SZTUKA PREHISTORYCZNA
Sztuka prehistoryczna jako nazwa, stosowana jest dla przejawów działalności człowieka
z epoki prehistorycznej. Przedmiotem sztuki prehistorycznej są wytwory rąk ludzkich,
o których historia nie posiada żadnych źródeł pisanych. Najstarsza sztuka prehistoryczna
to sztuka paleolityczna. Jej rozwój przypadł na okres ostatniego zlodowacenia. Występowała
na obszarach dzisiejszych południowo-zachodniej Francji oraz Hiszpanii. W miarę
rozszerzania skupisk ludzkich jej zasięg zaczął obejmować tereny Europy od Hiszpanii po
Syberię. Pod koniec okresu paleolitycznego zauważyć można fazę przejściową - mezolit,
prowadzącą do zmiany trybu życia w osiadły, związany z pojawieniem się nowych dziedzin
w sztuce - architektury. Ostatni etap sztuki prehistorycznej nazywamy neolitem.
Chronologia sztuki prehistorycznej:
- paleolit dolny (600 000 – 120 000 p.n.e.)
- paleolit środkowy (120 000 – 60 000 p.n.e.)
- paleolit górny (60 000 – 9 000 p.n.e.)
- mezolit (12 000 – 8 000 p.n.e.)
- neolit (9 000 – do początków kultur starożytnych i epoki brązu)
Pierwszym tworem sztuki w czasach paleolitycznych stał się wyrób pierwszych narzędzi –
kształt dostosowany do czynności wymagał użycia wyobraźni, zmysłu odpowiedzialnego
za kreowanie i twórczość. Początkowo nie można mówić o względach estetycznych, takie
narodzą się dopiero z nastaniem paleolitu górnego. Warto natomiast wspomnieć o przejawach
hominizacji czyli procesie który wyróżnił człowieka jako istotę myślącą, a który przyczynił
się do powstania twórczości – przejście do postawy pionowej (orientacjo – możliwość
obserwacji przestrzeni), udomowienie ognia, specyficzny stosunek do zwierzęcia (nie tylko
jako pożywienia, również często czczonego), posługiwanie się narzędziami, w miarę rozwoju
– pojawienie się większych skupisk na jednym terenie (wspólne działanie, inspiracje),
przekaz pomysłów pomiędzy generacjami. Prężny rozwój pierwszych dziedzin sztuki
przypada na paleolit górny, w którym pojawiły się małe, mobilne formy rzeźbiarskie oraz
sztuka naskalna, która obejmuje dwie główne formy: malarstwo jaskiniowe oraz ryty
naskalne, tzw. petroglify. Ze względu na brak metody która nie zostawiałaby wątpliwości
w datacji zachowanych zabytków, nie ma pewności która z form mogła pojawić się
najwcześniej – istnieją zarówno przykłady malarstwa jak i rzeźby z pierwszych faz górnego
paleolitu. Więcej natomiast jest w tym zbiorze przykładów rzeźby, która sprowadza się
do przedstawienia kobiety. Owe niewielkie figurki nagich kobiet, które zyskały sobie miano
paleolitycznych "Wenus", pojawiają się dość obficie w wykopaliskach. Najstarsza z nich,
z jaskini Hohle Fels w Badenii-Wirtembergii, pochodzi sprzed około 35 tysięcy lat
i wykonana została z kości mamuta. Znanych jest obecnie około 250 takich figurek
wykonanych z kamienia, gliny czy kości, znalezionych na obszarze od Hiszpanii do Syberii.
Większość badaczy wiąże je z funkcjami religijnymi lub magicznymi. Najsłynniejszym
znaleziskiem jest Wenus z Willendorf. Jest to mierząca 11,1 cm figurka znaleziona w 1908 r.
podczas prac drogowych w pobliżu miejscowości Willendorf w Austrii przez robotnika
Johanna Verana, zidentyfikowana i opisana przez Josepha Szombathy'ego jako pochodząca
z okresu oryniackiego (od nazwy jaskini Aurignac we Francji). Wyrzeźbiona jest z kamienia
kredowego nie występującego w tej okolicy i pomalowana czerwoną ochrą. Zgodnie z analizą
stratygrafii stanowiska dokonaną w 1990 roku, szacuje się, że figurkę wyrzeźbiono 22 000 -
24000 lat temu. Figurki Wenus mogły być wyrazem kultu płodności, kultu bogini-matki albo
zapewniały posiadaczom ochronę przed złymi wpływami. Wskazują na taką interpretację
przerysowane kształty, podkreślające takie części ciała jak piersi, biodra, brzuch, uda czy
narządy rodne, brak cech personalnych oraz ostro zakończone dolne części nóg, dzięki
którym figurkę można było wbić w ziemię, być może w celu oznaczenia miejsca. Wizualne
cechy figurek Wenus określić można jako addycjonizm – polegający na dodawaniu form.
Podobną interpretację znaczeniową – z naciskiem na szczególną rolę kobiety
w społeczeństwie odnajdziemy w reliefie z Laussel.
Kolejnym przejawem rzeźby w sztuce górnego paleolitu są ozdobione głównie
motywami zwierzęcymi wyjątkowe przedmioty użytkowe takie jak miotacze. Napotykano
również wykonywane również z różnych materiałów niewielkie przedstawienia zwierząt.
Początki malarstwa wiążą się ze zdolnością obserwacji przyrody, zapamiętywania
kształtów i barw, ale również odkryciem faktu pozostawiania śladów własnej obecności,
początkowo odcisków w glinie, następnie świadome tworzenie na ścianach jaskiń. Jednymi
z najstarszych są ślady dłoni, zarówno odcisków jak i negatywowych wizerunków
(np. w jaskiniach Rouffignac czy Pech – Merle). Malarstwo paleolityczne jest przede
wszystkim sztuką animalistyczną – głównie przedstawiane są zwierzęta. Na uwagę zasługuje
również dobór zwierząt – zestawione w sposób nie występujący w naturze, ale w formie
sugerującej realizm – ograniczony i stylizowany (przerysowane niektóre części, niektórych
części brak), ale pozwalający rozpoznać dany gatunek. Zwierzęta ukazane są z profilu, często
w ruchu i za pomocą metody superpozycji (wizerunki nakładają się na siebie i wzajemnie się
przenikają) – co może być związane z zabiegami magii łowieckiej lub chęć pokazania
zwierząt w grupie. Zauważalny jest brak pejzażu (istnieje kilka wyjątków z przedstawianą
przestrzenią), ale pojawia się wykorzystanie podłoża skalnego jako czynnika
przedstawieniowego lub estetycznego. Malarstwo jaskiniowe powstawało do pojawienia się
okresu neolitycznego. Z czasem animalistyczny realizm zaczął ulegać stylizacji zmierzającej
do sprowadzenia konkretnych kształtów do symbolu.
Malując człowiek posługiwał się naturalnymi barwnikami jak ochra, która mieszał
z tłuszczem. W zależności od temperatury tłuszczu oraz obecności tlenku żelaza zakres
kolorystyczny zawierał się w przedziale od barwy jasno żółtej do ciemnego brązu. Kontury
wykonywano węglem drzewnym. Barwniki nakładano palcami lub rozpylając przez zwinięty
liść. Dzięki takiej metodzie uzyskiwano efekt światłocienia.
MEZOLIT
W trakcie 5 tysięcy lat następuje ocieplenie i świat się zmienia. Następuje ogromna
zmiana środowiska. Lodowce cofają się. Pojawiają się strefy klimatyczne: subarktyczna,
śródziemnomorska, subtropikalna. W Europie pojawiają się nowe strefy ekologiczne.
Przechodzi poprzez tundry w prerie, powstają masywy górskie, pojawiają się lasy.
Mówiło się o ogromnej przepaści między paleolitem a neolitem. Przepaść ta mieści się
między XII a VIII tys. p.n.e. Ten okres nazywa się mezolitem. Zwany jest także kryzysem
mezolitycznym, nic bowiem nowatorskiego się nie dzieje. Wysiłek twórczy skupia się
na narzędziach. Człowiek żyje podobnie jak w paleolicie. Korzysta z co mu dano, nie hoduje,
nie sieje. Zajmuje się zbieractwem. Zaczyna się korzystanie z pomocy zwierząt. Zbieractwo
i obserwacja świata prowadzi do początków rolnictwa. Pierwsze ziarna datowane są na 10500
w Iraku. Ludzie pozostawiają góry muszli, oraz ślady po polowaniu na małą zwierzynę.
Z narzędzi znaleziono przedmioty do eksploatacji torfu, haczyki, harpuny, sieci. Stąd
pochodzi tez pierwszy piróg. W pokrytych lasami częściach Europy tworzy się kultura leśna
[toporki] O sztuce nic nie wiemy. Najważniejszym zjawiskiem jest mikrolityzm.
(zminiaturyzowane narzędzia, maleńkie zwierzęta z bursztynu). Mówi się o dwutorowości
w mezolicie. Z jednej strony naturalizm, z drugiej dążność do geometryzacji. Pojawiają się
kulty przyrody i ziołolecznictwo.
NEOLIT
CHARAKTERYSTYKA:
1.
Przejście od etapu łowów do hodowli; ze zbieractwa do rolnictwa (tragarze stają
się producentami). Ta przemiana obejmuje Europę. Obejmuje różnorakie kultury. Powstaje
ogromna liczba kultur.
2.
Życie w tym czasie wymagało racjonalnej pracy. Działalność zakładała zdolność
przewidywania. Człowiek karczuje lasy, buduje osiedla, ogrodzenia, fosy. Wymagało
to pełnej współpracy plemienia i dobrej organizacji.
3.
Przemysł
a.
Przemysł krzemienny. Kopalnie krzemienia (na terenie Francji — Grand
Pressigny; w Belgii Spiennes).
b.
Przemysł ceramiczny. Od tego momentu datuje się przez ceramikę.
Ten typ życia wymagał reguł postępowania. Ważne też było wybieranie miejsca
na mieszkanie.
S
ZTUKA
:
Generalną tendencją było odejście od monumentu. Sztuka jest ruchoma, niedużych
rozmiarów. Najistotniejsza jest dekoracja. Niewątpliwie dekoracja jest pomysłem
neolitycznym. Ze względów formalnych możemy pojawiające się znaki nazwać dekoracją.
Od początku neolitu widzimy postępującą tendencję do geometryzacji. Widzimy
tu utrzymywanie się w plastyce figuralnej konwencji zgeometryzowanego idolu kobiecego,
a także żywotność symbolu bydła rogatego.
W paleolicie panował aprioryzm religijny. W neolicie zanika na rzecz wartości
estetycznych. Rodzi się poczucie estetyki. Przejawem jest ceramika pokryta ornamentem,
by uwypuklić funkcję naczynia. Drobna plastyka jest pod wpływem Wschodu. Formy zostają
maksymalnie uproszczone (człowiek bez członków). Popularne są małe idole kobiece
z aluzjami do płodności. Magia apotropaiczna (zabezpieczająca przed złem) jest inspiracją
dla sztuki przebłagalnej. Cała cywilizacja rolnicza podległa jest cyklom księżycowym,
ze świadomości jego wpływu na ziemię — cykl lunarny. Żywa jest także symbolika lunarna,
m.in. w symbolu półksiężyca , kojarzonego z rogami bydlęcymi.
PIERWSZE STANOWISKA CYWILIZACJI ROLNICZEJ
Cywilizacja rolnicza rodzi się na Bliskim Wschodzie. Pierwotne epicentra najdawniejszego
rolnictwa mieściły się, niezależnie od siebie, w strefie tzw. „żyznego półksiężyca”.(Palestyna,
Anatolia, Irak , Syria 9000 p.n.e.) Ich sztuka wyrażała inny zakres potrzeb społecznych
i prezentowała odmienną wizję świata.
Stanowiska: Jerycho, Catal Huyuk
W Jerychu narodziła się architektura. Rodzi się też urbanizacja, czyli przestrzenne
planowanie miasta. Jerycho jest najstarszym miastem świata. (9000p.n.e.) Świątynie
datowane są na 7800 p.n.e. Znajdowano w nich w dużych ilościach czaszki ludzkie,
malowane na czerwono, z oczami wykonanymi z muszli, modelowane gliną.
W 1958 r. Catal Huyuk odkrył Mallart. Datowane jest na 6500p.n.e. Znaleziono
siedem warstw archeologicznych, najcenniejsze zabytki pochodzą z 5, 6 i 7 warstwy.
Znaleziono domostwa o masywnych, stabilnych murach. Stwierdzono, że było na terenie
miasta osiedle rzemieślników. Komunikacja odbywała się dachami, a nie ulicą.
Odkryto 40 budynków użytkowano jako świątynie. Pomieszczenia dekorowano symbolami
związanymi z sacrum. Znaleziono rzeźbę kobiety — tronującą lub rodzącą boginię, unoszona
przez leopardy. Znaleziono także malowidło przedstawiające dwóch szamanów — bardzo
abstrakcyjne, a także wizerunek wielkiego, dwumetrowego byka, z maleńkimi figurkami
ludzkimi i zwierzęcymi wokół. Byk mógł przedstawiać rodzaj kultu np. święto rytualne.
Stamtąd pochodzą tez rytualne pieczęcie.
KULTURY NADDUNAJSKIE, KULTURY EUROPEJSKIE
W Europie nowe kultury przychodzą ze Wschodu. Następuje znaczny podział kultur,
w ramach których każda wykształca swoje oryginalne zjawiska. Na podstawie datowania
metodą C 14 można stwierdzić, że stanowiska bliskowschodnie są znacznie starsze
od europejskich. W Europie zaś: Macedonia 6500 p.n.e., Kreta 6100 p.n.e., Bałkany 5500
p.n.e.
Poprzez wielki korytarz dunajski wkracza, posuwając się wzdłuż żyznych dolin i rzek,
ogromna fala ludności rolniczej, która z lessowych ziem Wschodu dociera do centrum
Europy, na równinę paryską, nad górną i środkową Wisłę, na Dolny Śląsk. Wraz z nią
pojawiają się naczynia dekorowane motywami linii prostych i spirali, rytych w miękkiej
jeszcze glinie. Porządkują je, opasujące naczynia, faliste wstęgi lub ząbkowania. Oto środki
artystyczne ceramiki wstęgowej, charakterystycznej dla kultury naddunajskiej. Spirala może
być efektem pewnej powszechnej spontaniczności albo jej zapis graficzny, jest uproszczeniem
wiecznie żywego symbolicznego obrazu wody, rzeki lub morza, jeziora albo deszczu, tak
niezbędnego uprawom. W epoce brązu ten symbol ewoluuje ku znaczeniu solarnemu, stanowi
także symbol ruchu i życia.
KULTURY CERAMICZNE
W neolicie, pojawia się i rozprzestrzenia po raz pierwszy w dziejach ceramika.
Wypalanie gliny do wyrobu naczyń pojawia się na Bliskim Wschodzie dopiero w początkach
VI tys., a w Europie około połowy tegoż tysiąclecia. Ceramika w swej masie była
od początku zdobiona i to najczęściej motywami geometrycznymi i abstrakcyjnymi.
Dekoracja zajmuje początkowo cały brzusiec naczynia. Potem zostaje podzielona na strefy
gładkie i przemiennie dekorowane ornamentem wstęgowym.
Wiele kultur neolitycznych zostało nazwanych od sposobu dekorowania naczyń.
(kultura ceramiki wstęgowej, kreskowo - kłutej, sznurowej, malowanej, .kardialnej) lub od jej
kształtów (kultura pucharów lejkowatych, amfor kulistych, pucharów dzwonowatych)
Najstarsza ceramika Europy zdobiona była odciskami muszli (Cardium) lub paznokci.
Pierwsza ceramika, która dotarła do Europy Środkowej zdobiona była dekoracja rytych
wstęg spiralnych lub falistych, względnie krokwiowych, przypominających literę M. Stąd
jej nazwa ceramiki wstęgowej rytej. Przypuszcza się, iż motywy te symbolizują wodę.
Jednym z wczesnych motywów , choć ograniczonych do strefy śródziemnomorskiej ,
jest motyw podwójnego topora — labrysy.
Jednym z trwałych symboli są rogi zwierzęce, a zwłaszcza bydlęce. W Europie bałkańsko —
naddunajskiej występują w naczyniach imadła, czyli uszy, ukształtowane na kształt rogów
zwierzęcych (ansa lunata vel cornuta- uszy księżycowe lub rogate) Występują one również
na ziemiach polskich. W późno paleolitycznych kulturach pojawiają się rogi baranie.
Jednym z wątków ,który zrobił karierę u schyłku neolitu jest motyw odciśniętego sznura
na jeszcze wilgotnej glinie.
T
YPY CERAMIK
Dzwonowata (południowa Hiszpania), pokryta pasową dekoracją.
Kultura pucharów lejkowatych 4 tysiąclecie-Dania Kujawy
Kultura Amfor kulistych –Dania Polska, Ukraina
KULTURA MEGALITYCZNA
Około 4 tysiąclecia pojawiają się konstrukcje kamienne na terenie Euroazji.
W wierzeniach i zwyczajach kultura ta była bardzo trwała.
Kamień — twardy, szorstki, materia z jakiej był zbudowany, była przejawem, dowodem
hierofanii (objawienie się świętości.) Epoka megalityczna to 3 tysiąclecie. Wybrzeże
od Szetlandów do Portugalii są pokryte wielkimi konstrukcjami megalitycznymi [ mega —
wielki ; lithos —kamień] Megality to surowe kamienie nie poddawane obróbce.
Występują trzy typy konstrukcji:
1.
Dolmen — [bretoński dol-stół; men -głaz] — komory grobowe , zbudowane
z pionowo ustawionych płyt kamiennych, przykrytych wielkim głazem lub płytą kamienną
w sposób, jaki nasuwa porównanie z domkiem z kart. Taka komora może być prostokątna,
okrągła, poligonalna, może mieć dodatkowe komory boczne lub kręty, długi korytarz
prowadzący do komory. Najmniejsze mogą być zgoła małymi skrzyniami o bokach nie więcej
niż metrowej długości, Największe noszące nazwę krytych galerii, mirzą po kilkadziesiąt
metrów długości. Pierwotnie sypano nad nimi kopce ziemne, dzisiaj większość jest
pozbawiona takiej osłony.
2.
Menhir — [bretoński men-kamień;hir-długi] są to obrobione słupy kamienne,
pionowo wbite w ziemię. Menhiry stoją bądź pojedynczo, bądź też uformowane
w wielorzędowe aleje, zwane po francusku „alignements”lub „allec couverte” We Francji
znajduje się takich alei 110.(największa w Carnac)
3.
Cromlech — [bretoński crom-krzywizna; lech-kamień ] oznacza koncentryczne
założenie z ustawionych w krąg menhirów, niekiedy połączonych przez poziomo układane
kamienne belki.
Największym menhirem był Er Grah w Locmariaquer w Bretanii (24,5 m). Jest
on przewrócony i połamany na 4 kawałki. Znajduje się na końcu cypla. Menhiry to rodzaje
pomników, związane z kultem zmarłych. Czasem stał na grobie lub u wejścia. Były pokryte
dekoracją. Na południu Europy — malowane. W Brytanii — ryte. Czasem nabierały
człekopodobnych kształtów.
STONEHENGE:
Cromlech w Anglii na równinie Salisbury Hr.Wiltshire, budowany w trzech etapach.
1.
2200 p.n.e. — okrąg 100m otoczony fosą z drewniana bramą.
2.
1600 p.n.e. — Podwojono okrąg za pomocą błękitnego kamienia [kopalnia oddalona
o 160 km]
3.
1300 p.n.e. — Przegrupowanie. Kompozycja centralna z 50 tonowych bloków; 5 trylitów;
kamienie obrobione, ułożone w podkowę. Oś pokrywała się z linią, na której stał kamień
słoneczny. W centrum trylitów było coś w rodzaju ołtarza. Oś wychodzi dokładnie na miejsce
na horyzoncie, gdzie wschodzi słońce w najdłuższy dzień w roku.(czerwiec). Menhiry
trylitonów mają 4,5 m wysokości. (od 25 do 50 ton) jest ich trzydzieści i tworzą nieprzerwany
okrąg długości 34 metrów. Menhiry trylitów były lekko zwężane ku górze, dla uzyskania
lepszej perspektywy całości. W 1958 roku Atkinson doprowadził do rekonstrukcji budowania
cromlechu. Badania astronomów wykazały, że Stonehenge było przede wszystkim wielkim
obserwatorium astronomicznym, które umożliwiało rejestrowanie dni przesileń słonecznych
czterech pór roku, 56-letni cykl księżycowy, a nawet umożliwiało przewidywanie zaćmień
słońca. Stonehenge jest przede wszystkim kalendarium i sanktuarium słonecznym.
NEW GRENGE:
Połowa 4 tysiąclecia. Jest to tumulus – konstrukcja przypominająca grobowiec, kuta
lub układana z kamienia, przykryte kurhanem. Znajduje się w Irlandii. Jest skonstruowany
na planie krzyża, złożony z trzech komór, przykrytych pozornym sklepieniem. Kurhan ma
średnicę 115 m. Otaczający go krąg menhirów jest pokryty spiralnym ornamentem.
W sklepieniu jest otwór, przez który pada promień w najkrótszy dzień w roku na centrum
komory. W kurhanie znajdują się liczne kanaliki odwadniające.
GAVR INIS:
Znajduje się w Bretanii i jest położony na wyspie. Jest to mniejszy tumulus (55 m)
flankowany u wejścia dwoma granitowymi ortostatami i pokryty spiralnym rysunkiem.
Takich wzorów jest ogromna ilość.
Sztuka pradziejowa na terenach Polski
Najstarsze ślady działalności człowieka pochodzą z okresu paleolitu. Są to narzędzia
wykonane z krzemienia znalezione w Grocie Nietoperzowej w Jerzmanowicach, wyroby
kościane zdobione geometrycznym wzorem z Jaskini Maszyckiej koło Krakowa. W północnej
Polsce znaleziono wyroby z kości renifera, figurki bursztynowe. W połowie piątego
tysiąclecia ziemie znalazły się pod oddziaływaniem kultury ceramiki wstęgowej, a tysiąc lat
później wykształciła się kultura pucharów lejkowatych. Te znaleziska uważane są za rodzime
dla kultur Niżu Europejskiego. W kopalni w Krzemionkach Opatowskich wydobywany jest
w tym czasie pasiasty krzemień. Z niego wytwarzane są przedmioty ozdobne. W okresie
młodszego neolitu (2600-1800 p.n.e.) kultury ceramiczne zmieniają się znacznie szybciej.
Z tego okresu pochodzą znaleziska amfor kulistych, ceramiki sznurowej (za najpiękniejsze
uważane są znaleziska odkryte w miejscowości Złota k. Sandomierza). Ceramice towarzyszą
znaleziska ozdób wykonanych z bursztynu. W epoce brązu wykształciła się kultura łużycka.
Z tego okresu pochodzą ozdoby i narzędzia z brązu, wyroby ceramiczne w postaci naczyń
zdobionych ornamentem figuralnym przedstawiającym sceny kultowe, figurki zwierząt,
ptaków, ludzi. Pod koniec epoki brązu powstały na ziemiach polskich duże osady obronne.
Koncentracja osadnictwa tego typu miała miejsce w okresie halsztackim (700-400 p.n.e.)
epoki żelaza. Z tego okresu pochodzi najlepiej zachowana w Europie osada w Biskupinie.
U schyłku okresu halsztackiego, wykształciła się kultura zwana wschodniopomorską.
Wyróżniała się obrzędami grzebalnymi, w których stosowano urny twarzowe i domkowe,
podobne do znalezionych w Etrurii. Upadek kultury łużyckiej nastąpił na przełomie V i IV w.
p.n.e. Do Polski napłynęła ludność związana z kulturą tracką i celtycką. Z Celtami wiązane
są znaleziska monumentalnych rzeźb kamiennych w rejonie góry Ślęża na Śląsku. Z szlakiem
bursztynowym związany jest okres wpływów rzymskich. Rodzima sztuka trwała
w zdobnictwie ceramiki. Odrębność kulturowa zaczęła się kształtować w VI-X w. Z tego
okresu pochodzą grody obronne, rzeźby z drewna i kamienia o przeznaczeniu kultowym.