Marcin Król

Niebezpieczeństwa historii idei

Teksty : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 6 (18), 45-55

1974

Marcin K ró l

Niebezpieczeństwa historii idei

In te re su ją m n ie lcxsy dyscypliny

hum anistyczn ej określanej m ian em h isto rii idei.
Dzieli ona w zlo ty i upadk i n a u k h u m anisty czny ch
w ogóle, choć tow arzyszy im od k ilk u zaledw ie dzie­

sięcioleci. J u ż sam fak t odróżniania czegoś takiego

jak histo ria idei — choć rzad k o z n a jd u je p o tw ierdze­

nie w s tru k tu rz e ad m inistro w an ia h u m an isty k ą —
m a dw uznaczną wym ow ę. Z jed n ej stro ny , h istoria

idei um ieszcza się ponad g ran icam i dzielącym i po­

szczególne h istorie: filozofii, m yśli społecznej, nauki,
lite ra tu ry , sztuki, k u ltu ry i dzięki tem u p o tra fi po­

w iedzieć w ięcej niż te szczegółowsze dyscypliny,

z d rug iej jed n ak — lekcew ażąc tra d y c y jn e podziały

ludzkiej aktyw ności k u ltu ro w ej (n ik t przecież nie

tw o rzy ł idei po prostu, a ty lk o idee filozoficzne,
polityczne, estetyczn e itd.) ry zy k u je, że jej docie­
k an ia m ogą nad m iern ie oddalić się od rzeczyw istoś­
ci historycznej.

J e śli zatem — popadając w p ew n ą przesadę —
uznam y, że niezw ykle d y n am iczn y rozw ój h isto rii
id ei w ciągu o statnich trz y d z ie stu la t stan ow i w y ­
ró żniającą cechę w spółczesnej h u m an isty k i, to w łaś­

nie w zloty i upadki, m ądrość i głupota historyków
idei będą m ów iły w iele także o sta n ie całej h u m a ­
n isty k i, a w ięc i o stanie ludzkiego ducha.

Ponad czy
wśród

poszczególnych

historii ?

M A R C IN KRÓL

46

Myśl w

uwikłaniu

Unikanie

zajmowania
stanowisk

Co ciekaw i h isto ry k a idei? (N iekoniecznie m usi on
akceptow ać to m iano, za jm u je m y się pew ny m typem

reflek sji, a nie etykietam i.) P rz ed e w szystkim po­
w iązania, uzależnienia, s tru k tu ry . Czy je s t zw olen­
nikiem tezy o uzależnieniu ścisłym kultury] od go­

spodarki, czy raczej p ró b u je odtw orzyć d e lik a tn ą

sieć rela cji m iędzy fak ta m i z różn ych dom en rze­
czywistości

historycznej

— ciekaw ią

go fa k ty

w spółw ystępow ania, genezy, konsekw encji, znacze­
nia. Je śli analizow any przezeń m yśliciel zm ienił

poglądy, to pierw sze p y ta n ie brzm i: co się stało?
Jeśli h isto ry k idei stw ierdzi podobieństw o fra g m en ­

tów m yśli dw óch różnych tw órców , to n a ty c h m ia st

będzie próbow ał zbadać różnice in n y ch ich poglą­

dów i odnieść je do od m iennych sy tu a c ji history cz­
nych. C iekaw i go bow iem głów nie m yśl w k o n tek ś­
cie, w uw ikłaniu.

In te re su je go także in n a p ro b lem aty k a, już n ie
zew nętrzne uw ikłanie m yśli, ale jej uw ikłanie w e­
w nętrzn e. K ażdą koncepcję podda surow ej logicznej
analizie, znajdzie in n y języ k dla w yłożenia jej za­

łożeń i dostrzeże sprzeczności, k tó re ra z n azw ie

antynom iam i, kied y indziej opozycjam i. P okaże d la ­
czego owe sprzeczności b y ły nieunikn io ne, zbad a

stosunki m iędzy poszczególnym i pojęciam i, pow ie,

dlaczego a u to r przyjąw szy określone założenia, m u ­

siał dotrzeć do tak ich a nie in n y ch wniosków , do­
m yśli się wreszcie, dlaczego to a u to r — w b re w
oczywistości — czegoś nie pojął lu b nie dostrzegł.
Postępow anie takie, śledzenie zew n ętrzn y ch i w e­
w n ę trz n y c h uw ikłań dan ej m yśli, m a — ja k to się

już w ielekroć okazało — isto tn e zalety. A le te ż

coraz w y raźn iej d ostrzegam y jego jałow ość i zw ią­
zaną z n im ucieczkę h istoryków idei od zajm o w an ia

p ry n cy p ialn y ch stanow isk. P o pierw sze, żaden z n ich
nie odw aży się pow iedzieć (z w y ją tk ie m p ry m ity w ­
n y ch pochw ał np. D em okryta za to, że w iedział
o atom istycznej budow ie św iata, pochw ał w y n ik a ją ­

cych z płaskiej teorii postępu), że badan y a u to r m ia ł

47

N IE B E Z P IE C Z E Ń S T W A H IST O R II ID E I

lub nie m iał ra c ji w danej spraw ie, Po d rugie, n ik t

nie zary z y k u je sądu na tem at tego, kto był m ąd rzej­

szym tw ó rcą spośród dw u ro zp atry w an y ch . H isto­
ry k idei pow ie najw yżej, kto byj in teligentniejszy ,
bardziej sp raw n y . P o trzecie, coraz w iększym w zię­

ciem cieszą się drug o - i trzeciorzędne postacie, g ru ­

py, idee, k tó re rzeczywiście m ożna ro zp atry w ać
w b ardziej „ czy stej” form ie. Są one kuszące m eto­

dologicznie, ale beznadziejnie błahe m erytorycznie.
W ym ieńm y kilka przyczyn takiego sta n u h istorii
idei, przyczyn, k tó ry ch oddziaływ anie dostrzegam y

także w dziełach akadem ickich z in n y ch dyscyplin
h u m anistycznych, przyczyn zresztą b analnych.
a. Ucieczka od oczywistości. U podobanie do kom pli­

kow ania, n iep rzy jm o w an ie n ajp ro stsz y c h stw ierdzeń
zdrow o-rozsądkow ych. P rzy k ład em pew ne

dzieła

z zakresu psychoanalizy idei.
b. B rak pro p o rcji m iędzy narzędziam i badaw czym i

a badaną tw órczością. Stosow anie teg o sam ego roz­

budow anego a p a ra tu pojęciowego do analizy prostej
b ro szury politycznej i do analizy;, np. m yśli Hegla.
c. B rak zau fan ia do badanego a u to ra . N ierespek to-
w anie jego in tencji, a zwłaszcza in te n c ji św iado­

m ych i e x p licite w yrażonych. N ieprzyzw oitością jest,
jeśli re z y g n u je się z odtw orzenia ty ch in ten cji
i skontro lo w ania sto pn ia ich realizacji.

d. L ekcew ażenie k o n tek stu kulturow ego. H isto ryk

idei chętnie odnosi badaną tw órczość do k o n tek stu

społecznego, gospodarczego, politycznego, ale n ie­

chętnie — do n a jm n ie j uchw ytnego k o n tek stu k u l­
turow ego, do duchow ej a tm o sfe ry danego czasu,
a je st to przecież najw ażniejszy k o n tek st dla sam e­
go m yśliciela.
W szystkie te m an k a m en ty są jakoś zw iązane z pew ­
nym i u podobaniam i um ysłow ym i c h a ra k te ry sty c z n y ­

m i ju ż d la w spółczesnego ducha, a nie tylko dla je d ­

nej h isto rii idei, k tó ra n ajlep iej może ducha tego
sobie przysposobiła.

Błędy,

błędy...

M A R C IN KRÓL

48

Historie:

zdarzeń

i refleksji

U podobanie do h isto rii bez po­

czucia historyczności

N iesłychany zalew dzieł h isto­

rycznych, k tó re tra k tu ją o w szystkim co m inione,

zaskakuje, jeśli zgodzim y się, że nasze czasy są

żywiołowo an ty k o n serw aty w n e, rew o lucy jne, n a ­

piętnow ane poczuciem zaczynania od nowa, sm a­

kiem now ej jakości św iata. G dyby n a w e t było tak
ja k sądzą sceptycy, gdyby n aw et złudna b yła owa

świadom ość odm ienności zasadniczej (pozytyw nej,
n eg aty w n ej lu b nieocenianej) naszych czasów, to

i ta k n iek o n sek w en tn a jest n a pozór te n d e n c ja do

pieczołow itego rek o n stru o w an ia przeszłości. D okona­

ła się inw azja historii jako nau k i na in n e dyscy­
pliny. W tra d y c y jn e j h istorio grafii niew iele m iejsca
przeznaczano n a zarejestro w an ie fak tó w z zakresu
k u ltu ry duchow ej, w m yśl przekonania, że idee fi­

lozoficzne i literack ie w n ik łym sto pniu zaw ażyły

np. n a epopei napoleońskiej. H istoria zdarzeń nie

u jaw n iła bezpośrednio swego sensu w tak im ro zu ­

m ieniu, ja k h isto ria filozofii. O dróżniano poziom zda­
rzeń i poziom reflek sji, uzależnione, ale i w y raźnie

odrębne. H istorycy in te rp re to w a li zdarzenia nic p rze­
kraczając ra m pew nych możliwości w e ry fik a c ji h i­
potez, zaś ogólne in te rp re ta c je , zasadniczo p rz e k ra ­

czające ta k nak reślo n e ram y, nazyw ano historiozo-

fią, k tó rą m iano za część filozofii. H isto ry k uw ażał
określone zdarzenie za pew ną w yodrębnioną przezeń

całość i opisywał: Sobór Trydencki, jego genezę

i konsekw encje, św ietn ie rozum iejąc, że Sobór T ry ­

dencki odbył się ju ż i stanow i zdarzenie zam k nięte,
choć m ożna spierać się o jego znaczenie i różnie go
oceniać. Nie odw ażał się jed n ak analogicznie tra k to ­
w ać Pana Tadeusza; co najw yżej pisał o ty m , jak
popularność M ickiewicza w pły nęła na św iadom ość

ludzi, k tó rz y tw o rzyli zdarzenia historyczne w ści­

sły m rozum ieniu.
U podobanie do historii, pragn ienie w iedzy n a te m a t

49

N IE B E Z P IE C Z E Ń S T W A H IST O R II ID E I

tego, jak było, nie w ym aga in n y ch uzasadnień poza
sam ą ciekawością. U podobanie tak ie jed n a k nie jest

rów noznaczne z poczuciem historyczności, ze św ia­

domością kontynuow ania k u ltu ry , k tó re m usi pole­
gać na stały m p rze p lata n iu się in sp iracji daw nym i
dziełam i k u ltu ry i polem iki z ich przesłaniem ,
akceptacji i odrzucenia. P olski p o p u lary zato r filo­
zofii z początków X IX w iek u — Józef K alasan ty
Szaniaw ski — śledził z przejęciem p e ry p e tie n ie ­
m ieckiej filozofii klasycznej i n a koniec rozgory­
czony w yznaw ał, że filozofia nic człow iekow i nie
daje, skoro przez dw a tysiąclecia filozofow ie nie

p o trafili uzgodnić ani jednego poglądu i n ik t nie
wie, ja k jest napraw dę. Rozżalonem u Szaniaw skie­
m u odpow iadali jed n a k p ośrednio H egel czy w P o l­
sce Cieszkowski, k tó rzy nie bacząc na tak ie w ą t­
pliwości w dalszym ciągu b udow ali now e system y.
W ydaje się, że dzisiaj h isto ry cy idei a k c ep tu ją ja k ­

by stanow isko Szaniaw skiego, ty lk o w yzbyw szy się
rozgoryczenia uw ażają tak i s ta n rzeczy za n o rm a l­
ny. O pisuje się różne h istoryczne poglądy uw zględ­
niając ich fu n k cję czy. znaczenie w obrębie h isto ­
ryczn ych całości nie zw ażając p rzy ty m na ponad-
historyczne treści zaw arte w opisyw anej twórczości.
Takie postępow anie zostało n iew ątp liw ie ułatw ione

przez uproszczoną ad ap tację m etodologicznych d y ­

rek tyw .

W iem y już, że rozum ienie zd arzen ia historycznego,
k tó re samo jako tak ie nie tw o rzy sensu, w ym aga
odniesienia do w artości w każdym ..razie tra n sc en d e n ­

ta ln y c h wobec dziejów. K onieczność tak a ty m b a r­

dziej stosuje się do rozum ienia zdarzeń historycz-

no-ku ltu ro w ych, k tó re a sp iru ją do w łasnego sensu.

M ożna je — i ta k a jest in te n c ja histo ry k ó w idei —

odnosić do św iata w artości ich epoki. Ale w ten

w łaśnie sposób sens, za w a rty w analizow anych dzie­
łach, ulega uśm ierceniu, bow iem w b rew in ten cjom

ich tw órców skazu jem y n a um ieszczony w czasie,
doczesny żyw ot praw dy , k tó re w ich przeko nan iu

Brak

świadomości

kontynuowa­

nia kultury

Poszukiwanie

sensu

4

M A R C IN KRÓL

50

Mądrość i

lekkomyślność

Zabija

nieśmiertel­

ność

Jak

respektujemy

aktualność
myśli?

m iały być w ieczne. Ten rodzaj upodobania do h isto ­

rii, tak i histo ry zm jest rzeczyjwiście na m iejscu

w naszych czasach, jeśli n a p ra w d ę chcem y zaczy­

nać od nowa. T ak oto m ąd ra niezgoda historyków
na try w ia ln e i błędne hasło o h isto rii — nauczy­

cielce życia została pow ażnie a lekkom y ślnie rozsze­

rzona z dziedziny zdarzeń histo ry czn y ch sensu stri­
cto na dziedzinę działalności ideotw órczej. B adając

dzieła d aw n iejszy ch tw órców nie chcem y się niczego
od nich dowiedzieć, in te re su je nas — historyk ów

idei — jed y n ie w iedza o nich.

Taki historyzm , w łaściw y zw ykle h isto ry k o m idei,
jest oczywiście — b an a ln a to o bserw acja — odno­
szony przez każdego z n ich do jego w łasnego św iata

w artości czy raczej p ry w a tn y c h p refe re n c ji. Ale

odniesienie to nie m a nic w spólnego z m ery to ry c z ­

n ym ustosun k ow an iem się do b a d an y ch poglądów ,
czy choćby z docenieniem ich ponadhistoryczności,

z aw artej p rzy n ajm n iej w in te n c ja c h au to ra. N on­
sensem przecież byłoby dom agać się od h isto ry k a
idei, by m iał w łasn y pogląd n a szczegółowe kw estie

podnoszone w b ad anej przezeń tw órczości. Także
nonsensem je st jed n ak — nonsensem ju ż choćby

z p u n k tu w idzenia naukow ej przyzw oitości — kied y

h isto ry k idei odbiera analizow anej m yśli jej „n ie­

śm iertelno ść”, czyni z niej szczegółowe św iadectw o

psychiczne, społeczne czy gospodarcze. N a jw a ż n ie j­
sze bowiem , co m ożna pow iedzieć o ja k ie jś idei,

i pierw sze, co n ależy o niej powiedzieć, to że s ta ­

now iła fra g m e n t w ysiłków zm ierzających do p raw d y
czy do n ad an ia sensu ludzkiem u św iatu (nie w n i­

k am tu w konsekw encje ty ch dw u o dm iennych s ta ­
nowisk).
Takie resp ek tow anie nieśm ierteln ości m yśli m oże
u jaw niać się n a ró żnych poziom ach p on adh isto rycz-

ności i n a różne sposoby. N a jp ry m ity w n ie j d o k on u­

jem y go w szyscy — h isto ry cy idei także — n ie

zdając sobie często spraw y. W prow adzam y m iano­
w icie ideę postęp u prostego i pow iadam y, że pro b lem
dostrzeżony p rzez pierw szego m yśliciela, d ru g i roz­

51

N IE B E Z P IE C Z E Ń S T W A H IST O R II ID E I

w inął, a trzeci jakoś rozw iązał. Idea takiego postępu

n ie zawsze m usi być pozbaw iona słuszności, przecież
przyśw ieca o n a niejedn o kro tnie in ten cjom tw órczych

filozofów. N iesłuszna n ato m iast jest w odniesieniu

do h istorii idei m yśl o postępie obiektyw nym , ściśle

um ieszczonym w czasie historycznym . Posługujem y

się zresztą in n y m i także analogicznym i k a teg o ria­
mi: o d k ry w an ie praw dziw ej ludzkiej n a tu ry , św iad­
czenie ludzkiej praw dzie, rozw iązyw anie przeróżnych
dylem atów . Je śli głosim y, że isto tą dziejów ludz­

kiej m yśli je st rozw iązyw anie d y lem a tu m iędzy
p rag n ien iem absolu tnej wolności a koniecznym i n a ­
kazam i n a tu ry , to fo rm u łu je m y tezę ściśle analo­
giczną do tez y o postępie obiektyw nym , ty je że
e lem entem najw ażn iejszy m nie jest już czas h isto­

ryczny. Teza tak a rów nież uśm ierca badaną m yśl,
m im o pozorów poczucia historyczności, m im o pozo­
rów ro zp a try w a n ia dziejów duch a z filozoficznego
już, a nie ty lko historycystycznego stanow iska.
Niszczący cios jest może łagodniejszy, ale chaos, jak i

p ow staje je st nie m niej przy g nęb iający niż zew nę­
trz n y porządek w prow adzany przez p ro stą ideę po­

stępu. Oto h isto ry k idei pośw ięca dzieło analizie

„ p ra k ty k i i działan ia” (Richard J. B ernstein , P raxis

and A ction, F ilad elfia 1971) w koncepcjach Marksa,

Hegla, K ierk eg aard a, S a r tr e ’a, P e irc e ’a D ew eya i fi­

lozofii an alityczn ej. In te lig e n tn ie o d n ajd u je w spólne

elem enty i w sk azu je n a różnice dowodząc, że pojęcie

„ p ra k ty k i” je s t ce n traln e we w spółczesnej filozofii.

P rzeraża nas tak a książka, choćby n a jin te lig e n tn ie j­

sza, p rzeraża, bo nic z niej nie w y n ik a prócz tego, że

ludzie czasem m yślą podobnie, a czasem się różnią

i że są pow ody ty ch podobieństw i różnic.

Wiedza i twórczość

Nie m am y zam iaru odm aw iać

znaczenia h u m an isty czn ej w iedzy. O pisanie zarów no

w ew nętrzn y ch, ja k i zew n ętrzn y ch u w ikłań danej

Przerażająca

książka

M A R C IN KRÓL

52

Problemat

Koźmiana...

...i

Tocqueville’a

m yśli jest oczywiście niezbędne i przeprow adzone
bez n ad m iern y ch p re te n sji zawsze p rzy d atn e. P e ­
w ien rodzaj takiej p racy nie budzi żadnych w ą tp li­

wości. W olno uśm iercić nieciekaw ą m yśl, k tó ra

zresztą została już skazana z w y ro k u h istorii. Wolno

więc ograniczyć się do ściśle historycznego opisu
poglądów K a je ta n a K oźm iana, choć opis ta k i doko­
n a n y przez tw órczy um ysł może zam ienić się w filo­

zofię, a K oźm ian — w postać z żyw ej tra d y c ji d u ­
chowej. Je d n a k praca o K oźm ianie sp ełn iająca za­
sadnicze ry g o ry w arsztatow e i w y zu ta z w iększych
p re te n sji będzie niew ątpliw ie dorzecznym pro d u k ­
tem h istorii idei. Takie w łaśnie uspraw iedliw ienie
oraz zastosow anie m ożem y znaleźć dla k o nsekw en t­
nego historyzm u.
Inaczej w p rzy pad k u m yśli wTażnych, żyjwych, k tóre

m ożna zatem w ystęp nie uśm iercić.

Inaczej

np.

w p rzy p ad k u T ocqueville’a. Tu także potrzeba w ie­

dzy jest oczywista. A jed n a k jeszcze jedno dzieło

poświęcone analizie w e w n ętrzn y ch i zew n ętrzny ch
u w ik łań tej m yśli będzie n a pew no sm u tn y m owo­

cem tw órczej niem ocy, jeśli ta k a analiza okaże się

jedy n ym celem autora. Podobnie niechęć w zbudzi
tak ie dzieło o T ocqueville’u, jeśli n aw et a u to r w po­

szukiw aniu gw aran cji słuszności idei D em okracji

w A m ery c e sięgnie po ideę postępu, czy rozw aży
p ro blem społeczeństw d em o kratyczny ch i społe­
czeństw ary sto k raty czny ch. R espekt dla rzeczyw is­
tej nieśm iertelności m yśli m ożna zachow ać po d ej­

m ując dw a tylko ty p y postępow ania. P o pierw sze,
co oczyw iste i jest nielicznych jed y n ie m iarą, n a ­

w iązując m erytory czne porozum ienie z m yślą To-

cq u eville’a n a ty m sam ym in te le k tu a ln y m poziomie.
Tego żądać jed n ak nie możemy, m ożem y mieć tylko

nadzieję, że pow staną takie prace, chociaż epoka
histo rii idei jako h istorii ek spresji tem u nie sprzy ja.

Po drugie, in te resu jąc się w ew n ętrzn y m i i ze­

w n ętrzn y m i uw ikłaniam i badanej m yśli ze w zględu
na nasze m ery to ryczn e problem y, k tó re nie są ty lk o

53

N IE B E Z P IE C Z E Ń ST W A H IST O R II ID E I

odbiciem m glistej ciekawości św iata, ale n ieu sta n ­

nie rozw ażane — stanow ią oś naszej duchow ej orga­

nizacji. Wówczas niekoniecznie na każdej stronicy
m u sim y daw ać w y raz ty m duchow ym odniesieniom ,
ale przez całość naszej hum anisty cznej aktyw ności
w in ien prześw iecać ów prom ień n ad ający jej sens.
W pływ taki pow inien być w idoczny i w w yborze

tem atu , i w sposobie um ieszczania badanej m yśli

w jej kontekstach. N atom iast w ysiłki m etodologicz­
ne (zwłaszcza te, k tó re p rze k ra cz a ją poziom kom en­

tarza niezbędnego dla ścisłości pojęć) oraz w szystkie

in n e zainteresow ania, skupione jak o b y wokół gene­
ra ln y c h studiów n a d tym , jak człow iek m yśli, jak
rozw ija się jego k u ltu ro tw ó rcza aktyw ność — albo
p rz y jm u ją postać praw dziw ej filozofii exp licite fo r­
m ułow anej, albo m ogą być częścią naszych in ty m ­
n y c h przem yśleń, wówczas jed n a k w żadnym razie
nie w y starczają do k o n stru k c ji usensow niającej osi
duchow ej organizacji. W ystarczają jed y n ie do stw o­
rzen ia pozorów i ty lk o pozorów przyzw oitości.
Dziś jed n a k w łaśnie h isto ry cy idei celują w podsu­
m ow aniu d e lik a tn y c h sugestii, jak o b y poza ich jało­
w ym i analizam i k ry ły się taje m n e w ielkości ducha.
P oniew aż w ielu spośród nich d rażn i tak i sta n rze ­
czy, chcą być uczciwi, więc usilnie podkreślają, że
u p raw ia n e m u pustosłow iu nie przy św iecają żadne

u k ry te in ten cje. Szczerość godna pochw ały, ale nic

z niej in te le k tu a ln ie nie w ynika.
Ja k się w y daje, h isto ry cy idei, podobnie ja k zagubi­

li się między, historyzm em a poczuciem historycz-
ności, ta k w y obrazili sobie, że istn ieje jakaś pośred­

n ia fo rm a m iędzy w iedzą a tw órczością. Tu m iesz­
czą się pasjo nujące, ale i głęboko niepokojące, m eto­
dologiczne p o stu la ty h erm en eu ty k i.
W ty m sensie „rozum ieć” będzie czym ś pośrednim

m iędzy „w iedzieć” (opisywać) a „m y śleć” (tworzyć).

M etodologia i rozw ażania m etafilozoficzne m iew ają,

rzecz jasna, pow ażną doniosłość, są czasem w ręcz
niezbędne, ale je st to doniosłość li tylko usługow a

Oświetlić

promieniem

sensu

Wiedza
a twórczość

M A R C IN KROL

54

i niezbędność ze w zględu na w ażniejsze cele. N igdy

zaś w hum an isty ce re fle k sja nad „znaczeniem ” czy

„rozum ieniem ” nie stw orzy pom ostu m iędzy w ie­

dzą a twórczością, chyba że za cenę un icestw ienia

i wiedzy, i twórczości.

Zawód czy punkt widzenia?

O dw rót

od

m erytoryczności

znalazł jed n ak w h istorii idei ucieleśnienie nie tylk o

teoretyczne, ale in sty tu cjo n a ln e także. N aw et ta k
u g ru nto w an e dyscypliny, jak i h isto ria filozofii czy

h isto ria lite ra tu ry zam iast badać w e w n ę trz n y roz­
wój p ro b lem aty k i filozoficznej czy arty sty czn ej szu­
k a ją p e rsp e k ty w o tw ieran y ch przez historię idei.

T ak oto pew ien sposób w idzenia św iata m yśli lu dz­

kiej, pew ien — pow yżej opisyw any — sty l ducho­
w y doprow adził do p ow stania zaw odu h isto ry k a idei
(czasem zaw odu pokrew nego: socjologa w iedzy czy

Oj, czy nie za

socjologa k u ltu ry ) i

z

m łodzieńczym im petem w y -

ostro?

p a rł daw niejszy św iat zasadniczych py tań .

H isto ryk idei jest now oczesny i w ty m sensie róż­
n i się od tego, kogo daw n iej n azy w aliśm y h u m a ­
nistą, że up raw ia zawód, co pozw ala m u m niem ać,

iż istn ieje jakościow a różnica m iędzy badanym i tre ś ­

ciam i a narzędziam i badania. Zespół fachow ych r e ­
guł może z takiego p u n k tu w idzenia zastąpić w łas ­
ne przem yślenie odpow iednie do treści b adan ej m y ś­
li. I przecież niew iele przesadzim y, jeśli pow iem y,
że dzisiejsza h isto ria idei to albo nuda, alb o zb iera­

nie lepszych lu b gorszych ciekaw ostek. A ni h isto ­
ry k idei, an i jego czyteln ik nie w iedzą dlaczego —

z zasadniczych, m ery to ry czn y ch pow odów — pow sta­
ło tak ie w łaśnie dzieło n a ta k i w łaśnie tem at. N ie

po trafim y najczęściej powiedzieć, że podoba się n a m
sztu ka b aro k u a nie podoba gotyk, nie p o tra fim y
przejść do p o rząd k u dziennego n a d niczym , co s ta ­

r e i coraz rzadziej d ostrzegam y różnicę k lasy m ię-

55

N IE B E Z P IE C Z E Ń S T W A H IST O R II ID E I

dzy w ielkim i dziełam i lite ra tu ry d aw n y ch la t a ch a­
rak te ry sty cz n y m i dla danej epoki pam iętn ikam i czy
zespołam i listów . Podobnie dla h isto ry k a idei, k tó ry
przecież je s t jed n y m z nas, w y ró w n a ły się ostre

w ierzchołki m yśli ludzkiej, ucichł zgiełk polem ik

ideow ych i w tak im obłaskaw ionym świecie ducha

h ula on sobie zaopatrzo ny w zręczne narzędzia r e ­

du kcji. J e m u jest w szystko jedno, co bada, byleby
sp ełn iał re g u ły swego fachu.
N iew ątp liw ie upodobania um ysłow e rzesz h isto ry ­

ków id ei są u w aru n k o w an e przez duchow y sty l cza­
sów, w k tó ry c h żyją. Z tej racji, jeśli tak i stan rze­

czy n am nie odpow iada, w inić trz e b a epokę, a nie
ludzi w yk on u jących, często w yśm ienicie, swój za­
wód. J e d n a k duchow y sty l czasów o k reślan y jest

przede w szy stk im przez hu m an istów i jeśli w śród
nich nie zrodzi się tw órczy p ro test, to ty lk o siebie

będą m ogli w inić za to, że skazani zostali na jałow e

zam ienianie słów n a słowa. H isto ria idei do starczy­

ła h u m an isty ce w iele now ych inspiracji, ale za­
m knięcie się w ra m a c h jej — opisyw anych pow y­
żej — upodobań grozi znalezieniem u sp raw iedliw ie­
n ia dla ta k n a w e t pow ażnego w ystępk u, jak im jest

bierność w obec zagrożenia w łasnego posłannictw a.

Styl czasu

i humaniści