

tycznych przeciwnych Władysławowi Łokietkowi. Wśród jego prze-

ciwników wymienić można Wittelsbachów, Luksemburgów i książąt

śląskich. W momencie śmierci króla polskiego w 1333 r., w ziemiach

przez niego zarządzanych, joannitom została tylko komturia w Po-

znaniu. Domy zakonu położone na Pomorzu Wschodnim znalazły się

po 1309 r. na terytorium krzyżackim. Wraz z joannitami z pozostałej

części Pomorza, Marchii Brandenburskiej, Nowej Marchii i Meklem-

burgii weszły w skład formującego się baliwatu brandenburskiego

Siedziby joannitów kujawskich w Zblągu i Niemojewie (Niemojewku)

po orzeczeniu sądowym z lat 1320/1321 miały zostać zlikwidowane,

zakonne dobra przejęte zaś przez biskupstwo włocławskie

. Podobny

los przeznaczono zagojskiej komturii zakonu. Z uwagi na korzystne

warunki, jakie stworzyli szpitalnikom w swych księstwach władcy

śląscy, domy zakonu z tego terenu wraz z domem joannitów w Po-

znaniu, połączono w tzw. prowincję polską. W XIV w. tytuł precep-

tora (bądź przeora) polskiego nosili urzędnicy, którzy jednocześnie

tytułowali się zazwyczaj zwierzchnikami zakonu w Czechach, na

Morawach i w Austrii. W odziedziczonym po śmierci ojca państwie

Kazimierza Wielkiego znaczenie joannitów — posiadających fak-

tycznie tylko jedną placówkę — uległo marginalizacji. Proces ten

sięgnął na tyle głęboko, że w ostatnim dziesięcioleciu rządów Wła-

dysława Łokietka i pierwszym okresie rządów Kazimierza Wielkie-

go nie są znane żadne informacje wskazujące na kontakty nie tylko

M. Smoliński, Die Johanniter angesichts der Eroberung Pommerellens durch

den Deutschen Orden, w: Die Ritterorden in Umbruchs- und Krisenzeiten. The Mili-

tary Ordens in Times of Change and Crisis, Yearbook for the Study of the Military

Orders, vol. XVI, 2011, s. 105–124.

Za ostateczny termin uznania odrębności baliwatu przez inne struktury admi-

nistracyjne zakonu przyjmuje się rok 1382 i układ w Haimbach regulujący stosunki

joannitów brandenburskich z niemieckimi.

KDP 2/1, nr 235, 239, 261; T. W. Lange, Joannici na Pomorzu Gdańskim. Stan

badań — interpretacje — próba syntezy, ZH, 1994, t. LIX, z. 4, s. 14; J. Maciejewski,

Działalność kościelna Gerwarda z Ostrowa biskupa włocławskiego w latach 1300–1323,

Bydgoszcz 1996, s. 124 i n.; M. Starnawska, Między Jerozolimą a Łukowem. Zakony

rycerskie na ziemiach polskich w średniowieczu, Warszawa 1999, s. 33; M. Smoliński,

Joannici w polityce książąt polskich i pomorskich od połowy XII do pierwszego ćwierć-

wiecza XIV wieku, Gdańsk 2008, s. 296.

oannici

woBec

polityki

aziMierza

ielkiego

…

183

wspomnianych monarchów, ale też rycerstwa czy duchowieństwa

z władztwa wymienionych królów z joannitami. Okres wzajemnej

obojętności trwał ok. 18 lat i obejmował lata 1317–1335.

We wspomnianym powyżej okresie szpitalnicy mogli liczyć tylko

na życzliwość książąt śląskich, Wittelsbachów oraz książąt zachod-

niopomorskich. Do tego wyliczenia dołączyć można jeszcze książąt

mazowieckich i ich otoczenie. W tym względzie pojawia się jednak

trudność związana z chronologią ich kontaktów z zakonem. Problem

stanowi data uposażenia domu poznańskiego zakonu mazowiecką

wsią Mnichowice. Wiadomość o niej, jako własności zakonu, pocho-

dzi dopiero z dokumentu z 7 XII 1348 r.

Przy jej wykupie z rąk jo-

annitów we wspomnianym roku przez związanego z biskupstwem

poznańskim Tomasza z Wilczyna, twierdzono, że joannici posiadali

Mnichowice wolne od wszelkich książęcych obciążeń. Informować

mieli o tym synowie księcia mazowieckiego Trojdena († 1341): Sie-

mowit III i Kazimierz

. Wskazówka ta nie pozwala więc na ustalenie

chronologii wejścia tej miejscowości w skład dóbr zakonu. Skoro jo-

annici nie powoływali się przy tym na wcześniejszą metrykę swych

praw własności do wspomnianej wsi, to zapewne data śmierci Troj-

dena powinna wyznaczać również termin końcowy darowizny na

rzecz komturii poznańskiej. Jeżeli jednak przywołanie Trojdena

mazowieckiego w omawianym dokumencie miało służyć tylko wska-

zaniu pochodzenia jego dziedziców, to do nadania Mnichowic mogło

dojść znacznie po 1341, a przed 1348 r. W każdym razie według zna-

nych do dziś dokumentów, w XIII w. wieś Mnichowice w uposażeniu

szpitalników poznańskich jeszcze nie występowała. Trudno więc

orzec, czy zakonnicy dostali ją w okresie dobrych stosunków Troj-

dena i jego synów z Władysławem Łokietkiem, czy też wręcz prze-

ciwnie — w czasie gdy książęta ci zawierali przymierze z zakonem

krzyżackim (np. ok. 1334 r.)

. Nie można też wykluczyć jeszcze wcze-

śniejszej metryki zainteresowania się książąt mazowieckich zako-

nem. Jego tło stanowić mogło zbliżenie mazowiecko-śląskie i sojusz

KDW II, nr 1278; S. Karwowski, Komandoria i kościół Św. Jana Jerozolimskiego

w Poznaniu, Roczniki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1911, t. XXXVI,

s. 19.

KDW II, nr 1278.

Zob. F. Kozłowski, Dzieje Mazowsza za panowania książąt, Warszawa 1858,

s. 112; E. Suchodolska, Dzieje polityczne (połowa XIII — połowa IV w.), w: Dzieje poli-

tyczne Mazowsza do 1525 roku, pod red. A. Gieysztora, H. Samsonowicza, Warszawa

1994, s. 205.

arek

MolińSki

184

umocniony małżeństwem Kazimierza I cieszyńskiego i Eufemii,

córki Trojdena mazowieckiego (przed 1324 r.)

. Brak daty nadania

Mnichowic uniemożliwia jednak rozpatrzenie tła i okoliczności oma-

wianej darowizny i spojrzenia na całą sprawę od strony stosunków

czesko-mazowiecko-śląsko-polskich.

Powrót do zainteresowania sprawami zakonu joannickiego Ka-

zimierza Wielkiego i jego otoczenia musiał nastąpić wraz z rozpo-

częciem prowadzenia aktywnej polityki przez króla wobec władców

wspierających zakon. Kierując się chronologią wydarzeń, w pierw-

szym względzie trzeba zwrócić uwagę na rządzoną przez Wittelsba-

chów Brandenburgię. Odnowienie pokoju z margrabią Ludwikiem

(31 VII 1333 r.) było jednym z pierwszych samodzielnych posunięć

Kazimierza Wielkiego na arenie międzynarodowej po jego korona-

cji

. Dla Ludwika Wittelsbacha oznaczało ono również jedno z pierw-

szych samodzielnych wystąpień na arenie międzynarodowej, po

uznaniu przez ojca pełnoletniości margrabiego

. W niedługim cza-

sie doszło do sytuacji umożliwiającej dalsze zbliżenie króla z Wittels-

bachami. Sojusz z nimi król polski planował już pod koniec 1334 r.

W grudniu tegoż roku kancelaria królewska wystawiła dokument

umożliwiający swobodny przyjazd do Polski (do Poznania) margra-

biego brandenburskiego Ludwika

. Glejt ten miał obowiązywać do

lutego 1335 r. Stąd też właśnie w tym terminie spodziewano się za-

pewne wizyty margrabiego.

Wittelsbachów wspierali przede wszystkim joannici niemieccy.

Najwybitniejsi przedstawiciele zakonu z tego terenu umiejętnie pró-

bowali mediować w sporach cesarza z papiestwem. Szczególne usługi

K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, wyd. 2, Kraków 2007, s. 596. Na pomysł

związania nadania na rzecz joannitów poznańskich z koligacjami mazowiecko-ślą-

skimi naprowadził mnie prof. Sobiesław Szybkowski.

J. Wyrozumski, Kazimierz Wielki, Wrocław–Warszawa–Kraków 2004, s. 49–50;

E. Rymar, Przynależność polityczna wielkopolskich ziem zanoteckich między dolną

Drawą i dolną Gwdą oraz Wielenia, Czarnkowa i Ujścia w latach 1296–1368, RH, 50,

1984, s. 65.

E. Rymar, Brandenburscy Wittelsbachwie na dzisiejszych ziemiach polskich,

zwłaszcza w Nowej Marchii i na Pomorzu w latach 1323–1373 (Itinerarium). Wyd. II

poprawione i uzupełnione, Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwlany (dalej

cyt.: NRHA), nr 16, 2009, s. 15.

KDW II, nr 1141–1144; E. Czacharowski, Społeczne i polityczne siły w walce

o Nową Marchię w latach 1319–1373 ze szczególnym uwzględnieniem roli możno-

władztwa nowomarchijskiego, Toruń 1968; s. 118–119; E. Rymar, Przynależność poli-

tyczna, s. 67–68; idem, Brandenburscy Wittelsbachowie, s. 16.

oannici

woBec

polityki

aziMierza

ielkiego

…

185

oddał w tym względzie cesarzowi Ludwikowi zakonny dyplomata Al-

brecht von Schwarzburg

. Coraz większą rolę odgrywać zaczęły też

wówczas placówki zakonu z baliwatu brandenburskiego. W latach

1320/21–1336 kierował nimi Gebhard von Bortfelde

. W następnym

okresie na czele tamtejszych joannitów stał Herman von Wergberg.

Początkowo był wicepreceptorem niemieckim na Saksonię, Marchię

i Sławię. W latach 1351–1372 tytułował się już preceptorem zakonu

na wspomnianych terenach

Margrabia brandenburski Ludwik swą współpracę z zakonem

rozpoczął już w drugiej połowie lat 20. XIV w. Przypomnieć moż-

na, że już w 1326 r. potwierdził komturii w Werben nadania na jej

rzecz, uczynione przez rycerza Johana von Kröchern

. Dość szybko

J. Pflugk-Harttung, Die Johanniter- und Deutsche Orden im Kämpfe Ludwigs des

Bayern mit der Kurie, Leipzig 1900, s. 52 i n.; J. Delaville le Roulx, Les Hospitaliers

à Rhodes (1310–1421), Introd. by A. Luttrell, London 1974, s. 73–74; M. Starnawska,

Mnisi — rycerze — szlachta. Templariusze i joannici na pograniczu wielkopolsko-bran-

debursko-pomorskim, KH, 99, 1992, nr 1, s. 23; M. Smoliński, Die Johanniter ange-

sichts, s. 115 i n.; J. Mitáček, Konflikt a smíření u koleb českých johanitských převorů.

Ke vztahům českých Lucemburků, papežké kurie a řádu johanitů, w: Rituál smíření.

Konflikt a jeho řešeni ve středověku. Sborník příspěvků z konference konane ve dnech

31. května — 1. června 2007 v Brně, ed. M. Nodl, M. Wihoda, Brno 2008, s. 311.

Użycie terminu baliw podyktowane jest względami językowymi i tradycją histo-

riograficzną. Gebhard posługiwał się tytułem preceptora generalnego na Saksonię

(ewentualnie też Turyngię), Marchię i Sławię.

A. v. Witerfeld, Geschichte der Ritterlichen Ordens St. Johannis vom Spital zu

Jerusalem. Mit besondere Berücksichtigung der Ballei Brandenburg oder des Herren-

meisterthums Sonneburg, Berlin 1895 s. 668 i n. (tu zdanie starszej literatury przed-

miotu, która nie dopuszczała możliwości przerwania ciągłości w istnieniu urzędu

baliwa brandenburskiego); J. Pflugk-Harttung, Die Anfänge des Johanniter-Ordens

In Deutschland besonders In der Mark Brandenburg und Mecklenburg, Berlin 1899,

s. 19–25; M. Starnawska, Mnisi — rycerze — szlachta, s. 9. L. Parteheimer, Werben.

Kommende des Johanniterordens, w: Brandenburgisches Klosterbuch. Handbuch der

Klöster, Stifte und Kommenden bis zur Mitte des 16. Jahrhunderts, hrsg. v. H.-D. Hei-

mann, K. Neitmann, W. Schich, Bd. 2 (= Brandenburgische Historische Studien,

Bd. 14), Berlin–Brandenburg 2007, s. 1291.

CDBrand., A VI, nr 34, s. 26; L. Partenheimer, op. cit., s. 1292. Margrabia Lu-

dwik 6 V 1325 r. znalazł się w Chwarszczanach. Nie wiadomo jednak, czy już w tym

okresie przejęli je szpitalnicy. Zob. E. Rymar, Komandoria chwarszczańska tem-

plariuszy i joannitów (1232–1540), NRHA, nr 9, 2002, s. 26. G. J. Brzustowicz (Li-

kwidacja zakonu templariuszy w Nowej Marchii i na Pomorzu Zachodnim, NRHA,

nr 16, 2009, s. 55–56) za E. Rymarem (Komandoria chwarszczańska, s. 26; zob. też

idem, Brandenburscy Wittelsbachowie, s. 12) wysnuł tezę, że margrabia był w 1325 r.

prawdopodobnie goszczony przez joannitów w Chwarszczanach. Niestety dokument

z 6 V 1325 r. (CDBrand., A XIV, nr 20, s. 13) nie wzmiankuje joannitów.

arek

MolińSki

186

chyba margrabiemu udało się zjednać kierownictwo miejscowych

szpitalników z ich baliwem na czele. Pod koniec lat 20. i na począt-

ku 30. XIV w. brandenburskiego zwierzchnika zakonu Gebharda

w dużym stopniu interesowały problemy związane z interesami za-

konu w Meklemburgii i w Dolnej Saksonii. Z racji tego, że pierwszym

uchwytnym w źródłach urzędem zajmowanym przez niego było sta-

nowisko brunszwickiego i goslarskiego komtura (1312)

, wydaje się,

że szczególnie ostatni z wymienionych obszarów budził jego szczegól-

ne zainteresowanie. Jednym z pierwszych sukcesów Gebharda, jako

brandenburskiego baliwa, było zawarcie umowy z byłym templariu-

szem, księciem brunszwickim Ottonem (1321 r.), w sprawie przeję-

cia przez joannitów dóbr supplinburskich po skasowanym zakonie

Gebhard reprezentował wtedy mistrza joannickiego z Saksonii, Mar-

chii i Sławii Paula z Modeny. Brunszwik był zapewne traktowany

przez Gebharda jako siedziba baliwa

. Mimo bowiem, że w 1320 r.

był on wzmiankowany jako komtur Czaplinka, a w 1321 r. Leśni-

, to jednak jeszcze w latach 30. XIV w. o szpitalnikach brunsz-

wickich pisał jako „o braciach naszego domu w Brunszwiku”

Niewykluczone przy tym, że Gebhard von Bortfelde, nie dysponując

dostateczną liczbą podwładnych, którymi mógłby obsadzać po kolei

J. Pflugk-Harttung, Die Anfänge, s. 110: Urkunden, nr 1; PU, nr 3166; J. Delaville

le Roulx, op. cit., s. 75; W. G. Rödel, Das Großpriorat Deutschland des Johanniter–Or-

dens in Übergang vom Mittelalter zur Reformation anhand der Generalvisitations-

berichte von 1494/95 und 1540/41, 2. Aufl., Köln 1966, s. 424. Zob. też omówienie

stanowisk literatury przedmiotu w sprawie stosunkowo długiego okresu, w którym

ukształtował się urząd baliwa brandenburskiego i o pozycji komtura brunszwickiego

Gebharda von Bortfelde: J. Sarnowsky, Die mittelalterische Ballei Brandenburg der

Johanniter: Rezeption und Wirklicheit, w: Vergangenheit und Gegenwart der Ritteror-

den. Die Rezeption der Idee und die Wirklichkeit, hg. ZH. Nowak, R. Czaja, Ordines

militares. Colloquia Torunensia Historica, Bd. 11, Toruń 2001, s. 166 i n.

J. Pflugk-Harttung, Die Anfänge, s. 120: Urkunden, nr 13; J. Delaville le Roulx,

op. cit., s. 39–40; W. G. Rödel, op. cit., s. 437.

Stała siedziba baliwa brandenburskiego jeszcze się wówczas nie wykształciła.

Taką, jak wiadomo, stał się później Słońsk (po 1428 r.). Zob. M. Starnawska, Mnisi

— rycerze — szlachta, s. 9. W XIV w. zwierzchnicy joanniccy z pewnością musieli

okresowo dokonywać objazdu wszystkich swych posiadłości. Stąd też spotkać ich

można było np. w Łagowie, Chwarszczanach, Leśnicy czy Czaplinku. O Leśnicy

zob. A. Wigger, Lietzen, Kommende des Templer- bzw. Johanniterordens, w: Bran-

denburgisches Klosterbuch, Bd. 2, s. 806.

PU V, nr 3426 (grudzień 1320 r.); J. Pflugk-Harttung, Die Anfänge, s. 118–119:

Urkunden, nr 9; H. Hoogeweg, Die Stifter und Koster der Provinz Pommern, Bd. II,

Stettin 1952, s. 859; G. J. Brzustowicz, op. cit., s. 52.

J. Pflugk-Harttung, Die Anfänge, s. 118–119: Urkunden, nr 9.

oannici

woBec

polityki

aziMierza

ielkiego

…

187

przejmowane potemplariuszowskie dobra, po ich oddaniu joannitom

sam (przynajmniej okresowo) przyjmował tytuł lokalnego komtura.

Abstrahując bowiem od wymaganej regułą liczby braci, którzy mo-

gliby tworzyć obsadę komturii, trudno w inny sposób wytłumaczyć

aż tak duże skupienie władzy w jego ręku w latach 1312–1321 (kom-

turstwa w Brunszwiku, Goslarze, Czaplinku i Leśnicy oraz urzędy

wicepreceptora i preceptora brandeburskiego). Brunszwik był tere-

nem, który pod koniec lat 20. XIV w. szczególnie interesował precep-

tora generalnego. Stąd też po pobycie Gebharda w 1327 r. na dworze

księcia meklemburskiego Henryka najwięcej informacji z 1328 r. do-

tyczących działalności wspomnianego urzędnika pochodzi właśnie

z Brunszwiku

Nie wiadomo, kiedy dokładnie doszło do nawiązania współpracy

Gebharda von Bortfelde z margrabią Ludwikiem. Fałszując doku-

ment w sprawie potwierdzenia przez nich posiadania praw do parafii

z Choszcznie, co datowane jest w literaturze przedmiotu na 1323 r.

zakon nie odwołał się do praw wynikających z tytułu sprawowania

władzy w Nowej Marchii przez Wittelsbachów

. W sfałszowanym do-

kumencie papieskim wspominano jeszcze Askańczyków i datowano

go na 1312 r. Do 1323 r. więc zakonowi nie udało się uzyskać stosowa-

nych dokumentów ze strony margrabiego Ludwika. Jeżeli przyjąć za-

łożenie, że Wittelsbach, goszcząc w maju 1325 r. w Chwarszczanach,

mógł już wówczas spotkać tam szpitalników, to istniałaby możliwość

związania przyjazdu Ludwika do Chwarszczan z urzędniczą aktyw-

nością Gebharda von Bortfelde. Tymczasem jednak z braku infor-

macji źródłowych o przejęciu Chwarszczan przez zakon przed 1335 r.

jest to tylko hipoteza. Innym, możliwe że pewniejszym, rozwiąza-

niem jest rozważanie roku 1326 r. i potwierdzenia stanu posiadania

domu werbeńskiego wystawionego przez margrabiego. Niewyklu-

czone też, że do nawiązania współpracy doszło ok. 1328 r. Wówczas

bowiem Wittelsbach wzbogacił stan posiadania zakonu w okolicach

Choszczna

, gdzie joannici już od 1309 r. posiadali prawo patronatu

nad miejscową parafią

Zapewne życzliwości margrabiego brandenburskiego zakon

zawdzięczał przejęcie do 2 IV 1335 r. potemplariuszowskich dóbr

Ibidem, s. 111–113: Urkunden, nr 3–4.

O tym fałszerstwie wspomina G. J. Brzustowicz, op. cit., s. 59.

CDBrand., A XVIII, nr 9, s. 9.

Ibidem, A XXIV, nr 22, s. 14; PU VII, nr 4368, zob. też nr 5260.

CDBrand., A II, nr 4, s. 262; G. J. Brzustowicz, op. cit., s. 55.

arek

MolińSki

188

w Chwarszczanach

. Była to więc kolejna już posiadłość uzyskana

przez zakon po templariuszach za czasów urzędowania, jako baliwa

Gebharda von Bortfelde

. Z braku zachowanych źródeł nie wiadomo,

jaki udział w pertraktacjach z Wittelsbachem miał w tym względzie

Gebhard von Bortfelde. W listopadzie 1334 r. przebywał on jeszcze

w Brunszwiku

. W czerwcu 1335 r. zwołał do meklemburskiego Ne-

merow kapitułę prowincjonalną zakonu

. Z dokumentu wówczas wy-

stawionego (2 IV 1335 r.) wiadomo, że przedmiotem jej obrad była

z pewnością sprawa byłych templariuszy Bertrama i Bussona von

Greifenberga oraz fundacja przez nich altarii (św. Katarzyny) w ko-

ściele parafialnym w Chojnie. Problem, który próbowano wówczas

rozwiązać, dotyczył dochodów na jej utrzymanie, gdyż zobowiązani

do tego mieszczanie z Bań się od tego uchylali. Stąd też zadecydo-

wano, że ołtarz powinien być utrzymywany z dochodów joannickiej

wsi Sarbinowo, która leżała w obrębie dóbr komturii chwarszczań-

skiej

. Niewykluczone przy tym, że wspomniana powyżej sprawa,

choć ważna dla funkcjonowania zakonu, nie wyczerpywała wszyst-

kich punktów, nad którymi obradowano. Joannici w dalszym ciągu

mieli problemy z przejęciem wszystkich dóbr, które należały im się od

1312 (sobór w Vienne) czy od 1318 r. (układ w Cremmen) po skasowa-

nych templariuszach. Dalsze dzieje baliwa brandeburskiego (o czym

poniżej) zdają się sugerować, że podczas obrad kapituły mógł on

namawiać pozostałych komturów zakonu do poparcia i współpracy

Ich posiadanie przez joannitów poświadcza dokument z 2 IV 1335 r.

Zob. CDBrand., A XIX, nr 39, s. 196–197; PU VIII, nr 5260; H. Hoogeweg, op. cit.,

s. 868; M. Starnawska, Mnisi — rycerze — szlachta, s. 9; eadem, Między Jerozolimą,

s. 69; E. Rymar, Komandoria chwarszczańska, s. 26; G. J. Brzustowicz, op. cit., s. 56;

Ch. Gahlbeck, Quartschen (Chwarszczany). Kommende des Templer- bzw. Johannite-

rordens, w: Brandenburgisches Klosterbuch, Bd. 2, s. 994.

Leśnica znalazła się w rękach zakonu do 1321 r.; zob. M. Starnawska, Mnisi —

rycerze — szlachta, s. 9; A. Wigger, op. cit., s. 806.

J. Pflugk-Harttung, Die Anfänge, s. 117; Urkunden, nr 8.

Fakt zwołania przez Gebharda kapituły, jak i użyta w 1335 r. przez niego tytula-

tura, w literaturze przedmiotu są uznawane za wyraz ukształtowania się i w dużym

stopniu uniezależnienia się baliwatu brandenburskiego. Zob. A. Luttrell, The Hospi-

taller Province of Alamania to 1428, w: Ritterorden und Region — politische, soziale

und wirtschaftliche Verbindungen im Mittelalter, hg. Z. H. Nowak, Ordines militares.

Colloquia Torunensia Historica, Bd. 8, Toruń 1885, s. 34; Ch. Gahlbeck, op. cit., s. 994.

Zob. o tych ustaleniach E. Rymar, Dzieje Bań i ziemi Bańsko–Swobnic-

kiej ok. 1230–1945, w: Banie nad Tywą. Z dziejów ziemi Bańsko-Swobnickiej, pod

red. idem, Pyrzyce 1999, s. 166; idem, Komandoria chwarszczańska, s. 26; G. J. Brzu-

stowicz, op. cit., s. 56; Ch. Gahlbeck, op. cit., s. 994.

oannici

woBec

polityki

aziMierza

ielkiego

…

189

z Wittelsbachami. Opcja ta z pewnością budziła niechęć tych urzęd-

ników zakonu, którzy do tej pory próbowali utrzymywać jak najlep-

sze stosunki z lokalnymi władcami (np. książętami szczecińskimi czy

meklemburskimi), okresowo prowadzącymi spory z Brandenburgią.

Jasna deklaracja po stronie Wittelsbachów w 1336 r., w każdym ra-

zie, kosztowała Gebharda utratę urzędu.

W styczniu 1335 r., a więc wówczas gdy w Poznaniu oczekiwa-

no na margrabiego brandenburskiego Ludwika, Kazimierz Wielki

spotkał się pod Gnieznem z Maurycym, mistrzem joannitów poznań-

skich. Nie wiadomo, czy przedmiotem prowadzonych wtedy rozmów

były tylko sprawy majątkowego poznańskiego domu zakonu, czy też

szersze konsultacje natury politycznej. Śladem po tym wydarzeniu

było zatwierdzenie przez króla transakcji dokonanej przez podsto-

lego poznańskiego Stefana z Górki z zakonem. Urzędnik ten oddał

joannitom wsie Kanclerzewice i Rangocino (w pobliżu Kiekrza) wraz

z łąkami i jeziorami przyległymi do Rangocina. Szpitalnicy nato-

miast, zachowując prawo do poboru dziesięciny, oddali Stefanowi

niezidentyfikowane dziś, ale znajdujące się zapewne koło Poznania

Andrzejowo

. Dodatkowo władca polski udzieli joannitom zwyczajo-

wych libertacji obejmujących dobra będące przedmiotem wymiany.

Do stycznia 1335 r. doszło więc do nawiązania kontaktów między

królem polskim a zakonem joannickim.

Po śmierci w kwietniu 1335 r. Henryka Karynckiego w Rzeszy

rozgorzał spór o spadek po nim. W przeciwnych obozach politycz-

nych lokowali się Wittelsbachowie i Jan Luksemburski wspierany

przez Habsburgów

. Tym razem to cesarz Ludwik Wittelsbach

i jego syn margrabia brandenburski Ludwik dążyli do zapewnienia

sobie przychylności ze strony Kazimierza Wielkiego. Król polski,

mając na uwadze wysiłki monarchy czeskiego Jana, zmierzające do

podporządkowania sobie ziem polskich oraz stały niemalże sojusz

tegoż władcy z zakonem krzyżackim, również skłaniał się ku soju-

szowi z Bawarczykami. Prace nad warunkami układu trwały w dru-

giej połowie 1335 r. Gwarantem przymierza stać się miały zaręczyny

córki Kazimierza Wielkiego Elżbiety z synem cesarza Ludwikiem

Rzymskim

. Ostatni, w omawianej fazie rokowań, układ w sprawie

KDW II, nr 1143; SHGW II, s. 4–5, 121–122.

J. Wyrozumski, op. cit., s. 54 i n.; J. Spěváček, Král diplomat. Jan Luksemburský

1296–1346, Praha 1982, s. 222 i n.

KDW II, nr 1147, 1148; J. Wyrozumski, op. cit., s. 54–55; A. Czacharowski, op. cit.,

s. 119; J. Zdrenka, Pomorze Zachodnie w świetle polityki dynastycznej Kazimierza

arek

MolińSki

190

sojuszu brandenbursko-polskiego zawarto 20 VI 1335 r. (w dzień pa-

trona zakonu św. Jana Chrzciciela), w Chojnie, gdzie zakon posiadał

prawo patronatu nad kościołem parafialnym

. Choć data układu

chojeńskiego była zapewne przypadkowa, to jednak zbliżenie mię-

dzy Polską a Brandenburgią musiało w jak największy sposób inte-

resować joannitów. Można w tym względzie wymienić przynajmniej

dwa tego powody. Pierwszym była przynależność państwowa tere-

nów wokół Wielkiej Wsi położonej koło Międzyrzecza — byłego ma-

jątku templariuszy związanego z ich komturią w Chwarszczanach,

który po ustaleniach soborowych z 1312 r. i układach z Askańczy-

kami z 1318 r. miał przypaść szpitalnikom. Nie wiadomo, czy joan-

nici przejęli ów majątek już przed 1347 r.

Kolejny problem przynosi

pytanie, czy wieś ta, w interesującym nas okresie, znajdowała się

na terenie Nowej Marchii, czy Wielkopolski. Przykład zajęcia Ujścia

przez stronę polską (być może na początku lat 30. XIV w.) wskazuje

na istniejące tendencje rewindykacyjne istniejące wówczas po stro-

nie poddanych króla polskiego

. Inne sporne tereny również mogły

budzić chęć odebrania ich poddanym Brandenburgii. Drugi powód

zainteresowania się szpitalników układami polsko-brandenburski-

mi wynikał z możliwości skupienia się zakonu na sprawach związa-

nych ze sporem margrabiego Ludwika z książętami pomorskimi

Na ile była to istotna kwestia, świadczyć mogą przywoływane już

problemy z przejęciem przez szpitalników rureckich miasta Banie,

którego mieszkańcy bronili się przed tym, korzystając z poparcia

książąt pomorskich Ottona I i Barnima III

Wielkiego, w: Europa Środkowa i Wschodnia w polityce Piastów, pod red. K. Zieliń-

skiej-Melkowskiej, Toruń 1997, s. 165–166.

Jeszcze 6 VII 1334 r. joannici z Rurki z komturem Henningiem de Buk i prze-

orem Johanem ze Szczecina mieli prosić o wykonanie transumptu starego dokumen-

tu margrabiów brandenburskich nadającego templariuszom prawo patronatu nad

kościołem chojeńskim. Nowo powstały dokument poświadczył swą pieczęcią szcze-

ciński dziekan Giso. Zob. PU VIII, nr 5176.

CDBrand., A XIX, nr 13, s. 131–132. W 1347 r. Wielka Wieś znajdowała się w rę-

kach joannitów. M. Starnawska, Mnisi — rycerze — szlachta, s. 9. Dobra skupione

wokół Międzyrzecza były przedmiotem międzypaństwowego sporu jeszcze w XV w.,

zob. E. Syska, Rzekoma umowa graniczna polsko-nowomarchijska datowana na rok

1251, RH, R. 64, 1998, s. 149–151.

A. Czacharowski, op. cit., s. 120–121.

Ibidem, s. 114–115; J. Zdrenka, Polityka zagraniczna książąt szczecińskich w la-

tach 1295–1411, Słupsk 1958, s. 104–105.

M. Starnawska, Mnisi — rycerze — szlachta, s. 9; E. Rymar, Dzieje Bań, s. 116.

oannici

woBec

polityki

aziMierza

ielkiego

…

191

Kiedy decydowała się sprawa przejęcia władzy w Marchii Bran-

denburskiej przez Wittelsbachów, dobra szpitalników zachodniopo-

morskich skupiały się w księstwie szczecińskim. Na czele domów

zakonu w Stargardzie nad Iną i Suchaniu stał wówczas komtur

Ludolf von Holenbeck. Wobec zmian zachodzących w Brandenbur-

gii przed urzędnikiem tym stanęło dość trudne zadanie, polega-

jące na zachowaniu przyjaznych relacji z książętami pomorskimi.

Latem 1325 r. książęta pomorscy Otton I i Warcisław IV, przystę-

pując do rozmów z Władysławem Łokietkiem w sprawie koalicji

antybrandenburskiej, zdecydowanie opowiedzieli się przeciwko

margrabiemu Ludwikowi. Książęta pomorscy nie wzięli udziału

w najeździe sił polskich ma Marchię w 1326 r.

Lata następne

wypełniły im udział w sporach o sukcesję rugijską, walki z siła-

mi księcia meklemburskiego Henryka Lwa oraz spory z miastami

pomorskimi związane m.in. z zamieszaniem wynikłym ze śmierci

Warcisława IV

. Wydarzenia te wykluczały możliwość aktywnego

prowadzenia sporu z Wittelsbachami. W lutym 1328 r. między Po-

morzem a Brandenburgią toczyły się już rozmowy pokojowe. O ile

z uwagi na rozmieszczenie dóbr joannitów baliwatu brandenbur-

skiego konflikt z Henrykiem meklemburskim musiał szpitalników

dość mocno niepokoić, o tyle złagodzenie sporu książąt pomorskich

z Wittelsabachami z pewnością zostało przyjęte pozytywnie. Tym

bardziej że w czasie przypadającym po 1326 r. opieka nad nieletnimi

jeszcze synami Warcisława IV wołogoskiego przypadła książętom

szczecińskim. Dzięki temu tytułem zastawu przejęli oni też ziemię

stargardzką. Tym samym podzielone do tej pory między księstwo

wołogoskie i szczecińskie dobra zachodniopomorskich szpitalników

znalazły się w granicach jednej dzielnicy pomorskiej

. Być może

właśnie sprawy gospodarcze zakonu stały się przyczyną wystawie-

nia dokumentu przez Barnima III w styczniu 1327 r. Książę zgodził

się wówczas na zamianę dokonaną przez Ottona I i zakon dochodów

z prekariów w Kluczewie Pyrzyckim

. W 1328 r. natomiast komtur

Ostatnio o tym E. Rymar, Polsko-litewska wyprawa zbrojna do Marchii Branden-

burskiej w 1326 r., NRHA, nr 7, 2000, z. 1, s. 37–38; idem, Wittelsbachowie branden-

burscy, s. 13.

J. Zdrenka, Polityka zagraniczna, s. 76 i n.

Na warunki te zwrócił uwagę E. Rymar, Kolińska komturia na tle dawnych dzie-

jów stargardzkich joannitów, Stargardia. Rocznik Muzeum w Stargardzie poświęco-

ny przeszłości i kulturze Pomorza, t. III, 2003, s. 63.

PU VII, nr 4256.

arek

MolińSki

192

Ludolf ze Stargardu reprezentował zakon przy nadaniu joannitom

przez Ludwika Wittelsbacha wierzytelności Boteka von Wedla oraz

dworu położonego w pobliżu Choszczna

Latem 1328 r. sytuacja polityczna Pomorza zaczęła się jednak

zmieniać. Pokojem w Brudersdorf zakończono wojnę z Henrykiem

Lwem. Poza tym książęta pomorscy zaczęli poszukiwać sojuszy do

wojny z Brandenburgią

. Choć brak jest na ten temat źródłowych in-

formacji, założyć trzeba, że joannici nie byli w dobie tych konfliktów

neutralni. Najprawdopodobniej w tej fazie konfliktu jawnie wspie-

rali Wittelsbachów, co musiało budzić obawy zachowujących większą

ostrożność joannitów niemieckich. W 1329 r. w przejętej wcześniej

po templariuszach Rurce znalazł się wicemistrz joannitów na Sak-

sonię, Marchię i Niemcy Henryk von Wesenberg

. Reprezentował

wtedy komtura rureckiego i proboszczów ze Stargardu oraz Choszcz-

na w sporze tego ostatniego z wymienionych plebanów z biskup-

stwem kamieńskim. Tytuł użyty przez Henryka von Wesenberga

wyraźnie wskazywał na dążenia joannitów niemieckich do rozcią-

gnięcia ściślejszej kontroli nad szpitalnikami mającymi swe siedziby

na terenach prowadzonych walk. Przewyższał bowiem uprawnienia

widoczne w tytulaturze baliwa brandenburskiego Gebharda von

Bortfelde. Henryk von Wesenberg administrował więc również do-

mami zakonu z jednostki nadrzędnej w stosunku do baliwatu bran-

denburskiego, czyli z tych, które były położone w Niemczech. Papież

Jan XXII już w lutym 1328 r. wzywał książąt pomorskich do wal-

ki z Wittelsbachami. W marcu 1331 r. natomiast na prośbę książąt

szczecińskich księstwa pomorskie zostały przyjęte w lenno papie-

skie

. Joannici, deklarując się po którejś ze stron konfliktu, musieli

więc zachować wyjątkową ostrożność, żeby nie narazić się na kary

CDBrand., A XXIV, nr 22, s. 14; PU VII, nr 4368 i nr 4789 (gdzie papieskie po-

twierdzenie posiadania przez joannitów prawa patronatu do kościoła w Choszcznie).

J. Zdrenka, Polityka zagraniczna, s. 92.

Z pewnością przed 1329, a zapewne po 1318 r. Zob. M. Starnawska, Między Jero-

zolimą, s. 69; G. J. Brzustowicz, op. cit., s. 56.

PU VII, nr 4512. Henryk von Wesenberg w 1309 r. był komturem w meklembur-

skim Mirow, a w 1322 r. komturem w Nemerow. W 1322 r. pojawił się w otoczeniu Pau-

la z Modeny, wówczas zwierzchnika zakonu na Sławię i Marchię. Zob. G. C. F. Lisch,

Zur Geschichte der Johanniter-Ordens-Comthurei Mirow, Jahrbücher des Vereins für

Mecklenburgische Geschichte und Altertumskunde, Bd. 2, 1837, s. 85; idem, Urkun-

den zur Geschichte der Johanniter-Comthurei Nemerow, ibidem, Bd. 8, 1884, nr 11.

PU VII, nr 4395–4397, 4587.

oannici

woBec

polityki

aziMierza

ielkiego

…

193

kościelne ze strony papiestwa

. W kolejnych latach między Pomo-

rzem a Brandenburgią trwała, prowadzona z różnym nasileniem,

wojna. Skala konfliktu znacznie się zmniejszyła w latach 1333–1334.

Margrabiemu udało się zawrzeć pokój z książętami szczecińskimi

(25 VI 1333 r.) oraz wyeliminować z wrogiej mu koalicji książąt woło-

goskich i ich matkę księżnę Elżbietę

. Jak już wspomniano powyżej,

jeszcze w 1333 r. dzięki zawarciu rozejmu z Polską margrabiemu uda-

ło się odsunąć zagrożenie płynące właśnie z tej strony.

3 IX 1335 r. Gebhard von Bortfelde, jeszcze jako generalny pre-

ceptor zakonu w Saksonii, Marchii i Sławii, sprzedał młyn cystersom

z klasztoru św. Krzyża pod Brunszwikiem. Prócz niego transakcję

dokonano za przyzwoleniem fratrum domus nostre de Bruneswich,

videlicet Gutheri de Swalenberghe, Volperti sacerdotis, Iohannis de

Honlaghe et Henrici Stapel, commendatoris in Witersem

. Biorąc pod

uwagę przyszłe wydarzenia i dymisję Gebharda w 1336 r. (o czym

niżej), trzeba zauważyć, że 3 IX 1335 r. w Brunszwiku mogło dojść

do istotnych wydarzeń rzutujących na losy baliwa brandenburskie-

go. Wiadomo, że krewniak Güntera von Schwallenberga, Adolf, od

1336 r. objął urzędy komturskie na Pomorzu Gdańskim (najpierw

komtura skarszewskiego, a od 1340 r. lubiszewskiego). Krewniak

Henryka Stapela, Johann, również w 1336 r. określany był komtu-

rem lubiszewskim

. Albo więc joannici wymienieni w dokumencie

z Brunszwiku stanowili zaplecze polityczne Gebharda von Bortfelde

w zakonie, albo 3 września doszło do spotkania baliwa z przedstawi-

cielami opozycji zakonnej. Za tą ostatnią możliwością zdają się prze-

mawiać awanse krewniaków Güntera von Schwallenberga i Henryka

Stapela realizowane w domach na Pomorzu Gdańskim. Z drugiej

strony ich wyniesienie mogło być jedną z ostatnich decyzji podjętych

przez baliwa brandenburskiego przed jego zdymisjonowaniem. Choć

sprawa ta wymaga dalszych badań i nic jeszcze na tym etapie nie

da się przesądzić, to fakt, że Adolf von Schwallenberg był w 1349 r.

Na takie, jak wiadomo, narazili się zresztą już wcześniej, wspierając cesarza Lu-

dwika Wittelsbacha w jego sporze z papiestwem. O stosunku joannitów do tego kon-

fliktu cesarsko-papieskiego zob. J. Pflugk-Harttung, Die Johanniter- und Deutsche

Orden, s. 52 i n.; J. Delaville le Roulx, op. cit., s. 73–74.

PU VII, nr 5207, 5208; J. Zdrenka, Polityka zagraniczna, s. 102; E. Rymar, Bran-

deburscy Wittelsbachowie, s. 15.

J. Pflugk-Harttung, Die Anfänge, s. 118–119; Urkunden, nr 9.

W. Hubatsch, Die Johanniterorden in Ost- und Westpreußen, Zeitschrift für Ost-

forschung, 1972, Bd. 21, H. 2, s. 4–5.

arek

MolińSki

194

wzmiankowany jako komtur w meklemburskim Nemerow

(gdzie

wokół Hermana von Werberga skupiała się chyba opozycja przeciw-

ko polityce prowadzonej przez Gebharda), zdaje się wskazywać na

pierwszą ze zgłoszonych możliwości.

Oprócz spraw związanych z deklaracją polityczną Gebharda von

Bortfelde w omawianym okresie szpitalników z pewnością intereso-

wały problemy z próbami odzyskania dóbr utraconych na Kujawach

i w Małopolsce. Po wydaniu orzeczenia w sporze między joannitami

a biskupem włocławskim Maciejem przez biskupa płockiego Floriana

i chełmińskiego Ottona w sierpniu 1330 r. przed szpitalnikami otwo-

rzyła się szansa podjęcia próby odzyskania wymienionych dóbr

Warunkiem był zwrot majątków biskupich, które joannici zagrabili

na Pomorzu Wschodnim. Sędziowie w omawianym sporze zachęcili

joannitów do rezygnacji z przemocy, w zamian proponując im dro-

gę sądową. Zakon jednak, w praktyce chroniony na Pomorzu Gdań-

skim przez Krzyżaków, bezpośrednio po 1330 r. nie oddał sprawy pod

orzeczenie kolejnego sądu. W aktualnej sytuacji politycznej zadowolił

się raczej status quo w stosunkach z biskupstwem włocławskim. Być

może rozciągnięcie wpływów zakonu krzyżackiego na Kujawy w la-

tach 1332–1343 ponownie skłoniło joannitów do ponowienia starań

o zwrot utraconych dóbr w Zblągu i Niemojewku. W 1335 r. kolej-

ny biskup płocki Klemens poświadczył orzeczenie sądowe w spra-

wie sporu joannitów z biskupstwem kujawskim, wydane w 1330 r.

Na przeszkodzie pewnego związania tych wydarzeń z działalnością

Gebharda von Bortfelde stoją jednak wątpliwości dotyczące datacji

dokumentu biskupa płockiego Klemensa. Dawniej uznawano, że dy-

plom ten wystawiono w 1335

bądź między 1337 a 1349 r.

Obecnie

jednak za okres jego powstania uznaje się czas liczony od roku 1338

po pierwszą połowę 1357 r. Brak zgodności wśród wydawców doku-

mentu w sprawie terminu jego spisania znacznie utrudnia określenie

warunków politycznych towarzyszących jego powstaniu. Dopóki nie

PrUB IV, nr 491; W. Hubatsch, op. cit., s. 5.

KDP II/1, nr 261; Nowy kodeks dyplomatyczny Mazowsza, wyd. I. Sułkowska-

-Kuraś, S. Kuraś, cz. 3: Dokument z lat 1356–1381 (dalej cyt. NKDM), Warszawa

2000, nr 12.

KDP II/1, nr 261; NKDM, nr 12.

Tak np. K. Tymieniecki, Studya nad XIV wiekiem. Proces polsko-krzyżacki z lat

1320–1321, PH, t. XXI, 1917–1918, s. 140–143; T. W. Lange, op. cit., s. 14. Por. też

M. Smoliński, Joannici w polityce, s. 296.

PrUB III, nr 138; NKDM, nr 12.

oannici

woBec

polityki

aziMierza

ielkiego

…

195

zostanie w tym względzie usunięta rozbieżność sądów, dopóty liczyć

się należy z każdą z wymienionych dat jako terminem akcji prawnej

biskupa Klemensa, a co za tym idzie, i możliwością jej wystąpienia

w czasie znajdującym się w kręgu naszych zainteresowań.

W literaturze przedmiotu zauważono już, że w początkach 1336 r.

na terenie baliwatu pojawił się Bertold von Henneberg (niekiedy

zwany młodszym)

. Wiadomo, że jego krewniak, również o imieniu

Bertold (VI w tej familii), jednocześnie siostrzeniec wspomnianego

wyżej Albrechta von Schwarzburg, był do 1327 r. czeskim przeorem

jednoznacznie kojarzonym z interesami Luksemburgów

. Jego od-

danie królowi czeskiemu wpłynęło na dymisję i — pod wpływem

czeskiego rycerstwa — obiór na zwierzchni urząd Michała z Tyńca

Inny z Hennebergów (Bertold VII, krewniak margrabiego) natomiast

sprawował ważną funkcję w administracji Marchii Brandenburskiej

za czasów Ludwika Wittelsbacha

. Postawienie na czele joannitów

północnoniemieckich kolejnego z przedstawicieli Hennebergów trak-

tować chyba należy jako dążenie do zachowania względnej neutralno-

ści zakonu wobec zaostrzenia się konfliktu między przedstawicielami

domu cesarskiego a królem czeskim. Bertold von Henneberg, w każ-

dym razie, przebywając w domu zakonu w Nemerow tytułował się

mistrzem domów zakonu w Niemczech, scilicet Saxonia, Marchia

et in Slauia

. Jego zastępcą określono wtedy komtura domu w Ne-

merow, Hermana von Werberg. Tytuł komtura Gardow dzierżył

natomiast znany nam już Henryk Wesenberg. Bytność mistrza nie-

mieckiego w Nemerow i awans, który spotkał miejscowego komtura,

jednoznacznie wskazuje na pozbawienie dawnych uprawnień Geb-

harda von Botfelde i, co więcej, akceptację tego przez podlegających

mu współbraci. Prócz opisywanych wyżej wydarzeń historycy uzna-

ją, że sprawą, która przesądziła o jego losie, był udział w konflikcie,

J. Pflugk-Harttung, Die Anfänge, s. 98.

K. Borchardt, The Hospitallers, Bohemia, and the Empire, 1250–1330, w: Men-

dicants, Military Orders, and Regionalism in Medieval Europe, ed. J. Sarnowsky,

Ashgate 1999, s. 221 i n.; J. Mitáček, Čeští johanité v prvních desetiletích vlády

Lucemburků, Acta Musei Moraviae. Scientiae Soc., 2003, s. 155 i n.; idem, Konflikt

a smíření, s. 307; M. Smoliński, Krajobraz sporu, s. 333.

J. Delaville le Roulx, op. cit., s. 70–71; J. Mitáček, Konflikt a smíření, s. 309;

M. Smoliński, Krajobraz sporu, s. 337 i n.

Był jednym z opiekunów-kuratorów nieletniego margrabiego Ludwika Wittels-

bacha. Zob. E. Rymar, Brandenburscy Wittelsbachowie, s. 11 i n.; M. Smoliński, Kra-

jobraz sporu, s. 334.

CDBrand., A XIII, nr 31, s. 32–33; J. Pflugk-Harttung, Die Anfänge, s. 98.

arek

MolińSki

196

który wybuchł o tron duński. Rozpoczął się on w 1333 r. po śmierci

Krzysztofa duńskiego, teścia margrabiego brandenburskiego Lud-

wika. Prócz tego ostatniego we wspomnianym sporze wzięli udział

książęta duńscy Otton i Waldemar, hrabia holsztyński Gerhard,

hrabiowie szweryńscy, książęta meklemburscy. Wobec sukcesyjne-

go konfliktu nie byli obojętni również książęta pomorscy, biskup

kamieński i oczywiście Wittelsbachowie. Tak rozległy zasięg toczo-

nych wtedy walk mógł poważnie uszczuplić stan posiadania zakonu

na północy Niemiec. Czynnik ten zadecydował najprawdopodobniej

o postawie meklemburskich joannitów i ich niechęci do dotychczaso-

wego zwierzchnika

. Ten zaś po ustąpieniu ze swego urzędu zaan-

gażował się dalej, wraz z innymi przedstawicielami możnowładztwa

pomorsko-marchijskiego (m.in. z przedstawicielami Wedlów), w kon-

flikt duński. W 1340 r. Gebhard wystąpił na liście świadków dyplomu

Waldemara duńskiego, który okazał się zwycięzcą w walce o spadek

po Krzysztofie. Zapewne do Lubeki, gdzie wystawiono dyplom, były

baliw trafił będąc członkiem delegacji margrabiego Ludwika, szwa-

gra nowego króla duńskiego. Gebhard pojawił się wtedy ze skromnym

tytułem brata zakonu

. Bertold von Henneberg (młodszy) zarządzał

natomiast domami północnoniemieckimi zakonu jeszcze w 1341 r.

Brandenburskie stronnictwo Gebharda von Bortfelde spacyfikowa-

no natomiast, łącząc urzędy komtura z Werben i Nemerow w ręku

Hermana von Werberg

. Wedle zachowanych dokumentów Gebhar-

dowi von Bortfelde udało się dopiero ok. 1347 r. wrócić na istotniej-

sze urzędy zakonne. W tymże roku wzmiankowany był jako komtur

Czaplinka

Jak wiadomo, w 1335 r. nie udało się zawrzeć trwałego sojuszu

między Kazimierzem Wielkim a cesarzem i jego synem, władającym

w Brandenburgii. Na przeszkodzie temu stanęły działania dyploma-

cji Jana Luksemburskiego. Władca czeski również podjął próbę unor-

mowania swych stosunków z królem polskim. Skutkiem tych działań

był zjazd delegatów wysłanych przez obu władców odbyty w sierp-

niu 1335 r. w węgierskim Trenczynie. Już wkrótce zresztą, zgodnie

J. Pflugk-Harttung, Die Anfänge, s. 97–98.

MUB IX, nr 6050 (frater Geuehardus de Bortvelde ordinis hospitalis sancti Jo-

hannis); J. Pflugk-Harttung, Die Anfänge, s. 99. Zob. też. J. Zdrenka, Polityka zagra-

niczna, s. 125.

CDBrand., A VI, nr 38, s. 28; J. Pflugk-Harttung, Die Anfänge, s. 99.

CDBrand., A VI, nr 38, s. 28.

J. Pflugk-Harttung, Die Anfänge, s. 119–120; Urkunden, nr 10.

oannici

woBec

polityki

aziMierza

ielkiego

…

197

z literą ustaleń zjazdu wyszehradzkiego z listopada 1335 r. Elżbie-

tę Kazimierzówną obiecano wnukowi Jana Luksemburskiego

. Co

istotne, oba obozy rywalizujące o sukcesję karyncką posiadały duże

wpływy w zakonie joannickim. Szpitalników współpracujących

z Luksemburgami reprezentowali wówczas preceptorzy szpitala na

Czechy, Morawy, Polskę i Austrię. Ich prowincja obejmowała również

Styrię oraz sporne od 1335 r. Karyntię i Krainę

. Do 1337 r. na cze-

le tej prowincji zakonu stał były komtur tyniecki, Michał. Do końca

lat 70. XIV w. wspomnianymi joannitami kierowali Havel z Lember-

ka (1337–1366) i Jan ze Zvířetic (1367–1371).

Zmiana, która zaszła w 1337 r. na urzędzie przeora czeskiego,

nie była już chyba tak spektakularna jak w wypadku szpitalników

brandenburskich. Ostatni raz przeora czeskiego Michała w otoczeniu

członków kapituły prowincjonalnej zakonu (m.in. Dietricha komtura

brzeskiego, Henryka komtura praskiego, Henryka komtura żytaw-

skiego, Guntera komtura bielawskiego, Konrada komtura tynieckie-

go i Kityla komtura oleśnickiego) spotykamy na Śląsku 24 IV 1334 r.

Niewykluczone, że szpitalnicy zebrali się wówczas w Tyńcu Wielkim,

by przedyskutować sprawę żądań kurii papieskiej domagającej się od

zakonu uiszczenia dziesięciny papieskiej. Joannici śląscy, podobnie

jak i inne instytucje kościelne z Polski, mieli się nie wywiązywać

z uiszczenia tej płatności już od roku 1326. W 1334 r. kościelne insty-

tucje na Śląsku pod kątem jej uiszczania kontrolował papieski kolek-

tor Gelhard de Carceribus. Już wkrótce okazało się, że bracia zakonu

z podporządkowanych przeorowi czeskiemu Michałowi z Tyńca kom-

turii śląskich w Łosiowie, Oleśnicy Małej, Tyńcu, Strzegomiu, Złoto-

ryji i Lwówku zalegali z jej odprowadzeniem

. Fakt ten spowodował

proces, który wytoczył joannitom (znany z życzliwości w stosunku

J. Wyrozumski, op. cit., s. 61; J. Spěváček, op. cit., s. 223; K. Jasiński, Rodowód

Piastów małopolskich i kujawskich, Poznań 2001, s. 192; E. Rymar, Brandenburscy

Wittelsbachowie, s. 17.

J. Mitáček, W sprawie relacji Karola IV z joannitami, w: Dzierżawcy, literaci, po-

słowie, Studia z Dziejów Średniowiecza, nr 16, pod red. B. Możejko, M. Smolińskiego,

S. Szybkowskiego, Malbork 2011, s. 71.

Codex diplomaticus Silesiae (dalej cyt.: CDSil), Bd. 29 (Regesten zur schlesischen

Geschichte 1334–1337), hg. v. K. Wutke, E. Randt, H. Bellee, Breslau 1923, nr 5325.

K. Jasiński, J. Tęgowski, Akta procesu joannitów śląskich z 1336 r. w sprawie

sześcioletniej dziesięciny papieskiej, w: Prace Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej

w Częstochowie. Zeszyty Historyczne, pod red. M. Antoniewicza, M. Cetwińskiego,

t. V, Częstochowa 1998, s. 112 i n.; R. Heś, Joannici na Śląsku w średniowieczu, Kra-

ków 2008, s. 179, 386.

arek

MolińSki

198

do Kazimierza Wielkiego i niechęci wobec Krzyżaków) wymieniany

wyżej Gelhard de Carceribus. Prace przygotowawcze do rozpoczęcia

procesu wymierzonego w zakon trwały już w lutym 1336 r.

Dążenia

do egzekucji papieskiej dziesięciny z pewnością przyspieszył nakaz

papieski również pochodzący z lutego 1336 r. W liście do Gelharda

de Carceribus polecono mu zebranie pobranych sum i jak najszybsze

wysłanie ich do Awinionu

Od zakonu zażądano więc uiszczenia sporej sumy 221 grzywien

praskich. Szpitalnicy nie byli wówczas reprezentowani przez swego

zwierzchnika, Michała z Tyńca, ale przez jego przedstawiciela kom-

tura łosiowskiego Henryka de Kitzingera. Joannici, powołując się na

liczne szkody wyrządzone w latach poprzednich w ich dobrach przez

grasujących na Śląsku raubiterów, ale też klęski elementarne oraz

konieczność sprostania finansowo-majątkowym żądaniom książąt

śląskich, czy też niszczycielską działalność książęcych oddziałów,

ścierających się ze sobą w licznych konfliktach wewnętrznych, prosili

kolektora papieskiego o obniżenie naliczonych im zaległości. Prośbę

zakonników wsparli też książęta śląscy: brat cioteczny króla polskie-

go — Bolesław III brzeski oraz Bolesław II opolski. Obecność szcze-

gólnie pierwszego z wymienionych wśród tych, którzy poparli prośbę

joannitów, powodowała już refleksje wśród historyków

. Działalność

polityczna Bolesława III brzeskiego była bowiem jednym z powodów

zubożenia szpitalników śląskich, zwłaszcza komturii leżących na te-

renie jego własnego księstwa (oleśnickiej i łosiowskiej). Na podstawie

zeznań świadków zeznających w tym procesie historycy wyliczyli,

że sam Bolesław III brzeski wymusił na zakonie przekazanie mu

ok. 350 grzywien groszy praskich

Musiał więc istnieć jakiś powód — wykraczający poza dewocję

tegoż Piasta — który zadecydował o tym, że książę ten, uproszony

zapewne wcześniej przez szpitalników, zdecydował się w 1336 r. wy-

stąpić w ich obronie. Oczywiście jakąś rolę odegrać mogły tu dąże-

nia Bolesława III do zadośćuczynienia wyrządzonych przez siebie

zakonowi szkód. Książę bowiem na takie powody powoływał się już

CDSil., Bd. 29, nr 5579.

Ibidem, nr 5558.

K. Jasiński, J. Tęgowski, op. cit., s. 118.

Ibidem, s. 120. Zob. też zeznania na s. 128–134 składane przez świadków niezwią-

zanych bezpośrednio z zakonem joannickim, stąd też chyba najbardziej wiarygod-

nych co do szacunku kwot wyegzekwowanych przez Bolesława III na szpitalnikach.

oannici

woBec

polityki

aziMierza

ielkiego

…

199

wcześniej, czyniąc nadania na rzecz zakonu

. Skoro jednak joanni-

ci prosili o wstawiennictwo Bolesława III brzeskiego i Bolesław II

opolskiego, udając się do Krakowa, to musieli liczyć się z tym, że to

właśnie wpływy obu książąt odegrają w tej sprawie jakąś, pozytyw-

ną dla zakonu, rolę. Kolektor papieski po zapoznaniu się z zeznania-

mi świadków, które zaczęto spisywać jeszcze 2 III 1336 r. w Brzegu,

oraz z listami petycjami wymienionych książąt śląskich, obniżył

joannitom kwotę, z którą zalegał zakon, do 140 grzywien

. W wy-

danym wyroku wyraźnie zaznaczono obniżenie długu szpitalników

o 81 grzywien. Stwierdzono też, że dla uniknięcia kosztów komtur

powinien zamiast 140 grzywien zapłacić 150 grzywien i 16 skojców

w monecie obiegowej, zgodnie z jej wartością ustaloną przez króla

polskiego Kazimierza i mieszczan krakowskich.

Zarówno Bolesław III brzeski, jak i Bolesław II opolski od 1329 r.

byli lennikami Jana Luksemburskiego

. Obaj książęta, wraz zresz-

tą z innymi Piastami śląskimi, brali udział w rokowaniach Jana

Luksemburskiego z Kazimierzem Wielkim w 1335 r. Poświadczali

m.in. dokumenty preliminariów trenczyńskich z 24 VIII 1335 r.

Bo-

lesław III otwierał nawet listę książęcych świadków w dokumencie

wystawionym przez członków polskiej delegacji. Piastowie śląscy byli

więc świadkami rezygnacji króla polskiego przynajmniej z pretensji

do ziem wrocławskiej i głogowskiej oraz księstw będących lennami

czeskimi na Śląsku, w zamian za zrzeczenie się przez Luksemburgów

roszczeń do Wielkopolski. Bolesław III uczestniczył też w tak waż-

nym wydarzeniu jak zjazd monarchów w Wyszehradzie, w listopadzie

CDSil., Bd. 22 (Regesten zur schlesischen Geschichte 1327–1333), hg. v. C. Grün-

hagen, K. Wutke, Breslau 1903, nr 5031; K. Jasiński, J. Tęgowski, op. cit., s. 115.

CDSil., Bd. 29, nr 5631; K. Jasiński, J. Tęgowski, op. cit., s. 112.

Lehns- und Besitzurkunden Slesiens und seiner einzelnen Fürstenthümer im Mit-

telater, hg. v. C. Grünhagen, H. Markgraf (dalej cyt. LBS), Bd. I, Leipzig 1881, nr 9,

s. 129–132; Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemiae et Moraviae, ed. J. Em-

ler (dalej cyt. RBM), Pars III, Pragae 1890, nr 1551; J. Horwat, Księstwo opolskie

i jego podziały do 1532 r., Rzeszów 2002, s. 97–98; W. Nowacki, Śląsk a Królestwo

Czeskie w dobie zjednoczenia państwa polskiego. Obszar wpływów — lenno — kraj

koronny, w: Wielkopolska — Polska — Czechy. Studia z dziejów średniowiecza ofiaro-

wane Profesorowi Bronisławowi Nowackiemu, pod red. Z. Górczaka, J. Jaskulskiego,

Poznań 2009, s. 246.

LBS I, nr 1, s. 3–4; J. Wyrozumski, op. cit., s. 57; J. Horwat, op. cit., s. 98; T. Sa-

dowski, Książęta opolscy i ich państwo, Wrocław 2001, s. 110; S. Szczur, Zjazd wyszeh-

radzki z 1335 r., Studia Historyczne, R. 35, 1992, z. 1, s. 10–13. Zob. też. O. Balzer,

Królestwo polskie 1295–1370, t. II, Lwów 1919, s. 300–303.

arek

MolińSki

200

1335 r. Poświadczył tam dokument wystawiony przez Karola Rober-

ta i Jana Luksemburskiego w sprawie sporu polsko-krzyżackiego

o ziemię chełmińską, dobrzyńską, Kujawy i Pomorze

. Wynikające

z udziału w rokowaniach z roku 1335 znaczenie polityczne, i bez wąt-

pienia zadzierzgnięte podczas ich trwania kontakty ze środowiskami

możnowładczymi Polski, mogły być decydującymi czynnikami, które

wpłynęły na prośbę joannitów do Bolesławów śląskich, w sprawie po-

parcia zakonu podczas procesu krakowskiego z 1336 r.

Przeor czeski Michał zmarł lub ustąpił ze swej funkcji najpraw-

dopodobniej pod koniec 1336 albo w początkach 1337 r. Jak już wspo-

mniano, joannici wybrali w jego miejsce Havla z Lemberka. W nowym

przeorze czeskim historycy widzą na ogół urzędnika, który udzielał

się raczej na niwie integracji i rozwoju swej jednostki administra-

cyjnej zakonu, niż polityka angażującego się w politykę Luksem-

burgów

. Wybór nowego przeora przypadł być może na okres fali

niezadowolenia z decyzji króla czeskiego, która przewinęła się przez

dwory śląskich Piastów wiosną 1337 r. W 1336 r. zmarł Leszek raci-

borski. Król czeski, pomijając piastowskich krewnych księcia, nadał

jego ziemie szwagrowi zmarłego, Mikołajowi opawskiemu. Wiosną

1337 r. Jan Luksemburski zatrzymał się na Śląsku, by m.in. ułagodzić

miejscowych książąt. Według niektórych badaczy, król czeski prócz

doraźnych korzyści, przydzieleniem których usiłował zmniejszyć nie-

chęć Piastów do prowadzonej przez siebie polityki śląskiej, obiecał,

że nie podejmie już więcej podobnej decyzji godzącej w dziedziczne

prawa miejscowych książąt

. Podczas pobytu Jana na Śląsku, Havel

z Lemberka nie znajdował się w otoczeniu króla, ale załatwiał spra-

wy komturii zakonu w Strakonicach

. Być może był zresztą świeżo

po swojej elekcji i po prostu nie zdążył dotrzeć do śląskich posiadło-

ści zakonu wraz z przyjazdem swego władcy do Wrocławia. Warto

RBM IV, Pragae 1892, nr 228; CDSil., Bd. 29, nr 5526. Dokumenty wyliczył

S. Szczur, op. cit., s. 15–16.

J. Delaville le Roulx, op. cit., s. 71; J. Mitáček, Převorstí Havla z Lemberka (1337–

1366), Acta Musei Moraviae. Scientiae Soc., 2005, s. 198; idem, W sprawie relacji, s. 72

i n. W pracach tych refleksja na temat domniemanego pochodzenia Havla. W starszej

literaturze przedmiotu ugruntował się pogląd łączący Havla z Markwartowicami,

jednym z najważniejszych rodów ówczesnego królestwa czeskiego, zob. L. Jan, Die

Johanniter in Böhmen, w: Vergangenheit und Gegenwart, s. 189–190.

Tak J. Horwat, op. cit., s. 98–99. O tych wydarzeniach zob. też J. Rajman, Pogra-

nicze śląsko–małopolskie w średniowieczu, Kraków 1998, s. 191; T. Sadowski, op. cit.,

s. 111.

RBM IV, nr 402.

oannici

woBec

polityki

aziMierza

ielkiego

…

201

przy tym przypomnieć, że król czeski znalazł się na Śląsku, wracając

z wyprawy do Prus, gdzie wspierał Krzyżaków

. W marcu tegoż roku

doszło do rozmów toczonych między Luksemburgami, Krzyżakami

i Polską w Inowrocławiu w sprawie Brześcia Kujawskiego, Kujaw

Inowrocławskich i ogólnie sporu dzielącego króla polskiego i zakon

Jeszcze w tym samym miesiącu Jan Luksemburski dotarł do Pozna-

nia. Tutaj król czeski zawarł m.in. sojusz z książętami pomorskimi

Ottonem I i Barnimem III, skierowany przeciwko Marchii Branden-

burskiej

. Być może do tego porozumienia przystąpił też i Kazimierz

Wielki

. Stwierdzić więc można, że wiosną 1337 r. krystalizował się

alians, którego powstanie — z racji na położenie dóbr zakonu joan-

nickiego — musiało w dużym stopniu interesować szpitalników za-

równo z przeoratu czeskiego, jak i brandenburskiego. Wymiana na

urzędach zwierzchnich obu jednostek administracyjnych zakonu

stwarzała też możliwość otwarcia nowej karty w relacjach z królem

polskim. Zakon z pewnością z ulgą przywitał też pokój zawarty mię-

dzy Ludwikiem brandenburskim a Pomorzem

Nowy przeor czeski, Havel z Lemberku, zawitał na Śląsk naj-

prawdopodobniej dopiero latem 1337 r. Jego bytność we Wrocławiu

związana była z rozmowami między zakonem a rajcami miejskimi

w sprawie przejęcia przez joannitów szpitala Bożego Ciała

. Decyzja

ta wymagała zgody kapituły prowincjonalnej zakonu, stąd też w oto-

czeniu Havla znajdowali się wymienieni w stosownym dokumencie

Henryk von Sachuenburg, komtur Oleśnicy Małej, Henryk, komtur

w Żytawie, Henryk Kiczyngier, komtur w Łosiowie, i Andrzej, kom-

tur w Tyńcu. W warunkach pokoju z Polską możliwe też chyba było

większe zaangażowanie, podlegających władzy zwierzchniej Havla

z Lemberka, domów joannitów (w tym też poznańskiego) w realiza-

cję papieskiego pomysłu, tj. organizacji nowej krucjaty

. Być może

m.in. w tej sprawie Havel pojawił się na Śląsku wiosną roku 1338. Co

Die Chroniken von Oliva und Bruchstücke älterer Chroniken, SRP V, s. 613;

J. Wyrozumski, op. cit., s. 65.

RBM IV, nr 395; J. Wyrozumski, op. cit., s. 67–68.

RBM IV, nr 396; J. Zdrenka, Polityka zagraniczna, s. 108–109.

A. Czacharowski, Społeczne siły, s. 125–126; J. Zdrenka, Polityka zagraniczna,

s. 108–109.

Ibidem, s. 113–114.

CdSil, Bd. 29, nr 5945; M. Słoń, Szpitale średniowiecznego Wrocławia, Warszawa

2000, s. 149; R. Heś, op. cit., s. 165 i n.

CDSil., Bd. 29, nr 6163, 6168; R. Heś, op. cit., s. 81.

arek

MolińSki

202

prawda jego obecności nie odnotowano jeszcze w dokumencie świad-

czącym o dalszym etapie rokowań między zakonem a mieszczanami

wrocławskimi w sprawie przejęcia szpitala Bożego Ciała (4 IV)

. Już

jednak 11 V lub 10 VIII 1338 r. Havel z Lemberka odebrał nadanie

prawa patronatu do kościoła w Dzierżaniowie uczynione przez Bol-

ka II świdnickiego

. Wkrótce w Dzierżaniowie powstała osobna kom-

turia zakonu. Warto przypomnieć, że Bolko II świdnicki (siostrzeniec

Kazimierza Wielkiego) uważany jest przez historyków za jeden z fi-

larów stronnictwa politycznego, które opowiadało się za współpracą

z królem polskim. Próbując prowadzić niezależną od Jana Luksme-

burskiego politykę, w 1338 r. książę świdnicki związał się też z Habs-

burgami, żeniąc się po 1 kwietnia tegoż roku z Agnieszką, córką

Leopolda austriackiego

. Wobec wpływów czeskich wśród książąt

śląskich uzyskanie nadań ze strony Piastów próbujących prowadzić

odmienną politykę uznać można za sukces Havla z Lemberka.

Z końca lat 30. XIV w. pochodzi też kilka dokumentów świadczą-

cych o ożywionej polityce gospodarczej prowadzonej przez joannitów

poznańskich. Zakonnicy ci w 1338 r. określali się w dokumentach

jako cruciferi — a więc zakon krzyżowy. Jest to dość istotna zmia-

na, gdyż w XIII w. o członkach domu poznańskiego pisano przede

wszystkim jako o szpitalnikach

. Pokazuje ona też brak obaw

joannitów — zakonu krzyżowego — co do skojarzeń z tak niepopu-

larnym w społeczeństwie polskim zakonem krzyżackim. Informacje

źródłowe o domu zakonu w Poznaniu otwiera dyplom komtura „domu

krzyżowców błogosławionego Jana Chrzciciela w pobliżu Poznania”

Helmana z 14 II 1338 r. w sprawie sporu toczonego przez joannitów

z archidiakonem płockim i poznańskim kanonikiem Maciejem o dzie-

sięcinę ze wsi Maniewo

. Obie strony zgodziły się na podział spornej

dziesięciny po połowie. Układ ten zatwierdził 31 V 1338 r. biskup

poznański Jan

. Ów duchowny znany jest w literaturze przedmio-

tu, jako uczestnik procesów Polski z zakonem krzyżackim o zabór

Pomorza Gdańskiego z 1321 i 1339 r.

Pracując w komisji papieskiej

utworzonej do zebrania dowodów w sporze z lat 20. XIV w., doskonale

CDSil., Bd. 30, hg. K. Wutke, E. Randt, Breslau 1930, nr 6073.

Ibidem, nr 6090, 6133; R. Heś, op. cit., s. 81.

K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, s. 317.

KDW I, nr 29, 30, 37, 104, 117, 208, 213, 344, 433.

KDW II, nr 1176; SHGW III, s. 86.

KDW II, nr 1182.

M. Zwiercan, Jan Łodzia (zm. 1346), biskup poznański, w: PSB, t. X, s. 433.

oannici

woBec

polityki

aziMierza

ielkiego

…

203

zdawał sobie sprawę z prokrzyżackiego stanowiska zajętego przez

joannitów w konflikcie Zakonu Niemieckiego i Polski

. Wiadomo

też, że Jan zeznawał przeciwko Krzyżakom w procesie warszawskim

z 1339 r. Stąd też musiał przynajmniej słyszeć o akcji szpitalników

przeprowadzonej przeciwko ludziom biskupa kujawskiego

. Mimo

posiadanej przez siebie wiedzy na temat współdziałania obu zakonów

rycerskich, biskup poznański do joannitów miał raczej pozytywny

stosunek. 30 IV 1338 r. dokonał z nimi transakcji handlowej. W za-

mian za dziesięcinę we wsiach Czerlejenko i Wydzierzewice oddał im

swe stołowe dochody we wsiach zakonu: Brzezie i Siedlec

. Warto

przy tym zauważyć zmianę na urzędzie komtura joannitów poznań-

skich. Jeszcze w 1335 r. był nim Maurycy. Do 1338 r. został on wymie-

niony przez Helmana. Fragmentaryczność zachowanych przekazów

nie pozwala niestety odgadnąć przyczyny wymiany zwierzchników

domu szpitalników poznańskich. Mogła ona leżeć albo w śmierci sta-

rego mistrza, albo wiązać się z roszadami na urzędach związanymi

z osobą nowego preceptora zakonu z Czech, Polski i Austrii, Havla

z Lemberka. Za pierwszym rozwiązaniem przemawia to, że po obję-

ciu przez Havla swej funkcji w zachowanych źródłach brak jest wska-

zówek o jakiejś większej liczbie przesunięć na urzędach komturskich

w śląskich siedzibach zakonu.

Stan zachowania bazy źródłowej wskazuje, że w kolejnych kilku

latach zainteresowanie joannitami przez rządzących Polską, Marchią

Brandenburską czy Pomorzem znacznie osłabło. Złożyło się na to wie-

le przyczyn. Można w tym względzie wymienić próbę uregulowania

stosunków brandenbursko-pomorskich latem 1338 r. na zjeździe we

Frankfurcie, bunt miast pomorskich nie tylko przeciwko Wittelsba-

chom, ale też Ottonowi I i Barnimowi III, dążenia margrabiego bran-

denburskiego do podporządkowania sobie książąt wołogoskich, udział

cesarza i jego synów w polityce europejskiej odsuwających ich uwagę

od spraw Nowej Marchii. Z kolei Kazimierz Wielki zajęty był wówczas

przede wszystkim sporem z zakonem krzyżackim (proces warszawski

z 1339 r.), a w późniejszym okresie sprawami ruskimi. Niewykluczo-

ne, że przynajmniej w kuluarach procesu warszawskiego wspominano

M. Smoliński, Joannici w polityce, s. 296.

Przypomnieć wypada, że na tym procesie kasztelan radzimski Paweł wspomi-

nał o wykupie scholastyka kruszwickiego Pawła z niewoli krzyżackiej. Scholastyka

kruszwickiego do niewoli wzięli albo bezpośrednio Krzyżacy, albo joannici, którzy

później przekazali go Krzyżakom. Zob. M. Smoliński, Joannici w polityce, s. 296.

KDW II, nr 1184; SHGW I, s. 309.

arek

MolińSki

204

wystąpienie joannitów w czasie wcześniejszych walk polsko-krzy-

żackich

100

. W 1339 r. utrzymywał się pokój między królem polskim

a Janem Łuksemburskim. Jak wiadomo, w lutym 1339 r. Kazimierz

ratyfikował postanowienia układu trenczyńskiego. Skarbiec koronny

wyasygnował nawet 20 tys. kop groszy polskich, które przekazano

królowi czeskiemu, by uzyskać od niego zrzeczenie się pretensji do

tronu polskiego

101

. Nie licząc jednak Czech i Moraw, w omawianym

okresie jedynie Stara Marchia i Śląsk były terenami, gdzie w dalszym

ciągu znaczenie zakonu zarówno polityczne, jak i majątkowe utrzy-

mywało się na niemalże stałym poziomie. Z istotniejszych wydarzeń

warto w tym względzie odnotować zainteresowanie sprawami prze-

jętego przez joannitów szpitala wrocławskiego przez króla czeskiego,

w czym swą zasługę miał też Havel z Lemberka

102

* * *

Po objęciu władzy przez Kazimierza Wielkiego w 1333 r. jego dy-

plomacja prowadząca układy z Wittelsbachami i Janem Luksembur-

skim dość szybko dostrzegła problem zakonu joannickiego wspieranego

przez panujących w Czechach i w Brandenburgii. Wydaje się, że szcze-

gólnie w warunkach zbliżenia się Kazimierza Wielkiego i Ludwika Wit-

telsbacha (przełom 1334/1335 r.) przed joannitami otworzyła się szansa

naprawy stosunków z królem polskim. Jak już wspomniano, te były

złe już od czasów panowania Władysława Łokietka. Nadzieję na nowy

etap relacji zakonu i władcy polskiego stwarzały jednak zmiany na naj-

ważniejszych lokalnych urzędach zakonu. W początkach 1336 r. do re-

zygnacji zmuszony został zapewne baliw brandenburski Gebhard von

Bortfelde. Osłabieniu uległo wówczas stronnictwo probawarskie w za-

konie. W niedługim czasie po tym wydarzeniu nowego zwierzchnika

mieli też szpitalnicy z Czech, Polski i Austrii. Havel z Lemberka zastą-

pił również niechętnego raczej Władysławowi Łokietkowi i zapewne też

Kazimierzowi Wielkiemu, przeora tynieckiego, Michała. Odprężenie

w stosunkach między polskim królem a tą częścią zakonu przyniosło

chyba ustabilizowanie się na stopie pokojowej relacji między Kazimie-

rzem Wielkim a Janem Luksemburskim (od 1335 r.). Brak chęci wy-

stąpienia przeciwko Janowi czeskiemu sygnalizował chyba brak reakcji

na atak czeski na księstwo prowadzącego propolską politykę Bolesława

100

Zob. przyp. 97.

101

LBS I, nr 2, s. 4–6; O. Balzer, op. cit., s. 314.

102

CDSil., Bd 30, nr 6197, 6322.

oannici

woBec

polityki

aziMierza

ielkiego

…

205

ziębickiego z 1335 r. Obojętność króla polskiego wobec spraw czeskich

odnotować chyba też można wobec włączenia księstwa wrocławskiego

do korony czeskiej po śmierci Henryka VI (24 XI 1335 r.). Dzięki poko-

jowi polsko-czeskiemu joannici mogli liczyć chyba na pobłażliwość pa-

pieskiego kolektora dziesięciny i zmniejszenie im długu w stosunku do

kamery papieskiej, co zasądzono w procesie krakowskim (1336 r.). Choć

brak wskazówek źródłowych, które wskazywałyby na próbę zacieśnie-

nia współpracy między szpitalnikami i Kazimierzem Wielkim w oma-

wianym okresie, to zwiększona liczba zachowanych dokumentów domu

poznańskiego z lat 1335, 1338 wskazuje chyba na przełamanie dawnego

impasu we wzajemnych relacjach i pojawienie się możliwości zyskania

nowych darowizn ze strony przedstawicieli polskiego społeczeństwa.

Mimo trudności związanych z prawidłową datacją dokumentu biskupa

płockiego Klemensa istnieje szansa, że w okresie nawiązania stosun-

ków przez joannitów z królem polskim, zakon zainteresował się moż-

liwością odzyskania dóbr kujawskich i małopolskich. Proces zbliżenia

szpitalników i Kazimierza Wielkiego uległ jednak zahamowaniu wobec

mocniej zaakcentowanej ingerencji króla polskiego w sprawy śląskie, co

już jednak miało miejsce w latach 40. XIV w.

103

O stosunkach książąt śląskich i króla polskiego we wspomnianym okresie

zob. J. Rejman, op. cit., s. 191–192; J. Horwat, op. cit., s. 100.

The Knights Hospitaller towards the Policies of Kazimierz

the Great in the Third Decade of XIV Century

A Summary

Mutual relations between the Order of St John and Polish rulers had

not been friendly since the rule of Władysław the Elbow-high. The re-

ason of this mutual hostility was the alliance of the Hospitallers with

the Teutonic Order. In the second decade of XIV century the knights

of St John lost their lands in Lesser Poland and Kujawy. Out of his po-

ssessions in Poland the order managed to keep in their hands only pre-

ceptory of Poznań. The prospects for improvement of the relations with

the Piasts appeared in 1333, along with Kazimierz the Great accession to

arek

MolińSki

206

the throne of Poland. At the end of 1334 and in 1335 the king of Poland

negotiated peace with the Wittelsbachs and John of Luxemburg, who re-

spectively were rulers of Brandenburg and Bohemia, and at the same

time staunch supporters and protectors of the order in their lands. Pe-

aceful conclusion of the Kazimierz’s negotiations with aforementioned

neighbours opened new prospects and the Hospitallers made efforts to

improve their relationship with the Polish king. Additional propitious cir-

cumstance, giving hope for improvement, was created by changes, which

took place at the order’s highest local offices. The bailiff of Brandenburg

Gebhard von Bortenfelde (probably hard-pressed) resigned from his posi-

tion at the beginning of 1336. Gebhard’s resignation weakened Bavarian

party, which existed in the order. Shortly after followed changes also at

the highest positions in the Hospitallers branches in Bohemia, Poland

and Austria. Furthermore, the prior of the abbey of Tyniec Michał, who

was rather averse to Władysław the Elbow-high and probably also to Ka-

zimierz himself, was replaced by Havel of Lemberk.

The Polish-Bohemian treaty of peace and improvement relations

with the Polish court gave the Hospitallers hope for advantageous

conclusion of a few problems the order faced at the time. One of them

was a trial of Kraków, in which the order was accused of non-payment

of tithes. The preceptory of Poznań was also active at the time, which

is confirmed by several surviving documents from the period of 1335–

1338. The Polish king also stopped ignoring the order. It is conceivable

that also at the time the Hospitallers were making preparations for

regaining the possessions they lost earlier in Kujawy and Lesser Po-

land. The rapprochement with the king of Poland came to a halt when

the latter started to intervene more conspicuously in Silesian affairs.

Nevertheless this took place in the fourth decade of XIV century.