1

Tadeusz Peiper

„papież awangardy”

Debiut literacki: artykuł „Nowa poezja hiszpańska” w „Nowej Sztuce”, 1922


System estetyczny Peipera:

 przeciwstawienie kultury i natury (cywilizacja a natura; miasto a wieś; inteligencja a

lud; życie świadome a podświadomość)

 ufał w przekształcającą moc sztuki
 uważał, że formy literackie są społecznie uwarunkowane
 antynaturalizm
 odwołania do sfery podświadomości; sztuka modelując podświadomość modeluje

zarazem przyszłe formy społeczne

 zerwanie z uczuciowością

Teoria poezji Peipera:

 naśladowanie malarstwa poprzez opis
 konstrukcyjne zasady poezji powinny mieć językowy charakter
 antymimetyzm
 składnia; obrona konstrukcji przed chaosem
 ekonomia słowa
 poezja jako gra pojęć
 „Poezja jest to tworzenie pięknych zdań” (  „Nowe usta”):

- „zespół słów, który by budził w nas zachwyt następstwem i związkiem pojęć”
- „kunsztowne zestawianie i wiązanie widzeń(…), którym w świecie realnym nic nie
odpowiada”

 koncepcja pseudonimów i ekwiwalentów:

- „proza nazywa, poezja pseudonimuje”
- „pseudonim” to grupa wyrazów, która zastępuje właściwą nazwę przedmiotu,
stanowi jej wielowyrazowy synonim (peryfrazę)

- emocjonalny stosunek autora do przedmiotu:

* na planie językowym - pseudonim

* w odniesieniu do twórcy – ekwiwalent („poezja stwarza ekwiwalenty uczuć”)

 postulat konstrukcji:

- rezygnacja z jedności tematyczno-zdarzeniowej (zmiana pojęcia tematu)
- pojęcie konstrukcji – pisarz
- pojęcie rekonstrukcji – odbiorca

 „układ rozkwitania” – utwór ma się rozwijać w kilku fazach
 układ wersyfikacyjny winien wynikać z rozczłonkowania składniowego i je

uwydatniać

 wiersz wolny
 idea dwustopniowości sztuki:

- nowa sztuka wymaga przygotowania, dlatego krąg potencjalnych odbiorców jest
ograniczony
- do szerszych mas dzieło może dotrzeć później:

* gdy dorosną do tego poziomu

* za pośrednictwem pisarzy spełniających swoją misję społeczną

2

Metafora teraźniejszości Peipera
Metafora – samowolne spokrewnianie pojęć, tworzenie związków pojęciowych, którym w
świecie realnym nic nie odpowiada.

Każdy poeta posiada pewną wybraną rodzinę pojęć, które usilnie łączy z wszelkimi innymi
pojęciami.

Trzy cechy metafory teraźniejszości:
1) antyrealizm – przenosząc pojęcia w dzielnice, do których one metrykalnie nie należą,
metafora przekształca rzeczywistość doznań i przetwarza ją na nową rzeczywistość czysto
poetycką

Metafora w poezji jest jak formy abstrakcyjne w malarstwie.

2) ekonomizm – metafora jest skrótem, skróconym porównaniem poetyckim; zaoszczędza się
przy niej: „jak”, orzeczenie zdania porównawczego, długie określenia itp.

Teraźniejszość przejawia się w:
- robocie artystycznej,
- kroju poetyckim,
- treści,
- brzmieniu hierarchii uczuciowej.

Im bardziej pojęcia zjednoczone w metaforze są odległe i niezestawialne, tym obraz jest
mniej opisowym.

Metafora zbudowana na pojęciach odległych, daje poezji urojoną perspektywę.

3) vivikacja (ożywienie) – dąży do wydobycia obrazowości plastycznej i ruchu.


Inne dziedziny sztuki:

 plastyka
 film – kształtowanie nowego języka; kino zrodziło się dzięki wprowadzeniu maszyny
 radio
 teatr – ujawnienie i ukazywanie psychicznej zmienności; dźwięki, kształty, gra

 rezygnacja z podobieństwa do rzeczywistości, logika budowy/ ścisłość konstrukcji
 opozycja antynaturalistyczna


„Zwrotnica” – pismo wydawane przez Peipera (1923-1925)
- Chwistek
- Czyżewski
- Jasieński
- Kurek
- Brzękowski
- Przyboś

 1930 „Tędy” stanowiło skład zasad polskiego awangardyzmu

 w późniejszych artykułach:

3

 odbiór poezji powinien przebiegać jako praca wyobraźni
 Peiper próbował odkryć dominantę psychologiczną postaci
 „Nowa radość wyobraźni”

Wobec tradycji:

 program społeczny: stosunek do cywilizacji współczesnej i miasta; funkcja społeczna

sztuki

 poglądy na poezję: przeciwstawienie poezji prozie; uwydatnienie problemów

językowych dzieła

 sposób widzenia zjawisk: funkcjonalny
 symbolizm

Charakterystyka dorobku:
Tomiki T. Peipera:

1) „A” 1924
2) „Żywe linie” 1924
3) „Raz” 1929
4) „Na przykład” 1931

 tematyka robotnicza: „Pochód robotniczy”, „Chorał robotników”
 kobieta stanowi dla mężczyzny przeszkodę w realizowaniu jego ideałów
 akt płciowy traktowany jako upadek mężczyzny: „Na rusztowaniu”, „Ja, ty”
 watek autotematyczny: „Powojenne wezwanie”, „Naga”, „Niedziela”
 miasto jako naturalne środowisko życia ludzkiego
 opozycja między dyskursem prowadzonym za pomocą obrazów („Powojenne

wezwanie”), a pseudonimowaniem („Naga”); opozycja między programem, a
rzeczywistością

 zmienny rym
 „Że” z tomu „Raz” – jest pełen żalu i rozgoryczenia; „jąkająca się” forma utworu;

poczucie daremności własnych wysiłków twórczych; świadomość, iż poezja jest
bezsilna wobec ludzkiej nędzy

 poeta-słowiarz
 poeta-społecznik

Powieści T. Peipera:

1) „Ma lat 22” 1936
2) „Krzysztof Kolumb” 1949

Wiersze:

„Na rusztowaniu”:

 murarz – człowiek czynu
 nad kobietą trzeba dominować
 kobieta kojarzy się z biologizmem

4

„Naga”:

 dwa pola semantyczne: kobieta (byt stateczny) i mężczyzna (dynamizm)
 nie prokreacja, a kreacja – podmiot liryczny wykorzystuje kobietę – jest ona dla niego

narzędziem spełnienia:

„Ty, kartka papieru, którą ja zapiszę”

„Powojenne wezwanie”:

 podmiot liryczny to podmiot zbiorowy (masa)
 autotematyzm
 kontaminacja różnych pól semantycznych
 poezja okazuje się zadaniem dla wielu („My…”) – zmienia się koncepcja poety
 „Świat krwią zmył twarz”  metafora teraźniejszości (mycie, krew); widzenie w

wojnie szansy na stworzenie czegoś nowego, po zniszczeniu czegoś starego

- katharsis – oczyszczenie
- dzięki wojnie świat został uporządkowany

 układ rozkwitania
 „biały brusiarz” – niewinność, czystość; poeta jest brusiarzem (ma zacząć pracować

nad słowem; „ostrzy” je)

 niepewny, rozedrgany świat powojenny
 „brzuchate gołębie” – symbol pokoju, płodności – słowa mają być zapładniające do

czynów twórczych 

 gloryfikowanie człowieka pracy (ramiona, „kaplice w mięsie”  metafora

teraźniejszości)

 trzeba zniszczyć to, co dawne
 człowiek zyskuje miejsce Boga ( Nietzsche)
 vivikacja (ożywienie) – uczłowieczenie cywilizacji
 antyrealizm
 odwoływanie się tylko do teraźniejszości
 wiersz agitacyjny
 wiersz wolny
 zmienny rytm; rymy (asonanse – samogłoskowe, konsonanse – spółgłoskowe),

niedokładne; rymy mają funkcje semantyczne, prowokują dodatkowe znaczenia

 dynamizm, ruch (bezokoliczniki)
 „(…) ze śliny uczyni dziesiątą część mowy” – biologizm, ciało, fizjologia
 pola semantyczne:

- ciało
- historia
- tworzenie

 odwrócenie wartości – w centrum człowiek: „Słońce błaga byście je zaprzęgli do

pługa”

 emocjonalność; nowa poezja ma być zaangażowana, buntująca się wobec tego, co

martwe

„Ogród miejski”

 ogród to natura ujarzmiona przez człowieka
 sztuczność
 = nowość, awangarda
 dwa pola semantyczne:

- profanum: ziemia, drzewo, wiatr

5

- sacrum: niedziela, rusza niebo, wino, kadzielnica

 sakralizacja natury; mechaniczne przejęcie natury, sfery sacrum
 personifikacja, ożywienie
 cały świat stara się upodobnić do człowieka; antropomimetyczny