Historia Bizancjum, T.E.Gregory, Kraków 2008

BIZANCJUM – POCZĄTEK:

Kościół chrześcijański w okresie panowania Konstantyna miał już swoją, hierarchiczną i niemal monarchiczną

strukturę organizacyjną. Biskupi, nie zawsze jednak uznawani, sprawowali władzę nad swoim terytorium

(miastem) i mieli niekwestionowaną pozycję jako następcy Apostołów (idea sukcesji apostolskiej). Biskup był

władcą niezależnym od innej władzy, ale powoli krystalizowała się hierarchia samych biskupów. Im natomiast

podlegali inni duchowni, kapłani, diakoni, itd.

Kryzys wieku III objawiał się nie tylko na płaszczyźnie gospodarczej, ale również politycznej i przede wszystkim

kulturowej. Był to koniec starożytności i starożytnego sposobu myślenia. Okres ten nazywany jest „epoką

anarchii wojskowej”, gdyż większość cesarzy panowała zbyt krótko, by ustanowić dynastię; władzę przejmowali

buntownicy, nieokrzesani żołnierze, bez przygotowania do rządzenia państwem. Za główne przyczyny kryzysu

uznać należy brak jasnych kryteriów dziedziczenia tronu, w przypadku gdy cesarz nie wyznaczył następcy, wojny

domowe stały się więc zjawiskiem powszechnym. Lojalność żołnierzy stała się podstawą utrzymania władzy

przez aktualnego cesarza, dlatego rosły jego zobowiązania wobec wojska, oprócz zwiększania żołdu władca

obdarowywał wojaków przy rozmaitych okazjach, drenując państwowy skarbiec. Historycy wymieniają też

słabość instytucji prowincjonalnych wśród przyczyn kryzysu. Cesarstwo jako federacja miast powinno oddzielać

kwestie centralne i lokalne, natomiast coraz częściej administracja centralna pokrywała koszty podstawowych

usług i utrzymania lokalnej władzy, która to nie potrafiła wyegzekwować podatków lub nakładała je w kwocie

niemożliwej do zapłacenia. Być może cesarstwo przetrwało dzięki biurokracji i ciągłości zarządzania cesarstwem

przez urzędników. Jednym ze sposobów radzenia sobie z kryzysem było dewaluowanie monety. Puszczanie w

obieg coraz większej liczby monet o coraz mniejszej zawartości srebra szybko spowodowało wzrost cen

(przypuszczalnie w połowie wieku III o 700%), co z kolei było przyczyną powrotu do handlu wymiennego.

Dioklecjan: po śmierci Karusa (282-284) armia na Wschodzie obwołała cesarzem Dioklecjana, jednak syn

Karusa, Karynus na Zachodzie nie uznał tego wyboru i rozpoczął wojnę. Wojnę wygrał, ale wkrótce potem zmarł,

Dioklecjan przejął zatem władzę w całym cesarstwie. Ponieważ było ono ogromne, powołał do pomocy

Maksymiliana, towarzysza broni, nadając mu tytuł cezara. Maksymilian zajął się rebelią bagaudów i powstrzymał

ataki Germanów na Galię, w nagrodę Dioklecjan wyniósł go do rangi augusta. Po kolejnej rebelii na Zachodzie

Dioklecjan powołał pomocników dla siebie i Maksymiliana. Cezarem na Wschodzie został Galeriusz, a

Konstancjusz Chlorus został pomocnikiem na Zachodzie. System czwórwładzy, zwany tetrarchią, miał zapewnić

integralność władzy cesarskiej i ugruntować jej egzekwowanie. Każdy z cesarzy odpowiedzialny był za

sprawowanie władzy w określonej dzielnicy. Konstancjusz władał w Galii i Brytanii, Maksymilian w Italii i Afryce,

Dioklecjan na Bałkanach i w Azji Mniejszej, a Galeriusz na Wschodzie. Każdy posiadał własny dwór, armię i

aparat państwowy. Jednak głównym celem tetrarchii było zapewnienie następstwa tronu – każdy z cezarów miał

przejąć władzę po swym cesarzu i powołać nowych cezarów, itd.

Reformy Dioklecjana i Konstantyna: ustrój państwa Dioklecjana opierał się na wyeksponowanej pozycji

cesarza, określany „pryncypatem” (rządy „pierwszego obywatela”), a państwo „dominatem”. Cesarz mieszkał w

pałacu, był otoczony dworem i poddani mogli go zobaczyć jedynie podczas skomplikowanych ceremonii, co miało

1

podkreślać świętość osoby cesarza (większość związanych z tym zwyczajów pochodziła od Sasanidów; sama

boskość zaś miała nawiązywać do bogów greckich, członkowie tetrarchii byli kojarzeni z Herkulesem; purpura

zarezerwowana dla cesarza i zakazana dla ludu). Im bardziej cesarz „ukrywał się” w pałacu, tym większe wpływy

miały osoby z jego najbliższego otoczenia: żony, matki, szambelan, inni służący.

W celu zapewnienia skutecznych rządów i wyeliminowania uzurpatorów Dioklecjan i Konstantyn rozdzielili władzę

cywilną i wojskową, oddzielono system poboru podatków od armii, a dowódcy wojskowi musieli odtąd

pozyskiwać żołd i zapasy od właściwych urzędników cywilnych.

Biurokracja cywilna została znacznie rozbudowana, powstało wiele nowych resortów, podstawową jednostką

organizacyjną państwa było teraz pojedyncze miasto i przyległe do niego terytorium. Każde takie miasto było

zarządzane przez radę miasta (curia), złożoną z zamożnych mieszkańców. Prowincje podzielono i zmniejszono,

podnosząc ich liczbę do około 100, tworzyły większą jednostkę – diecezję, 12 diecezji składało się na 4

prefektury – były zarządzane przez prefekta pretorium, który był najwyższym urzędnikiem administracji i prawą

ręka cesarzy. Hierarchia urzędnicza przedstawiała się zatem następująco: cesarz (cesarstwo lub jego część),

prefekci (prefektury), wikariusze (diecezje), rady miasta (miasta).

W administracji centralnej istniały liczne biura, naczelnicy tych resortów wraz z naczelnymi dowódcami wojsk

tworzyli przyboczną radę cesarską (

comitatus

):

magister officiorum

– pan nad urzędami, odpowiedzialny za

ceremonie dworskie, transport i tajną policję;

comes sacrarum largitionum

– komes świętej szczodrości

zawiadujący kopalniami, mennicami, poborem niektórych podatków i wypłacaniem specjalnych premii dla

wojska;

comes rei privatae

– komes cesarskiego majątku prywatnego, sprawujący pieczę nad osobistym

majątkiem władcy, zwłaszcza gruntami dzierżawnymi;

praepositus sacri cubiculi

– prepozyt świętej sypialni,

szambelan, przełożony eunuchów, który często kontrolował dostęp do cesarza.

Zreorganizowana armia dawała teraz szansę na karierę. Dawne wojska pograniczne Cesarstwa stacjonujące w

obozach wzdłuż granicy nazywały się limitanei, były one raczej lokalną milicją o niskim morale i kiepskim

wyszkoleniu, składały się z chłopów broniących swego terytorium. Wzmocniono zatem ruchome oddziały polowe,

comitatenses. Stacjonowały one wewnątrz kraju, ale nigdy w stałych kwaterach. W większości była to jazda

(zwłaszcza ciężka), ale towarzyszyła im też piechota. Istniało też kilka rodzajów gwardii cesarskiej, po reformie

Konstantyna pozostały scholae – oddziały doborowe, używane zwykle w ceremoniach, ale wciąż zdolne do

obrony (i obalenia) cesarza, który nimi dowodził bezpośrednio. Na szczycie hierarchii wojskowej stał

magister

militum

jako dowódca całej armii (chyba, że cesarz miał ochotę dowodzić osobiście); następnie plasowali się

comites

, którym podlegali

duces

.

Podstawowym zadaniem administracji cywilnej był budżet: zebranie podatków i finansowanie państwa z nich.

Najważniejszym podatkiem była

annona

, opłacana w naturze, głównie za pomocą ziarna i oliwy. Były one

zbierane przez państwo i rozdzielane urzędnikom i wojsku. Annona była podatkiem gruntowym opartym na

systemie capitatio-iugato, obliczając go brano pod uwagę liczbę siły roboczej i jakość ziemi; był zatem wyliczany

od potencjału produkcyjnego, miał stałą wartość, a ewentualny zysk pozostawał w kieszeni właściciela. Podatki

od właścicieli pobierały kurie, jeśli kwota była niższa niż obliczenia (potrzeby państwa) kurie musiały uzupełnić z

własnego skarbca. Walcząc z inflacją Dioklecjan ustalił maksymalne ceny produktów (edykt cesarski w 301 r.), w

dłuższej perspektywie pogorszyło to jednak sytuację gospodarczą. Próbował też Dioklecjan przywrócić wartość

monecie bijąc

aureus

, ze złota wysokiej próby 1/60 funta. Dopiero jednak

solid

Konstantyna o próbie 1/72 funta

stał się stabilną monetą Cesarstwa.

2

BIZANCJUM POWSTAJE:

Panowanie Konstantyna I Wielkiego (324-337) uważa się często za cezurę między Cesarstwem Rzymskim,

a nowym Cesarstwem Bizantyńskim. Jest to uzasadnione w odniesieniu do dwóch spektakularnych zmian:

awansu chrześcijaństwa do pozycji religii państwowej i „przeniesienie” stolicy nad Bosfor – stworzenie

Konstantynopola. Konstantyn, syn cezara Konstancjusza Chlorusa, zgodnie z zasadami tetrarchii został pominięty

przez ojca w przekazywaniu władzy. W wyniku jednak przedwczesnej śmierci ojca i walk pomiędzy pozostałymi

cesarzami Konstantyn szybko doszedł do samodzielnej władzy. Swego cezara, Maksencjusza wyeliminował w

bitwie przy Moście Mulwijskim w 312 r. Świetlisty krzyż, który miał mu się ukazać na niebie przed bitwą,

spowodował faworyzowanie przez Konstantyna kościoła chrześcijańskiego, choć nadal używał pogańskich

symboli na monetach, a chrzest przyjął dopiero na łożu śmierci w 377 r. W 313 roku, w Mediolanie, razem z

Licyniuszem wydał tzw. edykt mediolański kończący prześladowanie chrześcijan, zapewniający swobodę

wyznania, swobodę działania Kościoła chrześcijańskiego oraz jego ochronę w ramach prawa rzymskiego.

Ówczesny podział cesarstwa między Konstantyna i Licyniusza doprowadzał do licznych konfliktów, ostatecznie

broniąc chrześcijan przed wznowionym prześladowaniem przez Licyniusza Konstantyn zjednoczył całe Cesarstwo

w 324 roku. Konstantyn, który ujrzał świetlisty krzyż, czuł się zobowiązany bronić kościół chrześcijański również

przed herezjami. Pierwszym sporem w łonie kościoła był donatyzm i problem chrześcijan, którzy w czasie

prześladowań dioklecjańskich zdradzili wiarę. Kościół im wybaczył, mogli też zostać duchownymi. Tak stało się w

Kartaginie, gdzie publicznie sprzeciwił się temu kapłan Donat. Jego zwolennicy odrzucili zwierzchność Rzymu i

powołali Donata na nowego biskupa, w miejsce Cecyliana. Konstantyn próbował odzyskać majątek kościoła w

313 r, zwołał też dwa synody, które potępiły donatyzm. Nie powiodła się też interwencja zbrojna, donatyzm

przetrwał. W Aleksandrii natomiast Ariusz odrzucił boskość Chrystusa (został on „stworzony” w czasie). Zwołany

sobór w Nicei w 325 r, potępił arianizm, uznał Chrystusa za

współistotę

Ojcu: został zrodzony, a nie stworzony

(tzw. credo nicejskie). Sobór nicejski ustalił też datę Wielkanocy (pierwsza niedziela po pierwszej pełni Księżyca

po równonocy wiosennej) i uchwalił 20 kanonów – zasad zarządzania Kościołem.

W zakresie gospodarczym konfiskata skarbców świątyń pogańskich poprawiła finanse państwa, Konstantyn

wprowadził solida o wadze 1/72 funta, opodatkował kupców (

collatio lustralis

). W 312 roku rozwiązał gwardię

pretorianów (stanęli po stronie Maksencjusza) i zastąpił ich doborową jednostką Germanów, tzw.

scholae

. Pod

bezpośrednim dowództwem znajdowały się też formacje

comitatenses

i elitarny korpus

palatinae

. Rzym i Italia

utraciły swą wyższość, wciąż powoływano dwóch konsulów, zwierzchnikiem politycznym miasta był jednak

prefekt miasta (

prefectus urbi

), urzędnik cesarski, który też przewodniczył senatowi.

W 330 roku poświęcono nową wschodnią stolicę, Konstantynopol, założoną w miejscu dawnego polis Byzantion,

oblaną wodami z trzech stron, leżącą na skrzyżowaniu szlaków między północą i południem oraz między

wschodem a zachodem (niemal dokładnie w połowie drogi między granicami). Konstantyn i jego następcy

spędzali coraz więcej czasu nad Bosforem kosztem Rzymu.

Od Konstancjusza do Teodozjusza I:

Konstancjusz (337-361), młodszy syn Konstantyna, jako jeden z 5 cezarów, musiał toczyć wojny o władzę.

Formalnie objął całe cesarstwo dopiero w 353 r. Na swego cezara mianował kuzyna Juliana, który zrobił karierę

w wojsku. O ile Konstantyn II i Konstans byli zwolennikami doktryny nicejskiej, Konstancjusz był umiarkowanym

arianinem i pozwalał na prześladowania wyznawców Nicei. Szukając kompromisu wielokrotnie wyganiał i

3

przywracał na stanowisko Atanazego, zwołał też kilka soborów, które również nie przyniosły sukcesu.

Największym osiągnięciem Konstancjusza obok zrównania senatorów Konstantynopola z rzymskimi pozostaje

więc budowa Hagii Sophii.

Julian Apostata (361-363) był prawdopodobnie wyświęcony na kapłana, jednakże studiował i fascynował się

filozofią klasyczną, tj. pogańską. Krótko po śmierci Konstancjusza zniósł zakazy praktyk pogańskich. W jego

najbliższym otoczeniu byli sofiści, teurgowie, toteż „religia” Juliana była zlepkiem pogaństwa, chrześcijaństwa,

magii oraz zabobonów. Zmarł w trakcie wyprawy na Persję, tajemniczo ugodzony strzałą. Julian był ostatnim

pogańskim cesarzem i ostatnim krewnym Konstantyna na tronie. Jego następca, Jowian (363-364) przywrócił

faworyzowanie chrześcijan, ale pozostawił swobodę kultu poganom. Pierwszą jego czynnością było jednak

zawarcie pokoju z Persami, Szapur odzyskał wszystkie ziemie zdobyte w kampanii i latach poprzednich, uzyskał

też duże subsydium w złocie. Jowian zmarł nagle, po 8 miesiącach rządów. Dowódcy zebrali się zatem ponownie,

tym razem w Nicei i wybrali wodza z Panonii, Flawiusza Walentyniana I (364-375). Zasłużony wojownik był

słabo wykształcony i skupiał się niemal wyłącznie na wojnach, zmuszony przez armię dobrał sobie zastępcę,

swego brata Walensa. Walentynian rządził na zachodzie, Walens na wschodzie odzyskał Armenię, w 365 zdławił

rebelię Prokopiusza i gockiego wodza Atanaryka. Walentynian i Walens faworyzowali wojskowych, wielu z nich

za zasługi bojowe uzyskali stanowisko senatora. Ponownie odebrali dobra pogańskie zwrócone przez Juliana,

ograniczyli wydatki (i podatki) państwa o połowę. Walentynian zmarł w czasie rokowań pokojowych w Ilirii,

koronując na augustów obu swych małoletnich synów Gracjana i Walentyniana II. Tymczasem nad Dunajem

pojawili się Hunowie. Przerażeni Goci uciekli za granicę rzymską i zaproponowali służbę w armii cesarskiej w

zamian za prawo do osiedlenia się. Obiecana im żywność nie dotarła, a lokalni urzędnicy prawdopodobnie

sprzedali ją Germanom. Goci powstali przeciw Cesarstwu i złupili Trację. Walens szybko przybył nad Adrianopol i

wydał bitwę. Goci zamknęli armie cesarstwa w okrąg za pomocą wozów, których wozili rodziny, a atak konnicy

dokonał masakry. Walens zginął, pozostawiając pusty tron w Konstantynopolu i otwartą granicę z Persami.

Gracjan pozostał jedynym cesarzem, na swego pomocnika powołał wodza Walensa, Teodozjusza (379-395).

Sytuację w Tracji uspokoił dopiero w 382 roku, powołując znaczne siły Gotów do armii i dając im gockich

dowódców. Podpisał też porozumienie z Persami dzieląc Armenię, ale zachował strategiczny, górny Eufrat i

Tygrys. W 380 r wydał edykt nakazujący przestrzegania nakazów biskupów Rzymu i Aleksandrii (doktryny

nicejskiej). By położyć kres kontrowersji ariańskiej Teodozjusz powołał sobór ekumeniczny w Konstantynopolu w

381r. Nieznacznie poszerzono credo nicejskie, kładąc fundament dzisiejszego chrześcijaństwa. Teodozjusz

zwalczał pogaństwo wydając serię edyktów (spisanych potem w 438r. jako

Kodeks Teodozjusza

), pozwolił

zamienić świątynię Serapisa w Aleksandrii, Serapejon, na twierdzę, a potem kościół. Teodozjusz zmarł w wieku

48 lat, pozostawiając cesarstwo swym nieletnim synom Honoriuszowi i Arkadiuszowi.

V stulecie:

Arkadiuszem (395-408) na Zachodzie opiekował się prefekt pretorium Rufin, a czteroletnim zaledwie

Honoriuszem na wschodzie patrycjusz Stylichon. Tymczasem na północy od Konstantynopola osiedlili się

Wizygoci, jeszcze za zgodą Teodozjusza. Ich przywódca, Alaryk zawiedziony brakiem nominacji na magistra

militum wzniecił bunt i spustoszył przedpola stolicy. Intrygi obu opiekunów uniemożliwiały skuteczną walkę

przeciw Alarykowi. Wizygoci zajęli więc Grecję, Bałkany i pojawili się w Italii w 402r. Słabość Arkadiusza objawiła

się częstymi zmianami na dworze, po Rufinie rządzili eunuch Eutropiusz, żona Arkadiusza Eudoksja i prefekt

4

pretorium Anteniusz (był on również opiekunem małoletniego Teodozjusza II). Anteniuszowi do swej śmierci w

414 lub 416r. udawało się utrzymać pokój na północy i wschodzie. Szybko zawiązał się też spisek przeciw

Stylichonowi i został zgładzony w 408r. Siedmioletni w chwili śmierci ojca Teodozjusz II (408-450), znajdował

się pod wpływem swej siostry Pulcherii, w 414r. koronował ją na augustę i miała dominującą pozycję na dworze.

Tymczasem spór chrystologiczny (o istocie Trójcy Świętej) pozostawał nierozstrzygnięty. Cesarze czuli się

zobowiązani do zaangażowania w dyskusję, podobnie Teodozjusz. W 428r. powołał Nestoriusza na biskupa

Konstantynopola. Już w mowie początkowej potępił on igrzyska i teatr, naraził się też Pulcherii (zakazał używania

określenia „Bogurodzica” wobec Matki Bożej). Nestoriusz zgadzał się, że Chrystus miał naturę boską i ludzką, nie

zgadzał się na samo „urodzenie”. Teodozjusz popierał swego biskupa, ale ostatecznie zgodził się na zwołanie

soboru ekumenicznego w Efezie, 431r. Nestoriusz został potępiony i przegnany z Konstantynopola. Odłam

nestoriański przetrwał i obawa przed jego rozwojem zrodziła ruch Eutychesa, który nauczał o jednej, boskiej

naturze Chrystusa. Po jego stronie wystąpił biskup Aleksandrii Dioskur, potępił go biskup Konstantynopola,

Flawian. Spór ten miał rozstrzygnąć „zbójecki synod Efezu” w 449r. (z uwagi na przemoc i zastraszanie ze strony

Dioskura, Flawian zmarł z wycieńczenia). W 450r. nagle zmarł Teodozjusz (wypadek na polowaniu), władzę

przejęła Pulcheria, wydana szybko za mąż za Marcjana (450-457), sędziwego wodza, który karierę zrobił

dzięki Asparowi. Pulcheria oburzona zbójeckim synodem przekonała papieża Leona I oraz Marcjana do zwołania

soboru w Chalcedonie w 451r. Synod efeski został potępiony, biskupi uznali, że zostali zastraszeni przez Egipcjan.

Papież przysłał legatów z „Listem dogmatycznym do Flawiana”, który to został uznany przez sobór za właściwą

wykładnię prawowiernego chrześcijaństwa. Chrystus ma dwie nierozerwalne natury: boska i ludzką. Sobór

chalcedoński nie zlikwidował problemu monofizytów, którzy stanowili coraz liczniejszą grupę w Egipcie i Syrii.

Dlatego też sobór podniósł rangę biskupstwa Konstantynopola i podkreślił pierwszeństwo Rzymu.

Podporządkował też klasztory biskupom. Marcjan po objęciu władzy odmówił płacenia trybutu Hunom, Atylla

jednak nie zaatakował Konstantynopola. Marcjan nie wspomógł Rzymu w walce z Wandalami, obniżył podatki i

niektóre opłaty, pozostawiając skarbiec pełnym. W chwili śmierci Marcjana Aspar był najpotężniejszą osobistością

Konstantynopola, udało mu się wynieść na tron Leona, wojskowego. Aspar nie mógł objąć tronu z powodu

swego ariańskiego wyznania. Leon I (457-474) w pierwszych latach zapewne był marionetką Aspara, co

pozwoliło zwyciężyć Hunów, ale spowodowało porażkę w Afryce w 468r. (Wandalowie i Bazylisk, szwagier

Leona). Ostatecznie Leon wykorzystał Izauryjczyków (pd-wsch Azja) do zmniejszenia wpływów Aspara i jego

germańskich oddziałów, wydał swą córkę Ariadnę za wodza Zenona (Tarasis). W 471r. Aspar i jego syn zostali

zamordowani. Ponieważ Leon nie miał syna wyniósł do tytułu augusta swego wnuka, Leona II (474). Małoletni

cesarz wyniósł do godności augusta swego ojca. Zenon (474-475) wobec rychłej śmierci dziecka został

oskarżony o zabicie syna, Ariadna zawiązała przeciw niemu spisek, który wyniósł na cesarza jej wuja,

Bazyliskosa (475-476). Dzięki pomocy najpotężniejszego wodza Ostrogotów, Teodoryka, do Konstantynopola

na tron powrócił Zenon (476-491). W 488r. namówił Teodoryka do wyprawy na Italię w celu usunięcia Odoakra,

dzięki czemu Teodoryk usadowił się w Rawennie. Zenon w porozumieniu z patriarchą Konstantynopola

Akacjuszem, uznając rozłam w Kościele za szkodliwy dla państwa wydał w 482r. tzw. edykt unijny,

Henotikon

,

potępiał Nestoriusza i Eutychesa i uznawał 3 sobory (przedchalcedońskie) za wiążące. Edykt jedynie pogorszył

sytuację – powstało nowe stronnictwo – zwolennicy Akacjusza i samego edyktu. Papiestwo potępiło

Henotikon

,

co doprowadziło do zerwania stosunków i tzw. schizmy akacjańskiej. Edykt formalnie pozostawał w mocy do

519r, ale nie był egzekwowany. Zenon zmarł pozostawiając władzę żonie Ariadnie, wbrew woli męża Ariadna

5

wybrała na cesarza jednego z mniej znaczących dowódców. Anastazjusz (491-519) okazał się władcą

prężnym, jego długie panowanie utorowało drogę „złotemu wiekowi” Justyniana. Anastazjusz ograniczył wpływy

Izauryjczyków, był zarządcą ostrożnym i oszczędnym, znał się na finansach, sprzyjał handlowi (zlikwidował

chrysargyron), ustabilizował monetę brązową. Odebrał kuriom obowiązek pobierania podatków i utworzył

specjalne stanowiska

vindices

. Budował kościoły i umocnienia przy granicach. Anastazjusz był monofizytą,

odrzucił Henotikon, ale próbował mianować monofizyckich biskupów, co skłóciło go z Witalianem. Po konflikcie

uznał ostatecznie Teodoryka w Italii. Długotrwały pokój na wschodzie zakłóciła wojna z Persami w 502r., po

początkowych trudnościach wojska cesarstwa odniosły zwycięstwo i w 506r. podpisano pokój. Ta wojna i

pojawienie się Bułgarów na północy i przekroczenie przez nich Dunaju w 493r. spowodowały budowę umocnień

na wschodzie oraz tzw. Długiego Muru w Tracji.

Epoka Justyniana:

Panowanie Justyniana powszechnie uważa się za złoty wiek Cesarstwa, Justynian i jego żona Teodora są

najbardziej znanymi bizantyńskimi władcami. Anastazjusz umarł bezdzietnie, władzę przejął dowódca gwardii

(eskubitów), sędziwy Justyn I (518-527). Prawdopodobnie od początku panowania był pod wpływem swego

siostrzeńca, Justyniana, którego już w 521r. mianował konsulem. Najważniejszym wydarzeniem panowania

Justyna było zwołanie lokalnego synodu potwierdzającego stanowisko chalcedońskie i sojusz cesarza z

papieżem, co pogorszyło stosunki z Teodorykiem, zmarł on w 526r zostawiając Rawennę małoletniemu

Atalarykowi. Justynian (527-565) od początku swego panowania zwalczał pogan, samarytan (postrzeganych

jako żydów), nie prześladował jednak monofizytów z woli Teodory. Justynian reformując państwo usprawnił

biurokrację i system poboru podatków, zwalczał korupcję. Przeprowadził reformę i standaryzację prawa,

powołana przez niego komisja opracowała na wzór

Kodeksu Teodozjusza

z 438r nowy, uporządkowany

tematycznie spis wszystkich ustaw od czasów Hadriana,

Kodeks Justyniana

(529).

Powstanie Nika!: 10 stycznia 532r prefekt miasta aresztował przywódców fakcji cyrkowych za dopuszczenia się

przemocy i skazał prowodyrów na karę śmierci przez powieszenie. Egzekucja została przeprowadzona nieudolnie

i dwóch skazanych przeżyło (jeden z fakcji niebieskich, drugi z zielonych). Oczekiwali na ponowną egzekucję,

gdy w mieście odbyła się kolejna gonitwa fakcji, w trakcie której proszono cesarza o łaskę. Justynian nie

odpowiedział, fakcje niebieskich i zielonych wspólnie zbuntowały się. Zamieszki rozniosły się na całe miasto,

podpalono siedzibę policji i więzienie (praetorion), spalono wiele kościołów, m.in. Hagię Sophię. Arystokracja

przyłączyła się do buntu chcąc obalić cesarza. Justynian zgodził się na odwołanie prefekta, Jana z Kapadocji

(CBA) i Tryboniana (komisja prawa), niewiele to jednak pomogło. Powstańcy domagali się abdykacji i wyniesienia

na tron siostrzeńca Anastazjusza, przeciętnego żołnierza Hypacjusza. Justyniana gotowego do ucieczki

zatrzymała Teodora, wysłane ponownie wojsko Belisariusza przeciw buntownikom dokonał masakry ok. 35 tys.

ludzi. Hypacjusz i przywódcy powstania zostali natychmiast straceni, Justynian wykorzystał sytuacja do przejęcia

wielu majątków, gonitwy na hipodromie zostały zawieszone. Powstanie Nika! było typowe dla zamieszek

cyrkowych, ale było też odpowiedzią na autorytaryzm Justyniana.

W V wieku większa część zachodu padła łupem barbarzyńców. W Afryce Północnej od 429r rządzili Wandalowie,

zagrażając wyspom na Morzu Śródziemnym, Italii oraz Grecji. Afryka nadal jednak wysyłała ziarno do Italii i

sprzedawała swą ceramikę. W Italii panowali Ostrogoci, choć papież liczył na odzyskanie Rawenny przez cesarza.

W Tuluzie powstało królestwo Wizygotów, a w północnej Galii królestwo Franków, jednak konwersja Chlodwiga

6

(481-511) na ortodoksyjne chrześcijaństwo pozwoliła uważać Franków za sojuszników. Justynian był pewnym

siebie władcą (lub rzeczywiście wszystko kontrolował), bowiem już rok po powstaniu Nika! wysłał Belisariusza

(10 tys.) do Afryki w celu obalenia króla Hilderyka, jednak tron znajdował się już w rękach Gelimera. W chwili

dotarcia floty cesarskiej Gelimera nie było w Kartaginie, toteż Belisariusz wylądował. Wandalowie wydali im bitwę

na przedpolach Kartaginy, przegrali tą i następną, lecz miasto nie zostało zdobyte. Na początku 534r Gelimer

skapitulował. Błyskotliwe zwycięstwo Justyniana przywróciło władanie w Afryce i problem Berberów (Maurów).

Justynian tymczasem pracował już nad odbiciem Italii, chcąc wykorzystać zamęt po śmierci Teodoryka. Jego

siostrzeniec i nowy król, Teodahad, nie oparł się siłom Belisariusza (5 tys.), armia cesarska bez problemu zdobyła

Sycylię, Neapol i weszła do Rzymu. Kontrofensywa gocka zatrzymała Belisariusza na niemal rok, a kiedy podeszli

wreszcie pod Rawennę, Ostrogoci zwrócili się po pomoc do Persów i Chosroesa I, mimo to miasto zostało

zdobyte (540r.). Wobec plotek o przejęciu władzy w Rawennie Justynian wezwał Belisariusza do

Konstantynopola, a nowym wodzem Ostrogotów został utalentowany Totila (Baduila). W 540 roku Persowie

zaatakowali i zdobyli Antiochię, wysłany Belisariusz powstrzymał pochód Persów (541 r.), ale ponownie został

wezwany do stolicy. W 542r Konstantynopol i inne duże miasta nawiedziła zaraza morowa czyniąc spustoszenie

demograficzne oraz psychologiczne. Justynian znalazł się w sytuacji konieczności prowadzenia wojny na dwa

fronty, z mniejsza bazą demograficzną i zapewne podatkową. Ostrogoci odzyskiwali utracone ziemie, Persowie

podążali na zachód. Justynianowi udało się wynegocjować z nimi pięcioletni pokój i niewysoki trybut (545r.), w

561r. przedłużono rozejm prawdopodobnie na 50 lat i obniżono trybut. Tymczasem w Italii wojna przedłużała się.

Belisariusz nie obronił Rzymu w 546r., miasto przeszło z rąk do rąk jeszcze dwukrotnie, ale wojna nie kończyła

się. Justyn po wykorzystaniu innych koncepcji odwołał Belisariusza i do Italii wysłał Narsesa. Ten eunuch z

Armenii ruszył do Italii w 551r na czele ogromnej liczby 30 tys żołnierzy. Latem 552r Ostrogoci doznali dotkliwej

porażki, a Totila zmarła w wyniku odniesionych ran. Narses dobił resztki Ostrogotów pod Neapolem, a w latach

553-554 odparł jeszcze atak Franków. Stolicą bizantyńskiej Italii pozostała Rawenna i władzę sprawował tu

egzarcha, dowódca wojskowy o uprawnieniach wojskowych i cywilnych. Jeszcze w 551r Justynian wysłał wojska

do Hiszpanii by wspomóc rebelię przeciw królowi. Opanowana Hiszpania zamknęła listę terytorialnych zdobyczy

cesarza.

Po spacyfikowaniu powstańców Justynian wrócił do działalności prawodawczej. Najpierw opublikowano

Institutiones

, podręcznik dla studentów prawa, następnie

Digesta

, orzecznictwo i zasady prawne – był więc

komentarzem i wykładnią prawa; oba wydane w 533 roku. Czwartą częścią zbioru prawnego Justyniana był

konstytucje wydane pod tytułem

Novellae

.

Kiedy w 548 roku zmarła Teodora, Justynian zaczął gasnąć. Samopoczucia jego nie poprawiały spory teologiczne,

nie rozumiał dlaczego monofizyci rosną w siłę (dlaczego Bóg im sprzyja, skoro byli herezją). W 558r zawaliła się

kopuła Hagii Sophii, a rok później Hunowie przekroczyli Dunaj i doszli aż pod Termopile. Justynian znowu wezwał

na pomoc Belisariusza, który przegonił Hunów. Justynian wzmocnił flotę, Hunowie wycofali się.

Justynian zmarł w 565 roku, pozostawiając cesarstwo wzmocnione i powiększone. Skodyfikował prawo,

usprawnił biurokrację, odbudował Hagię Sophię i inne budynki, wzniósł wiele nowych. Sytuacja na granicach była

opanowana. Wrogowie zostali odparci lub opłaceni. Skarbiec cesarski pozostawił jednak Justynian pusty.

Niestety cesarz nie miał dzieci, nie wskazał też swego następcy.

7

Bizantyńskie „wieki ciemne” - schyłek wieku VI i wiek VII:

Po śmierci cesarza władzę przejął jeden z jego siostrzeńców, Justyn II (565-578), mianowany wcześniej na

wysoki urząd przez Justyniana. Przez całe swe panowanie wspierał się radą żony, Zofii, siostrzenicy Teodory.

Justyn zerwał z polityką opłacania trybutów, tymczasem Hunowie wracali na północna granicę, a w 568r

Longobardowie zaatakowali Italię. Udało się utrzymać Rawennę, ale Longobardowie postępowali na południe.

Ponieważ byli arianami cesarstwo często usiłowało rozstrzygać spory między heretyckimi władzami a

chrześcijańską ludnością (ortodoksami). Czasami powstawał w ten sposób konflikt z papiestwem, choć Rzym

liczył na obronę wojsk cesarstwa przed Longobardami. Na granicy dunajskiej tymczasem pojawili się Słowianie, a

w Afryce powrócił problem Berberów. Brak trybutu spowodował wojnę z Persami, tym razem o Armenię. Również

w kwestiach religijnych przekreślił osiągnięcia poprzednika, powracając do negocjacji z monofizytami i

przywracając ustalenia przedchalcedońskie oraz

Henotikon

. Justyn II prawdopodobnie cierpiał na jakąś chorobę

psychiczną, Zofii udało się namówić go, by mianował cezarem jednego z dworzan, Tyberiusza i od 574 roku to on

sprawował władzę. Justyn II zmarł cztery late później. Owdowiała Zofia chcąc utrzymać wpływy wezwała

Tyberiusza do rozwiedzenia się i poślubienia jej.

Tyberiusz II Konstantyn (578-582) zmienił wiele kierunków polityki Justyna jeszcze za jego życia. Kupił

poparcie Awarów, obniżył podatki, finansował różne budowle. Próbując prowadzić trzy wojny równocześnie,

ostatecznie musiał uciec się do intrygi politycznej wobec Longobardów. Najbardziej utalentowanym dowódcą

Tyberiusza był Maurycjusz i to on pokonał Persów. Skupiony na wschodzie, Tyberiusz zaniedbał Bałkany, gdzie

Awarowie wznieśli potężne imperium. Zawiązali sojusz ze Słowianami i prawdopodobnie zaczęli atakować ziemie

cesarstwa jeszcze za panowania Tyberiusza.

Maurycjusz (582-602) został wyniesiony do godności cezara przez Tyberiusza w 582r., a po jego śmierci

poślubił jego córkę. Maurycjusz jako wytrawny żołnierz dowodził wojskami osobiście. Ostrożnie dobierał sobie

współpracowników, przystąpił do decentralizacji aparatu państwowego, zdając sobie sprawę ze stałego

zagrożenia militarnego Afryki i Italii, przyznał ich namiestnikom władzę cywilną i wojskową, dał też tym regionom

większą autonomię. Wojna z Persją toczyła się po jego myśli, a w 591r gdy rozgorzał spór o tron perski, wnuk

Chosroesa I, Chosroes II zwrócił się o pomoc właśnie do Maurycjusza. Schronił się na terytorium cesarstwa, a

może nawet poślubił jego córkę. Maurycjusz użyczył swych najlepszych dowódców, dzięki czemu Chosroes

przejął władzę i w 591r podpisano traktat oddający Armenię cesarstwu. Maurycjusz uzyskał też wpływy na

Kaukazie, a wcześniej rozbił arabskich Ghassanidów (dawniej najważniejszych sojuszników przeciwko Persom i

pustynnym Beduinom). Natomiast na zachodzie Wizygoci opanowali Hiszpanię (do 584r), a Berberowie

spustoszyli ziemie afrykańskie (w połączeniu ze zmianami klimatu ziemie uległy pustynnieniu i Afryka przestała

być spichlerzem cesarstwa). Longobardowie opanowali wewnętrzne spory i ustabilizowali swe terytorium, co

zmusiło papieża Grzegorza I do podpisania z nimi traktatu, przy pośrednictwie egzarchy Rawenny, w 598r.

Maurycjusz obłożnie chory podzielił w 597r. cesarstwo między dwóch synów, Teodozjusz miał władać wschodem

z Konstantynopola, a drugi syn zachodem, z Rzymu, nie z Rawenny. W samym Konstantynopolu fakcje cyrkowe

odzyskały już siłę sprzed powstania Nika i powodowały zamieszki, morderstwa i niszczenie mienia. Maurycjusz

pozostawił po sobie

Strategikon

, podręcznik wojskowości (namawiał do zastąpienia wojsk najemnych milicjami

chłopskimi). Armia cesarska znajdywała się w defensywie w walkach z Awarami i Słowianami. Awarowie byli

potęgą militarną, ale byli niestabilni politycznie. Mieli silną konnicę, ale potrzebowali piechoty Słowian do walki z

cesarstwem. Jeszcze w 580r Awarowie zażądali oddania im miasta Sirmium, najważniejszego miasta Bałkanów.

8

Tyberiusz, a właściwie już Maurycjusz odmówił, nie możliwe było jednak wysłanie wojsk do obrony miasta,

dlatego w 582r cesarstwo zgodziło się je oddać Awarom pod warunkiem opuszczenia miasta przez ludność.

Cesarstwo utraciło wtedy większość Bałkanów. Maurycjusz jednak wytrwale próbował odzyskać region i w 593r

wyparł Awarów za linię Dunaju. W państwie awarskim pojawiły się podziały, dlatego Maurycjusz przedłużał pobyt

wojsk na Bałkanach. Rozkaz spędzenia tam zimy w 602r wywołała bunt, który szybko znalazł poparcie w

Konstantynopolu, zwłaszcza wśród fakcji cyrkowych, ale i senatorów. Na czele buntu żołnierzy stanął Fokas,

dowódca niskiej rangi, chcąc osadzić na tronie syna Maurycjusza, Teodozjusza, jednak nim dotarł do stolicy, cała

rodzina cesarska została wymordowana.

Fokas (602-610) okazał się raczej krwawym dyktatorem, mordował w majestacie prawa, prześladował

monofizytów. Kiedy papież Grzegorz zakazał biskupowi Konstantynopola używać tytułu patriarchy

ekumenicznego (czyli patriarchy całego Cesarstwa), Maurycjusz zignorował ten zatarg, ale Fokas poparł papieża

zrażając do siebie kolejnych poddanych, którzy cenili sobie wyższą pozycję Konstantynopola. Chosroes II uznał

obalenie jego sojusznika za

casus belli

, ogłaszając, że w jego wyprawie na Konstantynopol bierze udział

Teodozjusz (nieżyjący przecież). Persowie opanowali Darę, Cezareę i właściwie całą Azję Mniejszą. Część

dowódców wciąż lojalnych wobec Maurycjusza nie podejmowała walki, podobno pomogli też koronować

„Teodozjusza” na cesarza. Fokas usilnie próbował przekupić kagana Awarów, wojska cesarskie wycofały się z

Bałkanów niemal całkowicie pozwalając Awarom i Słowianom na bezkarne łupienie regionu. Fatalna sytuacja

wojskowa i państwowa zwiększyły tylko liczbę egzekucji dowódców i przedstawicieli arystokracji, co zachęcało do

kolejnych rewolt przeciw Fokasowi. W 608r zbuntował się egzarcha Kartaginy, Herakliusz i wyruszył na

Konstantynopol na czele swej floty. Fokas nie dysponował w tym momencie armią. Miejscowa ludność

przyłączyła się do buntu, podobnie Egipt – zaprzestał przesyłać ziarno do stolicy. Kierownictwo buntu przejął syn

egzarchy, także Herakliusz, i 3 października buntownicy stanęli pod Konstantynopolem. Cesarz został ścięty, a

Herakliusza koronowano na cesarza 5 października (patriarcha Sergiusz).

Herakliusz (610-641) był władcą energicznym, zapisał się jako jeden z prawdziwych bohaterów w dziejach

Bizancjum. W chwili śmierci Fokasa Persowie parli na zachód, armii cesarskiej udało się jednak zachować

zwartość, jednak już po intronizacji Herakliusza zajęli Antiochię, Damaszek i niemal całą Azję Mniejszą, a w 614r

Jerozolimę, niszcząc kościół Grobu Pańskiego i zabierając relikwie krzyża świętego. Herakliusz zyskał trochę

czasu przekupując kagana Awarów, wspomagał go w tym patriarcha Sergiusz przetapiając skarby kościelne.

Prawdopodobnie wtedy Herakliusz rozpoczął reorganizację państwa (temy), na pewno rozpoczął intensywne

szkolenie armii wprowadzając nową taktykę (lekkozbrojnych konnych łuczników). W 622r Herakliusz uznał, że

jest gotowy do walki z Persami. Zaatakował w Armenii wypierając wroga z Azji Mniejszej. Doszedł na wschód aż

do Ganzaku, gdzie w odwecie za Jerozolimę zniszczył świątynię ognia Zaratustry. Persowie weszli w sojusz z

Awarami i w 626r podeszli pod Konstantynopol. Ponieważ cesarz walczył wtedy na Kaukazie, obroną kierował

patriarcha Sergiusz. Persowie rozbili obóz pod Chalcedonem czekając na Słowian, którzy mieli łodzie.

Konstantynopol obronił dwa uderzenia lądowe Awarów, a kiedy Persowie przypływali Bosfor, flota cesarska

zatopiła łodzie słowiańskie. Również trzeci atak Awarów nie powiódł się, zatem odstąpiono od oblężenia.

Herakliusz tymczasem opanował Kaukaz (627r), a w grudniu wkroczył do Mezopotamii zaskakując Persów. Bitwa

pod Niniwą dała zdecydowane zwycięstwo Herakliuszowi, Chosroesa ścigał przez północny Irak. W następnym

roku Chosroes został obalony i zabity. Następca, Szahrbaraz szybko podpisał pokój (gotowy przyjąć

chrześcijaństwo, Herakliusza za protektora jego syna?). W 628r Persja została pokonana, a Herakliusz powrócił

9

triumfalnie do Jerozolimy przywożąc relikwie świętego krzyża (630r.).

W sprawach religijnych Herakliusz i patriarcha Sergiusz podjęli próbę kompromisu wykorzystując nową doktrynę,

monoenergetyzmu, o jednej „energii” Chrystusa. Początkowo sprzyjał temu nawet papież, ale pierwszy

wyłamał się patriarcha Jerozolimy, Sofroniusz, zwolennik Chalcedonu, a potem stanowisko usztywnili monofizyci.

W takiej sytuacji Sergiusz zaproponował teorię o jednej woli Chrystusa, monoteletyzm. Herakliusz poparł ją i w

638r. edyktem

Ekthesis

nadał jej status religii państwowej (tekst został wywieszony na drzwiach Hagia Sophia).

Monoteletyzm został odrzucony, na głównego przeciwnika wyrósł wybitny teolog, Maksym Wyznawca, sekretarz

dworu Herakliusza, po jednoznacznym sprzeciwie uciekł do Afryki i stamtąd krytykował monoteletyzm i mieszanie

się cesarza do religii.

Niemal natychmiast po zakończeniu wyczerpującej walki z Persami, cesarstwo zostało zaatakowane przez

Arabów. Zaledwie 6 lat po zwycięstwie nad Persami i w 2 lata po śmierci proroka Mahometa, Arabowie opanowali

Palestynę i Syrię (634r.). Następca Mahometa, Abu Bakr, pierwszy

kalif

(dosłownie: następca Proroka) panował

już nad większą częścią Półwyspu Arabskiego, a religią panującą na niemal całym Półwyspie był już islam.

Następny kalif, Omar (643-644) rozpoczął wyprawy wojenne, co błyskawicznie rozprzestrzeniło islam i

powiększył kalifat. Kiedy Omar najechał Syrię i podbił Damaszek (634r), cesarstwo zignorowało zagrożenie.

Dopiero cztery lata później Herakliusz wysłał poważne siły (100 tys.), po początkowych sukcesach, przegrał bitwę

nad rzeką Jarmuk (konflikty w dowództwie, burza piaskowa i skuteczność arabskich jeźdźców). W 638r poddała

się Jerozolima (Omar uszanował chrześcijańskie miejsca kultu). Arabowie szybko podbili Persję, następnie

Armenię (640r.) i Egipt (641r.). Tworząc swe państwo, Omar skorzystał z tradycji bizantyńskich oraz urzędników

Cesarstwa. Stolicę ustanowił w Damaszku. Możliwe, że ekspansja Arabów była częścią

razzia

, tradycyjnych

wypadów, będących źródłem utrzymania. Nowa religia zakazywała napadów na współwyznawców, co skierowało

uwagę Arabów na Persję i Bizancjum. Przy nikłym oporze (obie strony wyczerpane długa wojną) ekspansja była

już tylko kwestią czasu. Inną przyczyną może być teoria pustynnienia Półwyspu i konieczności migracji Arabów.

Upadek cesarstwa pogrążył Herakliusza w rozpaczy, a może nawet chorobach psychicznych, zmarł w 641 roku.

Po jego śmierci władzę przejął pierworodny syn, z pierwszego małżeństwa (z Fabią – Eudokią), Herakliusz

Konstantyn, zmarł jednak w kilka miesięcy później. Zgodnie z wolą ojca Herakliusz Konstantyn miał dzielić

władzę ze swym bratem przyrodnim, Herakleonasem, synem Martyny. Małżeństwo Martyny i Herakliusza

spotkało się z głębokim sprzeciwem społecznym, ponieważ była ona siostrzenicą cesarza. Związek był uważny za

kazirodczy, większość dzieci była ułomna, podobnie Herakleonas. Kiedy zmarł Herakliusz Konstantyn, Martyna

została uznana za winną tej śmierci. Nie udały się jej próby przejęcia władzy w imieniu syna, ani koronacja

jedenastoletniego wówczas syna Herakliusza Konstantyna, Konstansa. Martyna i jej syn zostali wyrokiem sądu

odsunięci od władzy i okaleczeni, zesłano ich na wyspę Rodos.

Flawiusz Konstantyn, a właściwie Konstans II (641-668) skoncentrował się na najważniejszym zagrożeniu czyli

Arabach. Podnosił on morale żołnierzy wspominając im największe sukcesy Konstantyna Wielkiego. Niestety w

tym czasie Arabowie usprawniali swą armię, a za dowódcę mieli wielkiego stratega Moawiję, namiestnika Syrii, a

później pierwszego kalifa Omajadów (661-680). W 647r rozpoczął coroczne ataki na cesarstwo, jednak przede

wszystkim wybudował pierwszą arabską flotę. Zdobył w ten sposób Cypr (649), Rodos (654) i Kos (654).

Konstans zdawał sobie sprawę z problemu powstania floty arabskiej i wyruszył na morską „bitwę pod masztami”

w 655r w pobliżu miasta Fenikus (pd Azja Mniejsza). Arabowie odnieśli druzgocące zwycięstwo, a cesarz przeżył

dzięki przebraniu za zwykłego marynarza. Jednak z powodu sporów wewnętrznych w kalifacie (Ali i Fatima)

10

Moawija zgodził się na układ pokojowy, cesarstwo zmuszone zostało do wypłacania ogromnego trybutu.

Uwolniony od zaangażowania na wschodzie, Konstans zwrócił się na zachód, urządził pierwszą od lat zbrojna

demonstrację na Bałkanach. Dotarł aż do Syrakuz, zajmując Grecję i Ateny. Jednakże jego polityka fiskalna i

nagły zwrot ku zachodowi przysporzyły mu licznych wrogów, co więcej w 661r Moawija objął kalifat i powrócił do

ataków na cesarstwo. Konstans został zamordowany podczas kąpieli. W kwestiach religijnych dążył do

kompromisu, ale nie tolerował opozycji. Zmuszony do współpracy z papiestwem w zakresie Italii, uchylił

Ekthesis. Swe przekonania wyłożył w dokumencie

Typos

, powracając do zakazu wszelkich dyskusji (Henotikon).

Papież Marcin I wcześniej wysłannik papieski do Konstantynopola (poparł Maksyma Wyznawcę) zwołał do Rzymu

synod laterański i potępił

Typos

i nałożył ekskomunikę na cesarza (649). Cesarz w odpowiedzi doprowadził do

aresztowania papieża i skazania go na karę śmierci za zdradę. Karę ostatecznie złagodzono i papież Marcin I

zmarł w Chersonezie w 655 roku. Podobny los spotkał Maksyma. Konstansowi udało się ostatecznie narzucić

Kościołowi swoją wolę.

Konstantyn IV (668-685), syn Konstansa, koronowany został jeszcze w 654r. Panowanie rozpoczął od

zdławienia buntu na Sycylii rozprawiając się z mordercami ojca. Rosło tymczasem zagrożenie arabskie. Moawija

zdawał sobie sprawę, że kluczowe jest zdobycie Konstantynopola, dlatego dążył do zdobycia terenów wokół

stolicy. W 670r zdobył miasto Kyzyk, a w 672 Smyrnę. W 674r przystąpił do oblężenia Konstantynopola. Po

początkowych sukcesach Arabowie musieli dokonać odwrotu (678r). Konstantynopol uratował użyty wówczas po

raz pierwszy „ogień grecki”. Moawija miał świadomość, że była to jedyna szansa podbicia Bizancjum i podpisał

30-letni układ pokojowy na korzystnych dla cesarstwa warunkach. Na zachodzie podpisał Konstantyn IV rozejm z

Longobardami, na Bałkanach musiał pogodzić się z osadnictwem bułgarskim. W sprawach religijnych zwołał

cesarz do Konstantynopola szósty sobór powszechny w 680r, potępiając monoteletyzm, nałożono więc klątwę na

jego wyznawców (w tym papieża i kilku biskupów), ogłoszono, że Chrystus miał dwie wole i dwie energie 9ale

nierozerwalnie ze sobą złączone) i rehabilitowano Maksyma Wyznawcę, Sofroniusza z Jerozolimy i papieża

Marcina I.

Justynian II (685-695) objął tron w wieku lat 16, ale jego sukcesja po ojcu nie była kwestionowana.

Początkowo odnosił sukcesy militarne, mimo utraty Armenii. Odzyskał Bałkany, kontynuując ojcowską politykę

przesiedlania ludności (Azja Mn-Bałkany). Również w zakresie religijnym powrócił do potępienia monoteletyzmu.

W zwołanym tzw. soborze „piąto-szóstym” (synod w Trullo) w pałacu cesarskim w stolicy, na przełomie 691/692

roku, zajęto się przede wszystkim moralnością i kierowaniem Kościołem. Justynian był niezwykle bogobojny i na

monetach kazał umieścić wizerunek Chrystusa, natomiast swoje oblicze na rewersie. Polityka fiskalna przyniosła

mu najwięcej wrogów i już w 695r został odsunięty od władzy, purpurę przywdział najbardziej zasłużony wódz

cesarza, Leoncjusz Izauryjczyk, który wszczął rewoltę, gdy popadł w niełaskę u Justyniana. Justynianowi obcięto

nos i zesłano do Chersonezu (na pn brzeg Morza Czarnego). Leoncjusz (695-698) nie rządził długo, podczas

zarazy wysłał do Afryki flotę pod dowództwem Apsimara by odbić ziemie od Arabów, a gdy to się nie powiodło,

Apsimar obwołany cesarzem, przy pomocy fakcji zielonych przejął władzę w Konstantynopolu. Rządził jako

Tyberiusz II (698-705), odbudował nadmorskie mury Konstantynopola, walczył na Cyprze i w Syrii.

Tymczasem Justynian II zawarł sojusz z kaganem Chazarów, poślubiając jego siostrę. Chazarowie zamieszkiwali

Kaukaz i północne wybrzeża czarnomorskie i byli sojusznikiem cesarstwa w walkach z Persami i Arabami.

Powrócił więc Justynian II (705-711) na tron konstantynopolitański, kontynuując swą politykę kontaktów z

Longobardami, papiestwem, Bułgarami oraz odpierał ataki Arabów. Podczas jednej z wypraw na Chersonez

11

doszło do buntu żołnierzy i cesarzem obwołał się Filipikos (711r). Przy wsparciu Chazarów opanował

Konstantynopol, a Justynian uciekł ze stolicy. Filipikos (711-713) zwołał synod, w którym przywrócił

monoteletyzm. Prawdopodobnie sromotne klęski w walce z Arabami były przyczyną kolejnego buntu wojska i

oślepienia Filipikosa. Władzę przejął Anastazjusz II (713-715), dworski dygnitarz Artemiusz. Panowanie

rozpoczął od potępienia Filipikosa i monoteletyzmu, a w 715 roku powołał Germanosa na patriarchę

Konstantynopola. Przygotował też miasto do oblężenia, zanim stracił władzę. Kolejny bunt wyniósł na tron

Teodozjusza III (715-717). Zdając sobie sprawę z zagrożenia arabskiego zawarł sojusz z bułgarskim chanem

Terwelem, nim został zmuszony do abdykacji i opuścił miasto.

Spory o ikony:

Żołnierze koronowali Leona III Teodozjusza (717-741), najpierw musiał uporać się z atakiem Arabów na

miasto, jeszcze raz o zwycięstwie przesądził „ogień grecki” (718r.). Działający już system temów okazał się

skuteczny w zwalczaniu napadów arabskich, Leon dzięki temu odniósł wspaniałe zwycięstwo pod Niceą w 726 i

pod Akroinon w 740r. W walkach pomogli też Chazarowie, Leon wzmocnił ten sojusz żeniąc swego syna z

chazarską księżniczką. Ponieważ duże temy sprzyjały buntom i próbom przewrotów, Leon podzielił je na

mniejsze. Opracował też praktyczny podręcznik prawa, Eklogę (726 lub 741).

Ikony były materialnymi przedstawieniami Boga i świętych. Jednym z postanowień synodu in Trullo był nakaz

przedstawiania Chrystusa w ludzkiej postaci, a nie jako symbolu (np. baranka). Ikony stały się też wyrazem

osobistej pobożności, każda rodzina miała swoje ikony. Ikony były też postrzegane jako obrazy „cudowne”,

dające bezpośrednią styczność z boskością. Jednakże ikony łamały Prawo Mojżeszowe i zakaz sporządzania

obrazów. W 726 roku Leon nakazał usunięcie wielkiej ikony Chrystusa z Bramy Chalke, wywołując ostre

sprzeciwy społeczeństwa. Dlatego w 730r zwołał radę cesarską

silention

i ogłosił nielegalność kultu ikon.

Protestujący Germanos został odwołany ze stanowiska. Jedna z teorii głosi, że jako poważny grzech kult ikon był

przyczyną ciągłych najazdów Arabów („kara boska”), a także erupcji wulkanu na Morzu Egejskim (725r?).

Konstantyn V (741-775), syn Leona, jawnie już prześladował ikonofilów (ikonodulów). Na cesarza został

koronowany w 720 r, mając 2 lata, a w 732 roku poślubił Irenę, chazarską księżniczkę. Kontynuując politykę

ojca, zdołał przejść do ofensywy w Azji Mniejszej. Arabowie byli osłabieni walkami wewnętrznymi, dynastię

Omajadów zastąpili Abbasydzi w 750, przenieśli stolicę z Damaszku do Bagdadu i niejako, stracili

zainteresowanie zachodnią granicą. Tymczasem pojawiło się zagrożenie bułgarskie. Konstantyn prowadził

aktywną politykę na północy i w 763r udało mu się zadać Bułgarom druzgocącą klęskę pod Anchialos.

Równocześnie walka z ikonofilami uniemożliwiała sojusz z papiestwem w Italii, toteż Konstantyn ignorował ten

region. Dla papiestwa nie było większej różnicy między heretyckimi Longobardami a „schizmatyckimi” Grekami.

W 751 Rawenna została zdobyta, a egzarchat przestał istnieć. Papież Stefan znalazł nowego obrońcę w osobie

frankijskiego władcy Pepina, chrześcijanina katolika.

Konstantyn V, który był myślicielem i teologiem, doprowadził do powstania teologii ikonoklastycznej, łączącej

ikonoklazm ze sporami chrystologicznymi. Ikony zatem jednoznacznie albo przedstawiały Boga (zlewając w jedno

boskość i ludzki pierwiastek), albo akcentowały jego ludzką postać (odrywając od boskości). Konstantyn zwołał

synod potwierdzający jego przekonania. Obrady w 754r w pałacu cesarskim w Hiereia podkreśliły wyższość

teologii ikonoklastycznej. Cesarz przystąpił do prześladowań ikonodulów, w urzędach, armii oraz klasztorach.

Oprócz obrazoburstwa Konstantyn zapamiętany został przede wszystkim jako utalentowany wódz, poprawił też

12

jakość życia w stolicy i zapewnił jej dostawy niedrogiej żywności.

Syn Konstantyna, Leon IV Chazar (775-780) również był ikonoklastą, ale nie prześladował ikonodulów,

częściowo z powodu swej żony (wyłonionej w „castingu na żonę”, również Ireny), która czciła ikony. Wiadomo,

że prowadził działania przeciw Arabom, w trakcie wyprawy przeciw Bułgarom zmarł na gorączkę. Zaraz po swojej

koronacji, koronował też swego syna, przedłużając panowanie dynastii izauryjskiej.

Nagła śmierć Leona spowodowała przejęcie władzy przez wdowę, Irenę, jako regentkę dziewięcioletniego

Konstantyna VI (780-797). Była kobietą, nie miała wykształcenia wojskowego i była ikonofilką. Jako jedyna z

władczyń bizantyńskich przyjęła tytuł cesarza –

basileus

. Jej panowanie zaczęło się od sukcesu militarnego

przeciw Słowianom i Arabom, w 784r cesarzowa mianowała swego byłego sekretarza Tarazjusza na patriarchę

Konstantynopola. Irena zwołała sobór powszechny w Konstantynopolu w 786r w Kościele Świętych Apostołów w

celu przywrócenia kultu ikon. Armia w większości była wierna Irenie, jednak oddziały tagmata popierały

ikonoklazm i doprowadziły do zamieszek w trakcie soboru. Irena odesłała ich do Azji Mniejszej, w ramach

przygotowań do kampanii na wschodzie i gdy znaleźli się już daleko, usunęła ich z armii. W 787r wznowiono

obrady, tym razem w Nicei, II Sobór Nicejski potępił ikonoklazm, darując ikonoklastom „grzechy” i stanowiska.

Chcąc zabezpieczyć sytuację na zachodzie zaaranżowała małżeństwo swego syna z Rotrudą, córką Karola

Wielkiego, jednak później zerwała zaręczyny. Dziewiętnastoletni Konstantyn próbował się usamodzielnić (790r),

ale okazał się władcą tak nieudolnym, że w 797r. przywrócił matkę na tron. Kiedy w 795 Konstantyn się rozwiódł

i ponownie ożenił, dwaj mnisi, Platon i Teodor oskarżyli go o cudzołóstwo, twierdząc, że rozwód jest nieważny.

Dało to początek schizmie meochiańskiej, duchowieństwo bowiem chcąc narzucić cesarzowi wzorce

zachowania dążyło przede wszystkim do surowszego karania ikonoklastów. Walcząc z Arabami (nieudolnie) syn i

matka walczyli też ze sobą. W 797r Konstantyn został oślepiony i wskutek tego zmarł. Rozpoczęły się

samodzielne rządy Ireny (797-802), nadal musiała opierać się krytyce Platona, walki z Arabami przynosiły

klęskę za klęską (osłabienie armii, pusty skarbiec, utalentowany kalif Harun al-Raszyd). Tymczasem w Rzymie w

800 roku, w Boże Narodzenie papież Leon III koronował na cesarza Karola Wielkiego. Ponieważ dotąd istniał

tylko jeden cesarz i tylko jedno cesarstwo, koronacja Karola stanowiła nie lada wyzwanie dla Ireny. Świadom

trudności Karol zaproponował Irenie małżeństwo, a jej gotowość rozważenia tej oferty oburzył Konstantynopol.

W 802r, gdy ambasadorowie Karola wciąż jeszcze byli w Konstantynopolu, Irena został odsunięta od władzy.

Cesarzem ogłoszono urzędnika Nicefora (802-811). Podobnie, jak Irena powołał na stanowisko duchowne

osobę świecką, co spowodowało gwałtowny sprzeciw zelotów. Nicefor próbował usprawnić działanie państwa,

zwłaszcza zaniedbane ściąganie podatków. Udało mu się odzyskać Bałkany, przesiedlał na tereny przygraniczne

lojalne grupy, usuwał „zagrożenia”. Zmasowany atak na wschodzie zmusił Nicefora do negocjacji z Arabami, ale

jednocześnie zajął Dalmację, Peloponez i dzisiejszą Sofię, niepokojąc bułgarskiego chana Kruma. Nicefor bez

trudu pokonał Bułgarów i zrównał z ziemia ich stolicę w Plisce. W 811r Nicefor ponownie zajął Pliskę i zmusił

Kruma do podpisania pokoju, kontynuował jednak walkę chcąc pokonać Bułgarów całkowicie. Niestety cesarz i

jego wojska wpadli w zasadzkę, Nicefor został zabity, a z jego czaszki Krum zrobił sobie puchar do wznoszenia

toastów. Nicefor był pierwszym cesarzem od bitwy pod Adrianopolem w 378r, który zginał na polu walki.

Michał I Rangabeusz (811-813), zięć Nicefora, musiał przed koronacją podpisać oświadczenie, że będzie

strzec ortodoksji. Prowadził on politykę pojednawczą wobec zelotów (odwołał „świeckich” duchownych,

obdarowywał hojnie kościoły i klasztory), papiestwa i Franków. Zgodził się stosować niższy tytuł cesarza

Rzymian, a cesarze zachodni byli odtąd tolerowani w Konstantynopolu. Krum tymczasem postępował na

13

Bałkanach. Gdy w 813r. Michał wyruszył na wyprawę przeciw Bułgarom jeden z jego dowódców wrócił i zajął

Konstantynopol. Cesarzem obwołano Leona V Armeńczyka (813-820). Naśladował on Leona III w zwalczaniu

ikonodulów, ogłaszając klęski militarne karą za czczenie ikon, ochrzcił swego syna imieniem Konstantyn, by

bardziej się upodobnić do Leona III. Nie miał sukcesów militarnych, ale wkrótce zmarł Krum (814), a syn jego

dał się namówić na podpisanie 30-letniego pokoju. Granica wróciła do kształtu z roku 780, Leon poczynił kroki w

stronę odbudowy miast bałkańskich, próbował nawet schrystianizować Bułgarów. Wrócił też do ikonoklazmu, ale

nie zyskał poparcia patriarchy Nicefora, którego szybko przegnał z Konstantynopola. Na synodzie w kościele

Hagia Sophia przywrócił postanowienia ikonoklastycznego synodu w Hiereia. W 820r wykrył spisek jednego ze

swych najwierniejszych towarzyszy broni, Michała. Został on skazany na śmierć przez przywiązanie do małpy i

wrzucenie do pieców ogrzewających łaźnie cesarskie. Jednak wykonanie wyroku przesunięto na okres po Bożym

Narodzeniu i zwolennicy Michała uwolnili go i obalili Leona.

Michał II (820-829) z Amorion był wojskowym, natomiast władcą okazał się praktycznym. Prawdopodobnie

był ikonoklastą, ale dążył do zakończenia sporów, nie prześladował ikonoduli, przywrócił Nicefora i Teodora.

Najbardziej wytrwałym buntownikiem był Tomasz, wszedł nawet w sojusz z arabskim kalifem al-Mamunem.

Arabowie zdobyli Antiochię i jej patriarcha koronował Tomasza. Na stronę buntowników przeszła część armii i

miejscowa ludność o poglądach dualnych. Tomasz kontrolował Azję Mniejszą przez dwa lata, 821-823, a w 821r

oblegał Konstantynopol. Nie udało mu się przełamać obrony miasta, a sojusznik Michała, bułgarski chagan

Omurtag rozbił jego siły. Bunt Tomasza miał fundamenty religijne, cele jednak polityczne, nigdy natomiast nie

miał prawdziwego programu społecznego. Po klęsce pod Konstantynopolem bunt szybko załamał się, Tomasz

został złapany i stracony. Bunt osłabił cesarstwo i choć kalif nie potrafił tego wykorzystać, wyręczyły go inne

grupy Arabów. Cesarstwo straciło więc Kretę (828r), a w 827 pojawili się na Sycylii. Rozpoczęła się rywalizacja o

panowanie nad pd Italią, Sycylią oraz napady arabskich piratów na Morzu Egejskim. Michał II, nie prześladował

ikonoklastów, ale też ich nie wyklął, tak jak chcieli zeloci Teodora Studyty. Wezwali oni na pomoc papieża, ale

wysłannik z Rzymu został pobity na polecenie cesarza i wtrącony do więzienia. Michał II za to próbował pozyskać

poparcie cesarza Ludwika Pobożnego.

Koronowany na współcesarza, syn Michała, Teofil (829-842), był erudytą, ale fatalnym dowódcą. Stracił

zachodnią Sycylię, południową Italię. O pomoc w walkach z hiszpańskimi Arabami prosił cesarza Ludwika

Pobożnego i kalifa Abd al-Rahmana. Udało mu się odbudować mury Konstantynopola, stworzył trzy nowe temy

oraz trzy okręgi obronne na wschodzie (tzw.

kleisury

). Teofil powrócił do ikonoklazmu, powołał Jana Gramatyka

na patriarchę w 837r. Prześladował ikonodulów, skupiając się na mnichach: do Konstantynopola sprowadzono

dwóch znanych mnichów Teodora i Teofanesa i wypalono im ikonoklastyczne wersety na czole. Teofil został

zapamiętany, jako ten, który dbał o sprawiedliwość, miał chodzić po ulicach i namawiać ludzi, by powierzali mu

swe problemy, zwłaszcza skargi na niesprawiedliwych urzędników i sędziów. Powrócił do bicia brązowej monety,

używanej w lokalnych handlu, co prawdopodobnie walnie przyczyniło się do odrodzenia gospodarki bizantyńskiej.

Teofil miał pięć córek i dopiero, jako szósty urodził się syn. Matką była wyłoniona w konkursie na żonę Teodora,

córka lokalnego dowódcy wojskowego, prawdopodobnie czcicielka ikon. Teofil zmarł pozostawiając trzyletniego

syna i cesarza, Michała III (842-867). Jako regentka, Teodora pragnęła jak najszybciej przywrócić kult ikon,

ale nie mogła odciąć się od męża, po którym przejęła władze. Ogłosiła zatem, że Teofil na łożu śmierci kazał

przywrócić kult ikon. Zebrała grono dostojników kościelnych, którzy ogłosili akceptację nauki drugiego Soboru

Nicejskiego z 787r i odwołali ze stanowiska Jana Gramatyka. To wydarzenie jest przez kościół prawosławny

14

czczone jako „Triumf Ortodoksji” (843). Nastoletni Michał tymczasem wszedł w konflikt z matką na tle

wyboru żony i w 855r nakazał zabić eunucha Teoktysta (prawą rękę cesarzowej), a w 856r przejął władzę i zesłał

Teodorę do klasztoru. W 858r patriarcha Ignacjusz stracił stanowisko za krytykowanie moralności dynastii

cesarskiej, na jego miejsce powołano Focjusza. Początkowo papież Mikołaj I uznał go, ale w 863r zmienił zdanie i

zwołał do Rzymu synod odwołujący Focjusza (tzw. schizma focjańska). Po zniknięciu kaganatu awarskiego na

północy wyłoniło się państwo morawskie. Jego władca, Rościsław chcąc uniknąć wpływów frankijskich wysłał do

Konstantynopola prośbę o misję chrystianizacyjną, w języku słowiańskim. Wyklęty przez papieża Focjusz chętnie

podjął misję – na Morawy pojechał Konstantyn Filozof (Cyryl) i Metody (863r). Sukces misji zachęcił Michała do

chrystianizacji Bułgarów. Borys, pod delikatną perswazją armii bizantyńskiej, przyjął chrzest, prawdopodobnie w

864, przyjmując imię Michał (odtąd: Borys I Michał). Morawy ostatecznie dostały się pod „opiekę” Franków.

BIZANCJUM POWRACA:

Michał stracił władzę u szczytu akcji misjonarskiej na Bałkanach. Na tronie konstantynopolitańskim zasiadła nowa

dynastia macedońska. Bazyli I Macedończyk (867-886) przybył do Konstantynopola z Tracji lub Macedonii,

dzięki tężyźnie i pokonaniu kilku zapaśników przypodobał się cesarzowi, wkrótce poślubił byłą kochankę cesarza

(tą, którą Michał pokłócił się z matką) i zajął miejsce cezara Bardasa, którego własnoręcznie uśmiercił (865). Rok

później został mianowany współcesarzem, a w 867r kazał zamordować cesarza podczas snu i przejął władzę.

Najistotniejszą kwestią było więc zabezpieczenie sukcesji tronu. Miał dwóch synów: Konstantyna z

wcześniejszego małżeństwa i Leona, syna Eudoksji Ingeriny (ojcem był raczej Michał III, a nie Bazyli), na

cesarza koronował obu, Konstantyna w 869 i Leona w 870r. Napotkał wtedy opór armii, która za poprzedniej

dynastii przeżywała rozkwit. Bazyli znalazł jednak stronników wśród przeciwników patriarchy Focjusza, zelotów.

Bazyli odwołał więc Focjusza i przywrócił Ignacjusza (867). Do celów polityki na zachodzie potrzebował Bazyli

pomocy papiestwa, dlatego na przełomie 869 i 870r obradował w Konstantynopolu sobór z udziałem

przedstawicieli Hadriana II i ponownie ekskomunikowano Focjusza. Sobór miał rozstrzygnąć też problem

zwierzchnictwa nad kościołem bułgarskim. Bułgarski władca Borys-Michał chciał się uniezależnić od cesarstwa,

ale Ignacjusz przeforsował zwierzchność Konstantynopola, mimo sprzeciwu papieskich legatów. W Italii próbował

Bazyli odzyskać wpływy, ale jego plany opierały się na sojuszu z Ludwikiem II przeciw Arabom hiszpańskim,

który to sojusz nie doszedł do skutku. Mimo pewnych sukcesów Nicefora Fokasa, miasto Syrakuzy pozostało w

rękach arabskich (878r.). W Azji Mniejszej zagrożenie stanowili paulicjanie, pokonał ich szwagier Bazylego,

Krzysztof (872r), Bazyli wzmocnił granicę nad Eufratem, w Armenii powstała uznana przez niego władza,

zawładnął na kilka lat Cyprem. Ponieważ Bazyli od początku popierał politykę Focjusza, przywrócił go na

stanowisko po śmierci Ignacjusza. Papież poparł jego konsekrację, a zwołany w 879r synod formalnie zakończył

spór i tzw. schizmę focjańską. Bazyli był zafascynowany kwestiami prawnymi, był najbardziej płodnym

prawodawcą od czasów Justyniana. Opracował nowy podręcznik do prawa dla prawników i sędziów

Procheiron

,

oraz

Epanagogę

, objaśniającą relację między cesarzem a patriarchą.

Konstantyn, pierworodny i ulubiony syn Bazylego zmarł w 879r, zatem cesarz, niechętnie przekazał sukcesję

Leonowi. Pierwszą decyzją cesarza Leona VI (886-912) było cofnięcie niektórych decyzji ojca oraz powtórny

pochówek Michała III, tym razem z honorami. Co wznieciło plotki pochodzeniu Leona z dynastii izauryjskiej, a nie

macedońskiej. Odwołał też Focjusza, powołał na patriarchę 16-letniego Stefana. Na głównego doradcę mianował

Styliana Zautzesa, ojca swojej kochanki (a później żony, Zoe). Stylian otrzymał nowy tytuł basileopatora.

15

Tymczasem w Konstantynopolu kształcił się młodszy syn Borysa, Symeon, który miał zostać duchownym. Jednak

w 893r został wezwany do Bułgarii i ogłoszony carem (rzymsko-bizantyńska wersja słowa cesarz). Wojna

rozgorzała z powodu polityki handlowej cesarstwa – wzrosły podatki na towary z Bułgarii, również stołeczne

targowisko zostało przeniesione do Tesaloniki. Symeon zaatakował w 894r, jednak równocześnie na Bułgarię

najechali Madziarowie. Symeon zawarł rozejm z Bizancjum i zawarł sojusz z Pieczyngami (przeciw Madziarom).

Zaatakowani z dwóch stron Madziarowie uciekli na tereny dzisiejszych Węgier. Symeon mógł znów skupić się na

Bizancjum i wymóc wypłacanie znacznego trybutu w 896r. W zaistniałej na wschodzie sytuacji cesarstwo utraciło

ostatni punkt na Sycylii, w 902r Taormina dostała się w ręce Arabów. W 904r Arabowie zdobyli Tesalonikę,

wzmacniając panowanie na Sycylii i Krecie. W 907r w Konstantynopolu pojawił się książę ruski, Oleg Mądry i

uzyskał dogodne warunki handlu z cesarstwem. Niezwykle skomplikowanym problemem okazało się uzyskanie

potomka. Pierwsza żona zmarła w 897r, Leon ożenił się zatem ponownie, ale i druga żona (Zoe, córka Styliana)

zmarła bezdzietnie (899). Kościół pozwalał na ponowne małżeństwo tylko wdowcom i tylko raz. Leon wykorzystał

więc wszystkie możliwości i nadal nie miał dziedzica. Zdecydował się zatem na kochankę, Zoe Karbonopsinę,

która powiła syna w 905r. Leon zawarł umowę z patriarchą Mikołajem Mistykiem, że odejdzie od Zoe, jeśli

dziecko zostanie ochrzczone. Chrzest Konstantyna odbył się w 906r, i niemal natychmiast Leon i Zoe wzięli ślub.

Leon mianował Zoe augustą. Cesarz dostał zakaz wstępowania do kościołów. Odwołując się do Rzymu cesarz

uznał niejako wyższość papieża nad patriarchą, toteż papież Sergiusz III nie mógł odmówić zajęcia stanowiska.

Patriarcha Mikołaj został przegnany, a Konstantyn VII koronowany na współcesarza (908).

Kiedy w 912 roku zmarł Leon, Konstantyn miał 7 lat. Z powodu jego małoletności władzę przejął brat Leona,

Aleksander (912-913). Pierwszą jego czynnością było wydalenie Zoe i przywrócenie patriarchy Mikołaja

Mistyka. Odmówił też płacenia trybutu Bułgarom, a kiedy Symeon wyruszył na Konstantynopol, Aleksander

niespodziewanie zmarł. Państwo zostało w rekach rady regencyjnej kierowanej przez Mikołaja, który nie uznawał

przecież Konstantyna. W tej skomplikowanej sytuacji doszło do rewolty i władzę niemal przejął Konstantyn

Dukas, dowódcy

scholae

, jednak został zabity. W tym czasie Symeon stanął u bram Konstantynopola. Rada

regencyjna przystała na wszystkie żądania Symeona, łącznie z małżeństwem Konstantyna z córką Symeona. Po

odejściu Bułgarów w Konstantynopolu doszło do kolejnego przewrotu, do władzy wróciła Zoe i anulowała

obietnicę małżeństwa oraz nadanie Symeonowi tytułu cesarza. Symeon zawrócił więc wojska, a władzę w

Konstantynopolu przejął tym razem Roman Lekapen. Zoe osadził w klasztorze, Konstantyna ożenił ze swoja

córką Heleną (919), a w 920r koronował się na współcesarza i odtąd faktycznie rządził. Lekapen radził sobie z

Bułgarami sposobem, unikał walki na otwartym polu, rozmawiał z nim z Konstantynopola, z pozycji wyższej, ale

uznając jego tytuł cesarza. Odrzucił natomiast jakiekolwiek roszczenia Symeona do władzy w Bizancjum,

wspomagał się też dyplomacją. Zablokował jego próby sojuszu z Arabami na Morzu Egejskim. Lekapen przegrał

jednak wojnę o Serbię w 924r. Symeon zmarł niespodziewanie w 927r, a jego syn Piotr I dążył do pokoju z

Bizancjum. Zaaranżowano małżeństwo Piotra z wnuczką Lekapena i uznano patriarchat Bułgarii.

Tymczasem w Bułgarii pojawiło się nowe ugrupowanie religijna, bogomili. Byli oni dualistami, wyznawali pogląd,

że świat materialny jest dziełem szatana; nie występowali oni zbrojnie przeciw państwu, mimo wielu prób

nawrócenia na chrześcijaństwo. W sprawach wewnętrznych na czoło wysunął się problem drobnych rolników,

wielkie rodziny możnych przejmowały ich ziemie. Lekapen po wielu nieudanych próbach zablokowania tego

procederu, wprowadził prawo pierwokupu dla rodzin i sąsiadów. Cesarstwo próbowało pokonać Arabów na

wschodzie, bezskutecznie. Wprawdzie w 934r zdobyto Melitenę, ale utracono Armenię. W 941r niespodziewanie

16

zaatakowali Rusowie, zostali pobici zarówno na lądzie (dow. Kurkuas), jak i na morzu („ogień grecki”). W 944r

podpisano nowy traktat, ale powtórzono założenia z 911r. Kurkuas udał się natomiast na wschód, by opanować

Eufrat i Edessę (944). W 931r zmarł pierworodny syn Lekapena Krzysztof i władza miała wrócić do Konstantyna.

Odrzuceni synowie Lekapena obalili ojca i przejęli władzę, jednak Konstantyn szybko sięgnął po władzę.

Konstantyn VII Porfirogeneta (913-959) objął faktyczna władzę dopiero w 945r. Po 32 latach na bocznym torze,

był osobą zamkniętą w sobie i nieco oderwaną od rzeczywistości. Interesował się poezją i sztuką, podobno był

dobrym malarzem. Znał się jednak na polityce. Od razu koronował swego syna Romana, który był wnukiem

Lekapena. Ogólnie Konstantyn kontynuował politykę Lekapena, na wschodzie karta zaczęła sprzyjać cesarstwu

po 957r, kiedy Nicefor Fokas został nowym domestykiem. Zabiegi dyplomatyczne Konstantyna obejmowały

zarówno hiszpańskich Arabów, dwór Ottona, największym osiągnięciem był konwersja kijowskiej księżnej Olgi i

jej wizyta w Konstantynopolu (957r). Olga była regentka swego syna Światosława. Konstantyn VII zmarł nagle i

tron objął Roman II (959-963), niezbyt zainteresowany władzą. Wszystkie decyzje podejmował za niego

doradca, eunuch Józef Bringas. Tymczasem Nicefor Fokas dokonał niemożliwego: odbił Kretę (961), wracając

triumfalnie na wschód zdobył jeszcze Aleppo. Oznaczało to koniec dominacji Arabów na Morzu Egejskim i

możliwość swobodnego handlu oraz rekolonizacji regionu.

W 963r Roman II niespodziewanie zmarł. Regentką została wdowa, Teofano. Ponieważ jednak wcześniej wojsko

okrzyknęło Nicefora („blada śmierć Saracenom”) nowym cesarzem, Teofano zaproponowała mu swą rękę i w ten

sposób Nicefor II Fokas (963-969) został pełnoprawnym władcą. Bringasa zastąpił Bazylim, nieprawym

synem Romana Lekapena, siły bizantyńskie na wschodzie powierzył Janowi Tzymiskesowi, a na zachodzie bratu

Leonowi Fokasowi. Ograniczył prawo pierwokupu, ponieważ wywodził się z bogatej arystokracji. Nicefor nadal

osobiście dowodził, zwalczył Arabów w Cylicji i w Syrii, w 965 opanowano Cypr, a w 968 Aleppo i Antiochię. Syrię

podzielono na dwie części, północ weszła w skład cesarstwa, południe było pod jego kontrolą. Na zachodzie

natomiast Otton I koronował się na cesarza i zaproponował Niceforowi małżeństwo między niemieckim następcą

tronu a jedną z sióstr Nicefora, ale ten odmówił. Na Bałkanach natomiast odmówił płacenia trybutu i wezwał na

pomoc dorosłego już Światosława. Pokonawszy właśnie Chazarów, Światosław bez trudu pokonał Bułgarów w

968 i 969r i obalił cara Bułgarów, opanował niemal całe państwo. Cesarstwo zaczęło więc graniczyć z Rusami.

Tymczasem Teofano znudziło się małżeństwo i kazała Tzymiskesowi zamordować cesarza (969).

Jan I Tzymiskes (969-976) został cesarzem dopiero gdy odpokutował za zbrodnię i odesłał Teofano do

klasztoru. Poślubił Teodorę, córkę Konstantyna VII i został opiekunem małoletnich cesarzy. Na północy cesarz

pokonał Światosława i zmusił do wycofania się. Kijowski książę niedługo potem zmarł i Jan przejął władzę nad

Bułgarią. Przyjął starą propozycję Ottona i wydał za jego syna swoją krewną Teofano (972). Wywarła ona istotny

wpływ na Ottona II, który w 983 objął tron. Na wschodzie chciał skonsolidować zdobycze Nicefora, ale napotkał

bunty w Egipcie i Syrii. Podbił je jeszcze raz i w chwale wrócił do Konstantynopola w 976r, gdzie nagle zmarł.

I dopiero wtedy, osiemnastoletni Bazyli II (976-1025), prawowity cesarz przejął władzę. Sprzeciwił się temu

Bazyli eunuch, domestyk Skleros próbował się temu przeciwstawić, ale eunuch pozostawał przy władzy przez

kilka lat. Bazyli II objął więc władzę w 985r. Wykorzystując sytuację synowie zarządcy z Macedonii wywołali bunt

na Bałkanach. Władzę przejął Samuel, natychmiast przywrócił patriarchat Bułgarii. Samuel uderzył na południe

już w 985 lub 986 i opanował Tesalonikę, Larysę i Serres. Bazyli podjął nieudaną ofensywę. Arystokracja

podniosła bunt, z wygnania wrócił Skleros, ale pokonał go ponownie Bardas Fokas, bo... sam chciał ogłosić się

cesarzem (987). Bazyli II wezwał na pomoc księcia Włodzimierza (syna Światosława). 6000 ruskich Wikingów

17

pokonało Fokasa, Bazyli II poradził sobie też z drugim buntem Sklerosa i umocnił swoją władzę. Włodzimierz

otrzymał rękę Anny, siostry Bazylego, pod warunkiem otrzymania chrztu z Konstantynopola. Chrzest i wesele

odbyły się w 989 roku. W polityce gospodarczej Bazyli stanął po stronie chłopów, to możni musieli pokryć

brakujące sumy w kwotach podatkowych. W 995 musiał przywrócić spokój na wschodzie, gdzie burzyli się

Fatymidzi. Wykorzystał to Samuel i zajął niemal całą Grecję. Bazyli podjął wojną w 1001r, najechał na Bułgarię i

oderwał jej połowę. Potem wrócił do Macedonii i po 4 latach odzyskał Bałkany. Wreszcie wielka bitwa pod

Kleidionem (rzeka Strum) w 1014r przyniosła zwycięstwo. Bazyli podobno wziął do niewoli 14 tys jeńców, oślepił

ich i wysyłał do domu w 100-osobowych grupach prowadzonych przez jednookiego przewodnika. Podobno, gdy

Samuelowi ukazał się taki widok, doznał udaru i zmarł. Stąd przydomek Bazyli Bułgarobójca. Bułgaria

ostatecznie skapitulowała w 1018r. Bazyli zdążył jeszcze opanować Armenię i negocjować sojusz z Ottonem

przed śmiercią w 1025r.

Bazyli nigdy się nie ożenił, ale władzę cesarską dzielił z bratem, toteż po jego śmierci cesarzem został

Konstantyn VIII (1025-1028). Kontynuował, mimo nacisków, politykę brata w obronie chłopów. W 1028r

zapadł na poważną chorobę i dopiero wtedy zajął się kwestią sukcesji. Miał 3 córki, najstarsza złożyła śluby

zakonne, pozostały więc Zoe i Teodora. W listopadzie 1028r Konstantyn zaaranżował małżeństwo Zoe z

Romanem Argyrosem, prefektem stolicy, a w grudniu zmarł.

Roman III Argyros (1028-1034) należał do klasy urzędniczej, nie odniósł sukcesu jako cesarz. Jego wielka

wyprawę wojenną na wschód przed katastrofą uratował wódz Jerzy Maniakes. Roman ugiął się też pod

naciskami możnych i przepisy chroniące chłopów przestały być przestrzegane. Największym błędem Romana

było jednak ignorowanie żony („urodzonej w purpurze”). Zoe nawiązała romans z chłopem, Michałem, którego

brat był eunuchem. Roman został zamordowany w kąpieli, a Zoe i Michał rychło wzięli ślub.

Michał IV Paflagończyk (1034-1041) był cesarzem, ale praktyczną władzę sprawował jego brat, eunuch Jan

Orfanotrof. Był władcą sprawnym, ale zachłannym, jego polityka fiskalna był bezwzględna, zwłaszcza wobec

biednych i chłopstwa. Przyczyniło się to przy słabości militarnej cesarstwa do buntów na Bałkanach. Ponieważ

Michał podupadał na zdrowiu, Jan dobrał sobie młodszego krewniaka i po śmierci Paflagończyka mianował go na

cesarza, co było niezgodne z literą sukcesji. Michał V Kalafates (1041-1042) odesłał Zoe do klasztoru, co

było bezpośrednią przyczyną buntu Konstantynopola.

Michał V został obalony i oślepiony, a siostry, Zoe i Teodora (1042) objęły wspólne rządy. 64-letnia Zoe po raz

trzeci wyszła za mąż.

Cesarzem został przedstawiciel arystokracji urzędniczej, Konstantyn IX Monomach (1042-1055).

Najpoważniejszym zagrożeniem w czasie jego panowania okazali się Normanowie na Sycylii, a najważniejszą

konsekwencją schizma wschodnia. Kiedy wybuchł kolejny spór teologiczny między Rzymem a

Konstantynopolem, po obu stronach znalazły się jednostki uparte. Zarówno papież Leon IX i jego wysłannik

Hubert, jak i patriarcha Michał Cerulariusz. Teoretycznie spór dotyczył rozumienia relacji Trójcy Świętej, ale w

praktyce była to kwestia nierozstrzygniętego sporu o supremację nad światem. Kiedy w 1054r Hubert przybył do

Konstantynopola, stronnictwo papieskie potępiło Bizantyńczyków. Michał Cerulariusz przywołał jednak

Konstantyna IX do porządku i zwołał synod potępiający praktyki Kościoła rzymskiego i ekskomunikował legatów

papieskich.

Po jego śmierci przez niemal rok Teodora (1055-1056) rządziła samodzielnie. Na łożu śmierci powołała na

tron Michała VI (1056-1057), innego urzędnika – arystokraty. Kontynuował on politykę Konstantyna IX.

18

Szybko jednak wybuchł bunt, Cerulariusz stanął po stronie powstańców i cesarzem ogłoszono wodza z Azji

Mniejszej, Izaaka Komnenosa (1057-1059). Jako wódz skupił się głównie na wzmocnieniu militarnym

cesarstwa, brakujące fundusze zdobył konfiskując majątki kościelne. Cerulariusz początkowo popierał Izaaka,

sprzeciwił się konfiskacie, ale prawdziwy problem pojawił się przy podziale władzy. Patriarcha upierał się przy

niezależności kościoła, a nawet zwierzchności nad cesarzem. W 1058r cesarz wykorzystał nieobecność

Cerulariusza, kazał go aresztować, a w Konstantynopolu zwołał synod, który odsunął go ze stanowiska. Lud mu

jednak tego nie wybaczył i Izaak rozgoryczony abdykował w 1059r. Przywódcy kościelni wynieśli na tron

Konstantyna X Dukasa (1059-1067), który przywrócił politykę fiskalną Konstantyna IX, ale łożył na potrzeby

Konstantynopola, a nie armii. Spowodowało to rozrost biurokracji i zaniedbanie armii. W tym momencie

zagrożeniem dla cesarstwa byli Normanowie we Włoszech, plemiona tureckie na Bałkanach (Madziarowie,

Uzowie i Kumanowie). Natomiast na wschodzie rosło imperium Turków Seldżuckich. Opanowali Persję, Irak,

niemal cały Bliski Wschód aż po cesarstwo na zachodzie i kalifat Fatymidów w Egipcie na południu. Pod

przewodnictwem sułtana Alp Arslana Seldżucy wdarli się do Armenii oraz Azji Mniejszej i zdobyli Cezareę (1067).

Wtedy też zmarł Konstantyn, początkowo wdowa Eudoksja sama sprawował regencję na małoletnimi synami, ale

zagrożenie tureckie przyspieszyło jej zgodę na ślub z Romanem IV Diogenesem (1067-1071).

Najważniejsze było zatem odbudowanie armii. Roman wyprawił się na Turków już w latach 1067-68, ale utracił

środkową Anatolię. W 1071r wyruszył z 200 tys żołnierzy, głównie normańskich najemników. Gdy rozpoczęła się

walna bitwa w Armenii, koło Madzikert, Normanowie uciekli. Drugiego dnia walk, gdy cesarz odzyskał inicjatywę,

jego rywal, Andronik Dukas rozpuścił pogłoskę, że cesarz został zabity. Armię ogarnęła panika, Turcy

wykorzystali swych konnych, lekkozbrojnych łuczników i wzięli Romana do niewoli. Roman odzyskał wolność

zrzekłszy się Armenii na rzecz Turków. Niestety, wielu dowódców porzuciło swe posterunki w Azji i udało się do

Konstantynopola walczyć o władzę. Azja stanęła więc otworem dla Turków. Po bitwie, cezar Jan Dukas ogłosił

syna Konstantyna X, Michała Dukasa jedynowładcą. Roman próbował odzyskać pozycję, ale został oślepiony.

Michał VII Dukas (1071-1078) był władcą nieudolnym, Turkowie usadowili się już na dobre w Anatolii. Około

1074r zawarto sojusz z Normanami (małżeństwo dzieci). Głównym urzędnikiem był Nikeforytzes, któremu udało

się nieco ustabilizować finanse państwa. Po licznych rewoltach przeciw cesarzowi obalił go, przy pomocy Turków,

dopiero Nicefor Botaniates (1078-1081). Był on sprawnym wodzem, ale był już posunięty w latach, musiał

też spłacać swych stronników. Sytuacja gospodarcza zmusiła go do dalszej dewaluacji monety. Rychło został

obalony przez Aleksego I Komnenosa (1081-1118). Sytuacja była co najmniej niekorzystna. Aby zebrać

armię zaciężną, Aleksy musiał zastawić naczynia liturgiczne. Poszukując sojusznika przeciw Normanom, nawiązał

rozmowy z Wenecjanami. Ich największą zaletą była potęga na morzu. Kiedy w 1081r Normanowie zdobyli

Dyrrachium i Larysę (i mogli stamtąd grabić ziemie cesarstwa) Aleksy podpisał traktat z Wenecjanami w 1082r,

na mocy którego otrzymał obietnicę wsparcia wojskowego w zamian za zaszczyty, wypłaty w gotówce oraz

swobodny handel na terenie cesarstwa (bez podatku). Ten ostatni warunek przyczynił się do potęgi Wenecji oraz

wyrugowania Cesarstwa z handlu morskiego. Tymczasem w 1090r. Pod murami Konstantynopola stanęli

Pieczyngowie. Niestety zimą przyłączyli się do nich Turcy, od strony morza. Coraz cięższa sytuacja zmusiła

Aleksego do sojuszu z Kumanami i 29 kwietnia pod górą Lebunion Pieczyngowie zostali zdarci w puch (1091).

Pojawiły się szanse na odzyskanie Azji Mniejszej wobec kłopotów wewnętrznych sułtanatu Rumu, Aleksy

przeprowadził też demonstrację siły w Serbii, ale Bałkany były opanowane prze Kumanów.

Tymczasem do Konstantynopola zbliżała się pierwsza krucjata. Jeśli Aleksy w ogóle prosił zachód i papieża o

19

pomoc, miał raczej na myśli wojska zaciężne, które mógłby wynająć do pomocy przy zwalczaniu Turków. Papież

Urban II wykorzystał to do swoich celów i na synodzie w Clermont w 1095r. wezwał do zainicjowania

powszechnego ruchu pod egidą Rzymu oraz odbicia utraconej w 1077r Jerozolimy. Apel spotkał się z

entuzjastycznym przyjęciem i do Ziemi Świętej ruszyli wszyscy. Przewodził im Piotr Pustelnik (z Amiens).

Pozbawieni sprawnego kierownictwa i zapasów w ogóle, grabili ziemie, które mijali. Przez Węgry i Bałkany, w

sierpniu 1096r dotarli do Konstantynopola. Aleksy próbował nad nimi zapanować, ale ostatecznie przeprawił ich

do Azji Mniejszej, gdzie zostali wybici przez Turków. Jeszcze w tym samym roku do Konstantynopola przybyli

rycerze znanych rodów. Aleksy zmusił ich do hołdu lennego na zasadach zachodnich, próbował ograniczyć ich

swobodę i zagwarantować przynależność do cesarstwa wszystkich zdobytych przez nich ziem. Cesarz obiecał im

wsparcie wysyłając ich do Antiochii, ale w kluczowym momencie odwołał wojska. Boemund, który zdobył miasto

odmówił oddania go cesarstwu. Większość rycerzy zdobywając porty i miasta Azji ogłaszała natychmiast

założenie własnego księstwa, podobnie było po odzyskaniu Jerozolimy – obrońcą Grobu Pańskiego okrzyknięto

Godfryda z Bouillon (15 lipca 1099). Ponieważ Aleksy usiłował odzyskać Antiochię, Boemund zwrócił się po

pomoc do papieża Paschalisa, wykorzystał też stereotypy i ogólną niechęć zachodu do schizmatyckiego

cesarstwa i przygotował najazd na Albanię. Ostatecznie doszło do (remisu) podpisania traktatu uznającego

Antiochię Boemunda, ale jako lenno Aleksego i jego następców (1108). Aleksy ustabilizował nieco gospodarkę,

zaczął wybijać hyperperon, zreformował też tytuły, obniżył rangę

cezara

, dowódcą armii został

megas

domestikos

, floty

megas duks

. Pod koniec panowania musiał Aleksy zmagać się ze spiskiem żony i córki,

mającym wynieść na tron zięcia, Nicefora. Mąż Anny nie przyłączył się do buntu i władzę przejął Jan Komnenos.

Jan II Komnenos (118-1143) przez całe swe panowanie zwalczał spiski rodów lojalnych wobec Aleksego. W

latach 1119 i 1120 prowadził z sukcesem działania militarne w Azji, ale jego priorytetem był Bałkany. Kiedy w

1122r wdarli się tam Pieczyngowie Jan uraczył ich podarunkami i równocześnie zaatakował ich obóz. Dzięki

śmiałości Waregów zwycięstwo odniosło cesarstwo. Mimo sojuszu z Węgrami (i ślubu z węgierska księżniczką)

Jan wielokrotnie z nimi walczył. Udał się utrzymać Serbię w bizantyńskiej sferze wpływów. Jan pozwolił sobie na

ignorowanie Wenecjan, jednak po ich ataku na wybrzeże Azji Mniejszej w 1126r powrócił do układów

handlowych. Jan mógł się skupić na Azji po 1130r. Azja Mniejsza była teraz podzielona między sułtanat Rumu i

Daniszmendów, których nie udało się pokonać. Jan skupił się więc na Cylicji, którą szybko odebrał Armeńczykom

i krzyżowcom. Kiedy podszedł do Antiochii, nowy hrabia miasta, Rajmund z Poitiers złożył hołd Janowi. Podjął

kampanię w Syrii, która przywróciła Bizancjum szacunek zachodu, jednak Antiochii nie odzyskał. Wrócił do

Konstantynopola zwycięzcą, ale nie przywiózł żadnych realnych korzyści. Z uwagi na wzrost potęgi Normanów

Jan zabiegał o sojusz z cesarzem niemieckim (1140; małżeństwo Berty z Manuelem Komnenosem). Próbował

jeszcze raz zdobyć Antiochię, ale bezskutecznie.

Manuel I Komnenos (1143-1180) był utalentowanym wodzem, ale i młodszym synem Jana, mimo to został

wyznaczony na następcę tronu. Spiski przeciw niemu podsycał fakt, iż w chwili proklamacji przebywał w Cylicji,

podczas gdy jego starszy brat był w stolicy. Po opanowaniu buntów wyruszył na podbicie Antiochii, co przyniosło

względne powodzenie. Kiedy pojawiły się informacje o drugiej krucjacie, Manuel podjął kroki dyplomatyczne

by krzyżowcy złożyli hołd cesarzowi Konstantynopola, a zdobyte ziemie oddali cesarstwu. Udało mu się

zneutralizować króla Sycylii, Rogera, ale w krucjacie niespodziewanie wziął udział Konrad III, a po nim Ludwik

VII. Cesarz niemiecki, szwagier cesarzowej bizantyńskiej bezskutecznie próbował przebić się przez Azję Mniejszą.

Pokonanym Niemcom na pomoc przyszli Francuzi, jednak krucjata nie powiodła się. Manuel gładko pozbył się

20

krzyżowców, wykorzystując animozje między Niemcami i Francuzami. Na zachodzie zostało to jednak uznane za

zdradę. Roger tymczasem w zemście za wykluczenie z krucjaty najechał Grecję, zabierając żydowskich tkaczy

jedwabiu (

know-how

). Manuel zbudował koalicję z Niemcami i Wenecjanami przeciw Normanom, natomiast

Roger podburzył Węgrów i Serbów do ataku na cesarstwo i wyprawiając normańska flotę na bizantyńskie wyspy.

Manuel zdobył jednak Korkirię w 1149r oraz pokonał Węgrów i Serbów. Mimo obietnic Konrad nie pomógł

odzyskać Italii. Nie wykorzystano też szansy, gdy zmarł Roger i Sycylia przeżywała trudności, a wojska wystawił

Fryderyk Barbarossa. W 1159r Manuel objechał wszystkie państewka krzyżowców, ponieważ uznały jego

zwierzchność. Ingerował w spory wewnętrzne Węgrów i w 1164r zawarł traktat przy asyście króla Czech. Dzięki

temu w 1167r mógł podporządkować sobie Chorwację, Bośnię i część Serbii. W 1172r zdławił bunt w Serbii. W

1176 Manuel wyruszył przeciw Turkom, bitwa pod Miriokefalon okazała się katastrofą. Nie lepiej było w kwestii

gospodarki, zagraniczne awantury Manuela opróżniły skarbiec, a nie przyniosły właściwie żadnych korzyści.

Manuel wielkim mecenasem sztuki był. Po jego śmierci władzę przejęła wdowa, czyli dwunastoletni wówczas

Aleksy II Komnenos (1180-1183). Spiski przeciwko jego matce nie miały końca.

Andronik Komnenos (1183-1185), kuzyn Manuela przejął władzę od regentki-wdowy. Bunt, który wyniósł go

do władzy doprowadził do rzezi łacinników (maj 1182). Cesarz (65l.) brutalnie rozprawił się z rywalami, ale też ze

skorumpowanymi urzędnikami. O tych ostatnich miał powiedzieć „albo skończą z bezeceństwami, albo z życiem”.

Rozpadły się tymczasem bizantyńskie sojusze. Węgrzy w sojuszu z Serbami zaatakowali cesarstwo w 1183r,

Serbia uniezależniła się, a cesarstwo najechali Normanowie, zajmując Tesalonikę. Lud Konstantynopola

rozwścieczony obalił cesarza (tłum rozerwał go na strzępy).

Izaak II Angelos (1185-1195) pochodził z rodu spowinowaconego z Komnenosami. Poślubił córkę króla

węgierskiego, zatrzymał Normanów na Bałkanach. Był w trakcie wojny z Bułgarią, kiedy pojawiła się trzecia

krucjata. Izaak zabiegał o wsparcie u Saladyna, za co Fryderyk Barbarossa zagroził atakiem na Konstantynopol.

Izaak został zmuszony do pomocy Niemcom, jednak kiedy Fryderyk zmarł, odzyskał inicjatywę na Bałkanach. W

1190r cesarz uznał autonomię Serbii, ale pozostała w strefie wpływów Konstantynopola. W 1191r Ryszard Lwie

Serce zdobył Cypr. Kiedy Izaak przygotowywał wyprawę przeciw Bułgarom w 1195r, jego brat obalił go i oślepił.

Aleksy III (1195-1203) mianował swymi współpracownikami ludżmi co najmniej do tego nie

przygotowanymi, administracja znalazła się w stanie postępującego rozkładu. Aleksy nie potrafił wykorzystać

kilku korzystnych sytuacji na Bałkanach, jego położenie pogorszyło się, kiedy cesarz niemiecki zażądał Sycylii (ze

względu na pochodzenie normańskie swojej żony), jednak w 1197r nagle zmarł.

Czwarta krucjata (1202) koncentrowała się bardziej na Konstantynopolu, niż na Ziemi Świętej. Było to

spowodowane niechęcią zachodu do Bizancjum, wrogością Wenecjan i Normanów. Swoje cele mieli też papież

oraz doża wenecki Enrico Dandolo. Innocenty III ogłosił czwartą krucjatę w 1202r, a krzyżowcy zebrali się w

Wenecji pod przywództwem Bonifacego z Montferrat. Ponieważ jednak nie mieli pieniędzy na opłatę za

przetransportowanie ich przez wodę dla Wenecjan zawarto porozumienie wspólnym opanowaniu miasta Zary.

Tymczasem młody Aleksy Angelos dołączył do krucjaty by w ten sposób przejąć władzę w Konstantynopolu.

Miasto zostało zdobyte, a Aleksy IV objął tron, Próbował on spłacić krzyżowców, uznał też zwierzchność papieża,

ale cesarstwo nie dysponowało takimi sumami. Oburzony lud Konstantynopola zamordował Aleksego, władzę

przejął Aleksy V nawołując do ataków na krzyżowców. Przygotowali oni wtedy plan przejęcia miasta oraz traktat

dzielący Cesarstwo (

Partitio Romaniae

, marzec 1204) i ustanowienie cesarstwa łacińskiego. 12 kwietnia

krzyżowcy wtargnęli do Złotego Rogu i przedarli się przez sławne nadmorskie mury.

21