Josif Brodski

W POLTORA POKOJU

dla L.K.

l.
Półtora pokoju (jeśli takie określenie znaczy cokolwiek po angielsku), które

zamieszkiwaliśmy we troje, wyłożone było parkietem i moja matka stanowczo
sprzeciwiała się, by mężczyźni z jej rodziny, a szczególnie ja, chodzili po domu

w
skarpetkach. Nalegała, byśmy zawsze nosili buty lub kapcie. Strofując mnie,

powoływała
się na stary rosyjski przesąd. Powiadała, że to zły omen i sprowadza śmierć w

rodzinie.
Możliwe oczywiście, że uważała to po prostu za przejaw braku manier, za

zwyczajne
złe wychowanie. Męskie nogi śmierdzą, a działo się to w epoce

przeddezodorantowej.
Myślę jednak, że łatwo się było pośliznąć na froterowanej podłodze i upaść,

zwłaszcza
chodząc w wełnianych skarpetkach. A dla osoby starej i kruchej, skutki takiego

upadku
mogłyby być fatalne. Związek podłogi z drzewem, ziemią, itp., rozciągał się w

moim
pojęciu na wszelką powierzchnię pod stopami naszych bliskich i dalekich krewnych

mieszkających w tym samym mieście. Była to ta sama powierzchnia, niezależnie od
dzielącej nas odległości. Nawet przeniesienie się na przeciwny brzeg rzeki,

gdzie w
późniejszych latach wynajmowałem mieszkanie czy pokój, nic nie rozwiązywało, bo

w
naszym mieście dużo jest rzek i kanałów. I choć niektóre bywają wystarczająco

głębokie
dla pełnomorskich statków, śmierć - myślałem - uzna je za płytkie, lub też,

zgodnie ze
swymi podziemnymi obyczajami, przekradnie się pod ich korytem.

Teraz moja matka i mój ojciec nie żyją. Stoję na wybrzeżu Atlantyku i bezmiar
wody

dzieli mnie od dwóch żyjących jeszcze ciotek i kuzynów. To prawdziwa przepaść,
zdolna

zmylić nawet śmierć. Teraz mogę do woli chodzić po domu w skarpetkach, gdyż nie
mam

na tym kontynencie krewnych. Jedyna śmierć, jaką zapewne mógłbym spowodować, to
moja własna, ale wtedy doszłoby do pomieszania nadawcy z odbiorcą. Szanse takiej

mieszanki są minimalne i na tym polega różnica między przesądami a elektroniką.
A

jednak, jeśli nie chodzę w skarpetkach po podłodze z kanadyjskiego klonu, to nie
na

skutek wyżej wymienionej pewności ani też z instynktu samozachowawczego. Nie
robię

tego, gdyż nie podobałoby się to mojej matce. Pragnę chyba zachować zwyczaje
naszej

rodziny, teraz, gdy tylko ja jeden pozostałem przy życiu

2.

Było nas troje w tym naszym półtora pokoju: ojciec, matka i ja. Na owe czasy

była to
typowa rosyjska rodzina. A były to czasy powojenne i mało kto mógł sobie

pozwolić na
więcej niż jedno dziecko. Niektórych nawet nie było stać na ojca - obecnego lub

żywego:
wielki terror i wojna zebrały swoje żniwo w dużych miastach, a szczególnie w

moim
rodzinnym mieście. Powinniśmy więc uważać się za szczęściarzy, zwłaszcza że

byliśmy
Żydami. Wszyscy troje przeżyliśmy wojnę. (Mówię "wszyscy troje", bo ja również

urodziłem się przed jej wybuchem, w 1940). Rodzicom moim udało się też przeżyć
lata

trzydzieste.
Przypuszczalnie uważali, że mieli szczęście, choć nigdy o tym nie mówili. W

ogóle
niewiele zajmowali się sobą, aż się zestarzeli i zaczęły dokuczać im różne

dolegliwości.
Nawet wtedy jednak nie mówili o sobie ani o śmierci w sposób wzbudzający

przerażenie
słuchacza lub litość. Zrzędzili po prostu lub utyskiwali nie zwracając się do

nikogo
konkretnego, ot, skarżąc się na swoje bolączki lub mówiąc o takim czy innym

lekarstwie.
Moja matka co najwyżej nadmieniała, wskazując na komplet naczyń z wykwintnej

porcelany: " To będzie twoje, gdy się ożenisz, lub gdy. . . „ i tu urywała.
Pamiętam też,

jak kiedyś rozmawiała przez telefon z jakąś daleką znajomą, o której wiedziałem,
że jest

chora. Matka wyszła z budki telefonicznej na ulicę z nieznanym mi wyrazem oczu
za

rogową oprawą okularów. Pochyliłem się ku niej (byłem już dużo wyższy) i
spytałem, co

ta pani powiedziała. Patrząc niewidzącym wzrokiem przed siebie, matka odparła: "
Wie,

że umiera i płakała w słuchawkę".
Przyjmowali wszystko jak zrządzenie losu: istniejący system, swoją niemoc,

nędzę,
krnąbrnego syna. Starali się nadrabiać wszelkie braki: w domu zawsze było coś do

jedzenia i zawsze udawało im się przyrządzić jakiś posiłek. Wiązali jak mogli
koniec z

końcem i choć żyliśmy od wypłaty do wypłaty, odkładali parę rubli dla syna na
kino,

wycieczkę do muzeum, książki czy słodycze. Nakrycia stołowe, ubrania i pościel
były

zawsze uprane, wypolerowane, wyprasowane, zacerowane i wykrochmalone. Obrus był
nieskazitelnie czysty i gładki, wiszący nad nim abażur odkurzony, a podłoga

zamieciona i
błyszcząca. Zadziwiające, że nigdy się nie nudzili. Owszem, bywali zmęczeni, ale

nigdy
znudzeni. Przeważnie kręcili się po mieszkaniu gotując, piorąc, krążąc między

wspólną
kuchnią a naszym półtora pokojem, z jakimś przedmiotem gospodarskim w ręku.

Zasiadali
oczywiście do posiłków, ale moją matkę pamiętam w pozycji siedzącej, przede

wszystkim

pochyloną nad maszyną do szycia na pedał marki Singer, łatającą ubrania,

nicującą
kołnierzyki starych koszul, przerabiającą lub cerującą stare płaszcze. Ojciec

natomiast
zasiadał na krześle lub za biurkiem tylko gdy czytał gazetę. Niekiedy wieczorem

oglądali
telewizję - film albo koncert w naszym odbiorniku z 1952 roku. Wtedy również

siedzieli.
Rok temu sąsiad znalazł mojego ojca, martwego, spoczywającego w takiej właśnie

pozycji
w naszym półtora pokoju.

3.

Przeżył swoją żonę o trzynaście miesięcy. Na siedemdziesiąt osiem lat jej

życia i

osiemdziesiąt jego, spędziłem z nimi jedynie trzydzieści dwa. Nie wiem prawie
nic jak się

poznali, nie wiem o ich zalotach ani nawet w którym roku się pobrali. Nie mam
pojęcia

jak żyli przez ostatnie jedenaście czy dwanaście lat, które spędzili beze mnie.
Ponieważ

nigdy się tego nie dowiem, wolę założyć, że ich tryb życia był niezmieniony,
może nawet

było im lżej beze mnie, zarówno w sensie finansowym, jak i dlatego, że nie
musieli się

obawiać mojego kolejnego aresztowania.
Nie mogłem jednak pomóc im na starość. Nie byłem przy nich, gdy umierali. Mówię

o tym nie tyle z poczucia winy, co raczej z egoizmu dziecka, które naśladuje
rodziców na

wszystkich etapach życia; każde dziecko powtarza bowiem, w taki czy inny sposób,
drogę

życiową swoich rodziców. Powiedziałbym, że w gruncie rzeczy chcemy się od
rodziców

dowiedzieć czegoś o naszej własnej przyszłości, naszym starzeniu się i nauczyć
się

ostatniej lekcji - jak umierać. Uczymy się tego mimo woli, nieświadomie. "Czy ja
też tak

będę wyglądał na starość? Czy ta choroba sercowa -lub inna - jest dziedziczna?".
Nie

wiem i nigdy nie będę wiedział jak czuli się w ostatnich latach swego życia. Jak
często

zdejmowała ich bojaźń i czy przygotowali się na śmierć; kiedy odczuwali ulgę, a
kiedy

odzyskiwali nadzieję, że znowu będziemy wszyscy troje razem. "Synu - mówiła
matka

przez telefon - jedyne czego pragnę w życiu to zobaczyć cię. Tylko to mnie
podtrzymuje".

A po chwili: "Co robiłeś pięć minut temu, zanim zadzwoniłeś?" - "Prawdę mówiąc,
zmywałem". " To bardzo dobrze. Zmywanie to świetne zajęcie. Czasami to wspaniała

terapia".

4.
Nasze półtora pokoju było częścią olbrzymiej amfilady zajmującej jedną trzecią

bloku, po północnej stronie sześciopiętrowego gmachu, który stał u wylotu trzech
przecznic i naprzeciwko placu. Budynek ten był jednym z tych olbrzymich tortów w

tak
zwanym mauretańskim stylu, znaczących koniec stulecia w Europie północnej.

Zbudowany w 1903 - roku, w którym urodził się mój ojciec - stanowił

architektoniczną
sensację Petersburga i Achmatowa powiedziała mi kiedyś, że rodzice zabrali ją

dorożką,
by obejrzeć to cudo. W zachodniej części budynku, na wprost jednej z

najsławniejszych
ulic literatury rosyjskiej, Litejnego Prospektu, mieszkał niegdyś Aleksander

Błok. Jeżeli
chodzio o naszą amfiladę, to zajmowała ją para, która królowała na

przedrewolucyjnej
literackiej scenie rosyjskiej, a później nadawała intelektualny ton emigracji

rosyjskiej w
Paryżu w latach dwudziestych i trzydziestych: Dymitr Mereżkowski i Zinaida

Gippius. I
to właśnie z balkonu naszego półtora pokoju larwokształtna Zinka obrzucała

obelgami
marynarzy Rewolucji.

Po Październiku, zgodnie z polityką "ścieśniania" burżuazji, amfilada została
podzielona i na każdy pokój przypadała jedna rodzina. Między pokojami wzniesiono

ściany. Początkowo z dykty, później, z upływem lat, deski, cegły i sztukateria
nadały tym

podziałom rangę normy architektonicznej. Jeżeli przestrzeni przysługuje atrybut
nieskończoności, to przejawia się on nie w jej rozwoju, lecz w redukcji.

Chociażby
dlatego, że ograniczanie przestrzeni okazuje się, zaskakująco, bardziej

logiczne. Jest lepiej
zorganizowane i posiada więcej nazw: cela, ustęp, grób. Przestrzenie mają tylko

szeroki
gest.

W ZSRR minimalną powierzchnią mieszkalną jest dziewięć metrów kwadratowych
na osobę. Powinniśmy byli więc uważać się za szczęściarzy, gdyż na skutek

nietypowości
naszej części amfilady, nam trojgu przypadło czterdzieści metrów. Nadwyżka

wynikała
również z tego, że mieszkanie to otrzymaliśmy w wyniku zrzeczenia się dwóch

oddzielnych pokoi zajmowanych przez moich rodziców przed ślubem. Trudno
wytłumaczyć cudzoziemcowi czym jest to pojęcie wymiany. Ustawy o własności są

wszędzie tajemnicze, ale niektóre są bardziej tajemnicze, szczególnie, gdy
właścicielem

jest państwo. (Pieniądze na przykład nie odgrywają żadnej roli, gdyż w państwie
totalitarnym płace są mało zróżnicowane, inaczej mówiąc wszyscy są tak samo

biedni).
Nie można wykupić zamieszkiwanego lokalu, można co najwyżej mieć prawo do

przestrzennego odpowiednika tego, co zajmowało się uprzednio. Dwie osoby
postanawia-

jące zamieszkać razem mają prawo do sumy powierzchni lokali jakie zamieszkiwały
przedtem. Zaś o tym, co się dostanie, decydują urzędnicy wydziału

kwaterunkowego.
Łapówki są nieskuteczne, gdyż hierarchia tych urzędników jest również

tajemnicza, a ich
pierwszym odruchem jest przyznać każdemu jak najmniej. Procedura zamiany

mieszkania
ciągnie się latami i można tylko liczyć na zmęczenie, to znaczy, że złamie się

ich, uparcie
odmawiając przyjęcia lokalu o powierzchni mniejszej od zajmowanej uprzednio.

Obok zwykłej arytmetyki, przy zamianie brane są pod uwagę najróżniejsze czynniki

nie określone w przepisach, takie jak wiek, narodowość, rasa, zawód; płeć i wiek

dziecka;
pochodzenie społeczne i miejsce urodzenia, nie mówiąc 0 osobistym wrażeniu,

jakie
petent wywiera itp. Tylko urzędnicy wiedzą, jakie lokale są do dyspozycji, tylko

oni
wyrokują, co będzie stanowić odpowiednik powierzchni i mogą dodać lub ująć kilka

metrów. A jak ważne jest te kilka metrów! Może się w nich zmieścić półka na
książki, a

nawet biurko.

5.
Pomijając nadwyżkę trzynastu metrów, mieliśmy wielkie szczęście, gdyż otrzymane

mieszkanie było niewielkie. To znaczy, nasza część amfilady obejmowała sześć
pokoi

podzielonych w ten sposób, że zajmowały je tylko cztery rodziny. Mieszkało tam
zaledwie jedenaście osób z nami włącznie. Liczba lokatorów w takim wspólnym

mieszkaniu nierzadko sięga setki, przeciętna liczba mieszkańców waha się między
25 a

50. Nasze mieszkanie było stosunkowo mało zaludnione.
Oczywiście mieliśmy jedną wspólną ubikację, jedną łazienkę i jedną kuchnię. Ale

kuchnia była dość obszerna, ubikacja całkiem przyzwoita i schludna. Jeśli idzie
o

łazienkę, to zgodnie z rosyjską normą higieny, jedenaście osób mogło zażywać
kąpieli i

prać, na ogół nie kolidując ze sobą. Pranie rozwieszało się w dwóch korytarzach
łączących nasze pokoje z kuchnią i bieliznę sąsiadów znało się na pamięć.

Nasi współmieszkańcy byli dobrymi sąsiadami, zarówno pod względem osobistym jak
i z uwagi na to, że wszyscy pracowali, a więc byli poza domem przez większą

część dnia.
Z wyjątkiem jednej osoby, nie donosili, a był to, jak na kolektywne mieszkanie,

bardzo
dobry wskaźnik. Ale nawet donosicielka, krępa, pozbawiona talii kobieta -

chirurg w
pobliskiej przychodni - udzielała czasami porad lekarskich i potrafiła zająć

miejsce w
kolejce, gdy coś przywieźli do spożywczego czy też popilnować zupy. Jak brzmi

ten
wiersz w „StarSplitter" Frosta? "Żyjąc z ludźmi, znaj sztukę przebaczania

grzechów"?
Obok wszystkich ohydnych aspektów takiej egzystencji, kolektywne mieszkanie

posiada też być może pewne zalety. Obnaża życie do podstaw - niszczy wszelkie
złudzenia na temat natury ludzkiej. Z natężenia smrodu można wywnioskować kto

jest w
ubikacji, wiadomo, co kto jadł zarówno na kolację jak i na śniadanie. Wie się,

kto jakie
odgłosy wydaje w łóżku i kiedy kobiety mają okres. Jest się często powiernikiem

sąsiadów. To oni wzywają karetkę pogotowia w razie potrzeby. Jeśli mieszkasz
samotnie,

pewnego dnia sąsiad może znaleźć cię martwego na krześle i na odwrót.
A te docinki, porady lekarskie i kulinarne, nowiny, co dowieźli do tego czy

innego
sklepu, wymieniane we wspólnej kuchni, wieczorem, gdy żony gotują posiłki!

Prawdziwa
lekcja podstawowych praw życia; wystarczy nadstawić uszu i zerkać kątem oka.

Jakież

ciche dramaty rozgrywają się, gdy nagle ktoś do kogoś przestał się odzywać. Cóż

za
wspaniała szkoła mimiki! Jakąż głębię uczuć wyraża sztywny, nastroszony

kręgosłup lub
lodowaty profil! Jakie zapachy, aromaty i smrody unoszą się w powietrzu wokół

żółtej
stuwatowej łzy zwisającej z warkocza kabla. Jest coś plemiennego w życiu tej źle

oświetlonej jaskini, coś pierwotnego lub, jak kto woli, ewolucyjnego. Garnki i
patelnie

tkwią nad kuchenkami gazowymi jak tam-tamy.

6.
Wspominam to nie z nostalgii, lecz dlatego, że moja matka spędziła tam jedną

czwartą swego życia. Ludzie mający rodziny rzadko jadają poza domem a w Rosji
prawie

nigdy. Nie pamiętam, żebym kiedykolwiek widział ją lub ojca w restauracji czy
bodaj w

kawiarni. Była najlepszą kucharką jaką znałem, może z wyjątkiem Chestera
Kallmana, ale

on miał przecież większy wybór składników. Głównie pamiętam ją w kuchni, opasaną
fartuchem, z twarzą zaczerwienioną; okulary lekko zaparowane, przegania mnie,

gdy
usiłuję wykraść coś z garnka. Na jej górnej wardze lśnią kropelki potu; krótko

przystrzyżone, siwe, lecz farbowane na rudo włosy są w nieładzie. "Zmykaj stąd!
-

krzyczy.- Co za niecierpliwość!” Już tego nie usłyszę .
Nie zobaczę też uchylających się drzwi (jak je otwierała, trzymając w obu rękach

garnek lub dwie duże patelnie? Opierając naczynia o klamkę i naciskając ich
ciężarem?) i

matki wpływającej z naszym obiadem/kolacją/podwieczorkiem/deserem. Ojciec czytał
wtedy przeważnie gazetę, ja nie odrywałem się od książki, chyba że mi kazano. A

ona
wiedziała, że jakakolwiek pomoc z naszej strony byłaby spóźniona i na pewno

niezdarna.
Mężczyźni w jej rodzinie raczej w i e d z i e l i co to jest uprzejmość, niż

umieli ją
stosować. Nawet jeśli byli głodni. "Znowu czytasz tego twojego Dos Passosa? -

mówiła
nakrywając do stołu - Kto przeczyta Turgieniewa?" "Czego się spodziewasz? -

odzywał
się na to ojciec składając gazetę - Przecież to wałkoń".

7.

Jak to możliwe, że widzę siebie samego w tej scenie? A jednak widzę, równie
wyraźnie jak ich oboje. I to także nie jest przejawem mojej nostalgii za

młodością,
ojczyzną. Nie. Bardziej prawdopodobne, że teraz, gdy umarli, widzę ich życie

takim, jakie
było wówczas, a wówczas stanowiłem jego cząstkę. Oni przecież pamiętaliby mnie

takim,
chyba że mają dar wszechwiedzy i obserwują mnie w chwili obecnej, siedzącego w

kuchni uniwersyteckiego mieszkania, piszącego w niezrozumiałym dla nich języku,
chociaż myślę, że teraz powinni być wszechjęzyczni. To ich jedyna szansa, aby

zobaczyć
mnie i Amerykę. Dla mnie to jedyna możliwość, by ujrzeć ich i nasz pokój.

8.

Nasz sufit był na wysokości czterech metrów i zdobiła go ornamentacja gipsowa w

tym samym mauretańskim stylu. W połączeniu ze szczelinami i zaciekami wokół
pękniętych rur u sąsiada z góry, składała się na wysoce szczegółową mapę

nieistniejącego
mocarstwa czy archipelagu. W pokoju były trzy bardzo wysokie zwieńczone łukami

okna,
przez które widzielibyśmy wyłącznie liceum po drugiej stronie ulicy, gdyby nie

to, że
środkowe okno było zarazem drzwiami balkonowymi. Z tego balkonu mogliśmy

obserwować ulicę na całej długości. Jej bezbłędną perspektywę, typową dla
Petersburga,

zamykał z jednej strony zarys kopuły cerkwi Świętego Panteleimona a, gdy
patrzyło się w

prawo, duży plac z katedrą Zbawiciela Jego Cesarskiej Mości Pułku Przemienienia
Pańskiego.

Gdy sprowadziliśmy się do tego mauretańskiego cuda, była to już ulica Pestela -
od

imienia straconego przywódcy dekabrystów. Przedtem nazywała się
Panteleimonowska,

od cerkwi, która majaczyła na jej końcu. Tam zakręcała gwałtownie, obiegała
cerkiew

prowadząc do rzeki Fontanki i mostem Policyjnym na jej drugi brzeg, aż do
Letniego

Ogrodu. Kiedyś mieszkał tam Puszkin i w którymś z listów do żony napisał:
"codziennie

w szlafroku i domowych pantoflach idę przez most na przechadzkę po Letnim
Ogrodzie.

Cały Letni Ogród jest moim prywatnym parkiem".
Zdaje mi się, że mieszkał pod numerem 11. My pod 27, przy końcu ulicy, biegnącej

do placu katedralnego. Ponieważ jednak nasz budynek stał na rogu słynnego
Litejnego

Prospektu, nasz adres pocztowy brzmiał: Litejny Prospekt 24 m 28. Tam
dostawaliśmy

pocztę i tak właśnie adresowałem listy do rodziców. Wspominam o tym nie dlatego,
żeby

to miało jakieś szczególne znaczenie, lecz ponieważ moje pióro prawdopodobnie
nigdy

już nie napisze tego.

9.
Nasze meble pasowały do zewnętrznego i wewnętrznego wystroju budynku. Były

całe w giętkich liniach i podobnie monumentalne jak sztukateria fasady czy
pilastry

sterczące ze ścian, na których wiły się gipsowe wieńce jakichś geometrycznych
owoców.

Zewnątrz i wewnątrz budynek pomalowany był na kolor jasnobrązowy w odcieniu
kakao

z mlekiem. Nasze dwie katedropodobne komody były dębowe, politurowane na czarno,
pochodziły jednak z tej samej epoki co budynek - z przełomu stulecia.

Prawdopodobnie
to właśnie sprawiło, że sąsiedzi od początku byli do nas dobrze nastawieni, choć

było to
u nich nieświadome. I zapewne z tego samego powodu po niecałym roku mieliśmy

wrażenie, że mieszkaliśmy tam zawsze. Zdawało się, że komody nareszcie odnalazły
swój

dom, lub też na odwrót, i my także zrozumieliśmy, że jesteśmy zainstalowani na
dobre, i

że się stąd nigdy nie ruszymy.

Te trzymetrowej wysokości, dwupiętrowe komody (aby je ruszyć z miejsca należało
zdjąć gzymsowe wieko z korpusu o słoniowatych nogach) zawierały niemal cały

dobytek
nagromadzony w ciągu lat przez naszą rodzinę. Spełniały rolę, jaka zwykle jest

udziałem
strychu lub piwnicy. Rozmaite aparaty fotograficzne mojego ojca, sprzęt do

wywoływania
negatywów i robienia odbitek, zdjęcia, talerze, porcelana, bielizna, obrusy,

pudła z
butami (dla niego już za małymi, dla mnie jeszcze za dużymi), narzędzia,

baterie, jego
stary mundur marynarski, lornetka, albumy rodzinne, pożółkłe pisma ilustrowane,

kape-
lusze i szale mojej matki, srebrne brzytwy z Solingen, przepalone flesze, jego

odznaczenia wojskowe, jej barwne kimona, ich wzajemna korespondencja, lorgnon,
wachlarze i inne pamiątki - wszystko to schowane było w czeluściach tych komód,

a gdy
otworzyło się szufladę, unosił się zapach naftaliny, starej skóry i kurzu. Na

okapie dolnej
części, niby na gzymsie kominka, stały dwie kryształowe karafki z likierem i

porcelanowa
figurka przedstawiająca dwóch podochoconych chińskich rybaków wyciągających

sieci z
połowem. Mama odkurzała je dwa razy na tydzień.

Z perspektywy czasu zaczyna mi się wydawać, że zawartość tych komód można by
porównać do naszej wspólnej podświadomości, choć wówczas taka myśl nie

przyszłaby
mi do głowy. W każdym razie wszystkie te przedmioty stanowiły część świadomości

moich rodziców. Były one symbolami ich pamięci - miejsc i czasów przeważnie
poprzedzających moje istnienie: ich wspólnej i oddzielnej przeszłości, ich

młodości i
dzieciństwa, innej epoki, niemal innego stulecia. Korzystając z tej samej

perspektywy
czasu dodam: - ich wolności, ponieważ urodzili się i wyrośli wolni, przed tym,

co
bezmyślna hołota nazywa Rewolucją, a co dla nich i dla wielu pokoleń oznaczało

zniewolenie.

10.
Piszę to po angielsku ponieważ chcę im ofiarować pewien margines wolności -

margines, którego szerokość zależy od liczby osób jakie zechcą to przeczytać.
Chcę, aby

Maria Volpert i Aleksander Brodski stali się realni w „obcych normach
świadomości"1.

Chcę, by angielskie czasowniki opisywały ich ruchy. Nie przywróci to ich do
życia, ale

angielska gramatyka może przynajmniej okazać się lepszą drogą z kominów
państwowego

krematorium, niż rosyjska. Pisanie o nich po rosyjsku byłoby tylko przedłużeniem
ich

niewoli, redukowaniem ich do znikomości i mechanicznym unicestwieniem. Wiem, że
nie

należy stawiać znaku równości między państwem a językiem, ale to właśnie po
rosyjsku

dwojgu starym ludziom wlokącym się po niezliczonych państwowych urzędach i
ministerstwach w nadziei otrzymania pozwolenia na wyjazd za granicę w celu

odwiedzenia jedynego syna, powtarzano bez przerwy, przez całe dwanaście lat, że

państwo uważa taką wizytę za "bezcelową". Nie ulega w każdym razie wątpliwości,
że

powtarzalność tego stwierdzenia wskazuje na pewną zażyłość między państwem a
językiem rosyjskim. Poza tym, nawet gdybym napisał to wszystko po rosyjsku,

słowa te
nie ujrzałyby światła dziennego pod rosyjskim niebem. Kto by je więc przeczytał?

Garstka emigrantów, których rodzice albo nie żyją, albo umrą w podobnych
okolicznościach? Ci znają tę historię aż za dobrze. Wiedzą, co to znaczy nie

uzyskać
pozwolenia na zobaczenie swoich matek lub ojców na łożu śmierci; znają ciszę,

jaka
zapada po złożeniu podania o specjalną wizę na pogrzeb członka rodziny. A potem

jest
już za późno, człowiek odkłada słuchawkę, wychodzi w obce popołudnie i czuje

coś, na
co nie ma słów w żadnym języku i czego nie wyrazi żaden lament. . . Cóż mógłbym

im
powiedzieć? W jaki sposób pocieszyć? Żaden kraj nie doprowadził sztuki

niszczenia dusz
swoich obywateli do takiej perfekcji jak Rosja i żaden człowiek pióra nie zdoła

tego
naprawić. Nie, temu zadaniu sprostać może tylko Wszechmogący, po to właśnie ma

tak
dużo czasu. Niech więc angielski przygarnie moich zmarłych. Po rosyjsku gotów

jestem
czytać, pisać wiersze czy listy. Lecz dla Marii Volpert i Aleksandra Brodskiego

angielski
stanowi lepsze pozory życia pozagrobowego, może jedynego, jakie istnieje dla

nich poza
moją własną osobą. Jeżeli zaś o mnie chodzi, to pisanie tego w tym właśnie

języku jest jak
owo zmywanie naczyń terapeutyczne.

11.

Mój ojciec był dziennikarzem, ściślej, fotoreporterem piszącym również
artykuły.

Ponieważ pisywał przeważnie do małych dzienników, których i tak nikt nie czytał,
większość artykułów zaczynał słowami: "Ciężkie sztormowe chmury wiszą nad

Bałtykiem..." - ufny, że pogoda w naszych stronach potwierdzi trafność i
aktualność tego

wstępu. Ukończył dwa wydziały: geografii na Uniwersytecie Leningradzkim i Szkołę
Czerwonego Dziennikarstwa. Zapisał się na ten drugi fakultet, gdy dano mu do

zrozumienia, że jako Żyd, syn właściciela drukarni i bezpartyjny nie ma co
liczyć na

wyjazdy, szczególnie zagraniczne.
Dziennikarstwo (w pewnym stopniu) i wojna (w znacznej mierze) pozwoliły mu to

nadrobić. Przemierzył jedną szóstą powierzchni Ziemi (standardowe określenie
wielkości

ZSRR) i sporo wody. Przydzielono go do marynarki, wojna zaczęła się dla niego w
1940

w Finlandii, a skończyła w 1948 w Chinach, dokąd wysłano go wraz z kilkoma
doradcami wojskowymi, aby pomagał Mao w jego przedsięwzięciu. Stamtąd pochodzili

ci
podochoceni porcelanowi rybacy i serwisy, które matka przeznaczyła dla mnie, gdy

się

ożenię. Eskortował konwoje aliantów na Morzu Barentsa, bronił i stracił

Sewastopol na
Morzu Czarnym, a gdy jego torpedowiec został zatopiony, dołączył do ówczesnej

morskiej piechoty. Podczas oblężenia Leningradu wysłano go na front; brał udział
w

przerwaniu blokady. Zrobił najlepsze zdjęcia oblężonego miasta jakie widziałem.
(Myślę,

że ten epizod wojny był dlań najważniejszy, gdyż rozegrał się tak blisko rodziny
i domu.

A jednak, znajdując się w pobliżu, stracił swój dom i jedyną siostrę: w wyniku
bombardowania i głodu). Potem wysłano go powtórnie na Morze Czarne, znalazł się

na
niesławnej Małej Ziemi 2. i został tam na pewien czas. Gdy front posuwał się na

Zachód,
wylądował z pierwszym oddziałem torpedowców w Rumunii i był nawet krótko

wojskowym gubernatorem Konstancy. "Wyzwoliliśmy Rumunię", przechwalał się
niekiedy i wspominał swoje spotkania z królem Michałem. To był jedyny król,

jakiego
kiedykolwiek widział; Mao, Czang Kaj-szeka, nie mówiąc o Stalinie, uważał za

parweniuszy.

12.
Jakiekolwiek interesy robił w Chinach, faktem jest, że nasza mała spiżarnia,

nasze
komody i nasze ściany wybitnie na tym skorzystały. Wszystkie dzieła sztuki

znajdujące
się w naszym posiadaniu były pochodzenia chińskiego: wycinanki w korku i

akwaforty,
samurajskie szable, małe jedwabne parawany. Podochoceni rybacy byli ostatni z

wesołej
gromadki porcelanowych figurek, lalek i pingwinów w kapeluszach, która stopniowo

wykruszyła się padając ofiarą niezdarnych gestów lub konieczności prezentów
urodzinowych dla różnych krewnych. Szable trzeba było złożyć do depozytu -

wzbogaciły zbiory państwa jako potencjalna broń, której posiadanie nie
przysługiwało

normalnemu obywatelowi. Była to, przy bliższym zastanowieniu, rozważna decyzja,
jeśli

uwzględnić najścia policji, jakie ściągnąłem na nasze półtora pokoju. Jeśli
natomiast idzie

o porcelanę, niezwykle wykwintną nawet na moje niewprawne oko, matka nie chciała
słyszeć bodaj o jednym, ślicznym spodeczku na n a s z y m stole. "To nie dla

oferm",
tłumaczyła nam cierpliwie. "A wy jesteście ofermy. Bardzo niechlujne ofermy” .

Zresztą,
naczynia jakich używaliśmy były wystarczająco eleganckie, i odporniejsze.

Pamiętam pewien ciemny, zimny listopadowy wieczór 1948 w małym pokoju o
powierzchni 16 metrów kwadratowych, który zamieszkiwałem z matką w czasie wojny

i
bezpośrednio po niej. Tego wieczoru ojciec wrócił z Chin. Pamiętam dzwonek do

drzwi.
Matka i ja pędzimy do słabo oświetlonego korytarza, nagle pociemniałego od

mundurów
marynarskich. Mój ojciec, jego przyjaciel i kolega kapitan F. M. oraz kilku

wojskowych
wchodzi taszcząc trzy olbrzymie kufry pełne chińskich łupów z wymalowanymi

gigantycznymi niby ośmiornice chińskimi literami. A później kapitan F. M. i ja
siedzimy

przy stole, podczas gdy ojciec rozpakowuje kufry, matka, na wysokich obcasach i

w
żółto-różowej krepdeszynowej sukience, klaszcze w ręce i wykrzykuje Ach! oh

wunderbar! Wykrzykuje po niemiecku, języku jej łotewskiego dzieciństwa i
ówczesnego

zajęcia - była wtedy tłumaczką w obozie dla niemieckich jeńców. Kapitan F. M.,
wysoki,

prosty jak drut mężczyzna w granatowym rozpiętym mundurze, nalewa sobie z
karafki

robiąc do mnie oko jak do dorosłego. Paski o klamrach ozdobionych kotwicami i
rewolwery w futerałach leżą na parapecie okna. Matka aż oniemiała na widok

kimona.
Wojna się skończyła, jest pokój, jestem za mały, żeby odmrugnąć.

13.

Teraz jestem dokładnie w tym samym wieku co ojciec owego listopadowego
wieczora. Mam 45 lat i widzę tę scenę z nienaturalną ostrością, choć wszyscy jej

uczestnicy, z wyjątkiem mnie, nie żyją. Widzę ją tak wyraźnie, że mogę odmrugnąć
kapitanowi F. M. ... Czy tak miało być? Czy w tym odmrugnięciu z

czterdziestoletnim
opóźnieniem tkwi znaczenie, które wymyka mi się? Czy na tym właśnie polega sens

życia? Jeśli nie, to skąd ta ostrość widzenia? Po co? Nasuwa mi się tylko jedna
odpowiedź - aby ta chwila trwała, aby nie została zapomniana, gdy wszyscy

aktorzy,
włącznie ze mną, znikną. Aby łatwiej było pojąć jej znaczenie - nadejścia

pokoju. Dla
jednej rodziny. A przy okazji, by pokazać czym s ą chwile. Niechby to był tylko

powrót
ojca, otwarcie kufra. Stąd ta hipnotyzująca ostrość. A może dlatego, że będąc

synem
fotografa wywołuję po prostu w pamięci film? Zdjęcie zrobione własnymi oczami

dokładnie czterdzieści lat temu. Dlatego wtedy nie mogłem odmrugnąć.

14.
Ojciec nosił mundur marynarski jeszcze przez jakieś dwa lata. Wtedy zaczęło się

moje prawdziwe dzieciństwo. Kierował działem fotografii w Muzeum Marynarki,
mieszczącym się w najpiękniejszym budynku miasta. A to znaczy - całego imperium.

Dawniej była tam giełda. Była to znacznie bardziej grecka budowla niż
jakikolwiek

Partenon, a ponadto lepiej położona. Na czubku Wasiliewskiej wyspy, która
wynurza się

z Newy w jej najszerszym miejscu.
W późne popołudnia, po szkole, szedłem przez miasto w stronę rzeki,

przechodziłem
przez most Pałacowy i biegłem do muzeum po ojca. Razem wracaliśmy do domu.

Najbardziej lubiłem, gdy miał wieczorną zmianę, a muzeum było już zamknięte.
Wynurzał się z długiego marmurowego korytarza w całej okazałości: na lewym

ramieniu
niebiesko-biało-niebieska przepaska oznaczająca oficera na służbie, z prawej

strony pasa
rewolwer w zwisającym futerale, czapka marynarska z lakierowanym daszkiem i

pozłacaną "kapustą", zakrywająca łysinę. "Cześć kapitanie" - mówiłem, bo taki
był jego

stopień. Odpowiadał mi niewyraźnym uśmiechem, a ponieważ jego służba kończyła
się

dopiero godzinę później, pozwalał mi wałęsać się samotnie po muzeum. Jestem
głęboko

przekonany, że z wyjątkiem literatury ostatnich dwóch stuleci i może

architektury dawnej
stolicy, jedyną rzeczą, z jakiej Rosja może być dumna, jest historia jej

marynarki. Nie z
uwagi na spektakularne zwycięstwa, których było raczej niewiele, lecz z powodu

szlachetności ducha jaką była natchniona. Może ktoś uzna to za manię lub
fantazję, ale

wydaje mi się, że to dzieło jedynego wizjonera wśród rosyjskich carów, Piotra
Wielkiego,

było skrzyżowaniem wyżej wspomnianej literatury z architekturą. Wzorowana na
angielskiej marynarce, raczej dekoracyjna niż użytkowa, natchniona bardziej

duchem
odkrywczości niż ekspansji, skłonna raczej do bohaterskich gestów i poświęcenia,

niż do
przeżycia za wszelką cenę, ta marynarka była realizacją wizji bezbłędnego,

niemal
abstrakcyjnego porządku, wyłonionego z przestworzy oceanów i nie istniejącego

nigdzie
na rosyjskiej ziemi.

Dziecko jest przede wszystkim estetą - reaguje na wygląd, powierzchnie,
kształty.

Najbardziej chyba lubiłem gładko ogolonych admirałów, en face i z profilu, w
złotych

ramach, wynurzających się z lasu masztów okrętów-modeli, które tęskniły do
naturalnej

wielkości. W osiemnasto- i dziewiętnastowiecznych mundurach, z żabotami i
stojącymi

kołnierzykami, epoletami z frędzlami, przypominającymi łopiany, w perukach,
przepasani

szerokimi, niebieskimi wstęgami krzyżującymi się na piersi, wyglądali całkiem
jak

instrumenty doskonałego, abstrakcyjnego ideału, nie mniej precyzyjne niż
astrolabia,

kompasy i sekstansy w oprawach z brązu, błyszczące dokoła. W obliczaniu swojego
miejsca pod gwiazdami odznaczały się mniejszym marginesem błędu niż ich

zwierzchnicy! I można było tylko pragnąć, by sterowały również ludzkimi falami
na

ziemi, by podlegało się raczej zasadom ich trygonometrii, niż tandetnej
planimetrii

ideologów, by stanowiło się raczej część wizji, może złudzenia, aniżeli
rzeczywistości. Do

dziś dnia uważam, że sytuacja naszego kraju byłaby o niebo lepsza, gdyby za
godło miał

nie to obrzydliwe dwugłowe carskie ptaszysko czy też trącące masonerią sierp i
młot, lecz

banderę rosyjskiej marynarki - naszą chwalebną, niezrównanie piękną flagę św.
Andrzeja:

ukośny niebieski krzyż na dziewiczo białym tle.

15.
Idąc z ojcem do domu, wstępowaliśmy do sklepów, by kupić jedzenie lub materiały

fotograficzne (filmy, chemikalia czy papier) i zatrzymywaliśmy się przed
wystawami. Gdy

przechodziliśmy przez centrum miasta, opowiadał mi, co znajdowało się tu czy tam
przed

wojną albo przed rokiem 1917, lub dzieje tej czy innej fasady. Kto był
architektem, kto

właścicielem, kto lokatorem, co się z nimi stało i - jego zdaniem - dlaczego.

Ten kapitan
marynarki, mierzący metr osiemdziesiąt wzrostu, sporo wiedział o cywilnym życiu

i
powoli zacząłem uważać jego mundur za przebranie. Mówiąc precyzyjniej, wówczas

zaczęło rodzić się w moim chłopięcym umyśle rozróżnienie między formą a treścią.
Nasuwały je zarówno jego mundur jak to, co kryły fasady, które wskazywał. Ta

rozbieżność stawała się oczywiście zaproszeniem do kłamstwa (nie żebym go
potrzebował). Ale głębszą nauką, jaką z tego wyciągnąłem, była zasada, żeby

zachować
pozory, niezależnie od tego, co dzieje się wewnątrz.

W Rosji wojskowi rzadko noszą strój cywilny, nawet w domu. Częściowo jest to
kwestia skąpej garderoby, ale główne znaczenie ma prestiż munduru, a więc

pozycja
społeczna. Szczególnie, gdy jest się oficerem. Nawet zdemobilizowani lub emeryci

mają
skłonność do obnoszenia tej czy innej części munduru. Bluza bez epoletów,

wysokie
buty, wojskowa czapka, płaszcz, wskazują otoczeniu (i przypominają im samym) ich

rangę - na służbę wstępuje się bowiem raz na zawsze. Nasuwa mi to obraz
duchownych

protestanckich z tych okolic; w przypadku marynarzy, podobieństwo jest dodatkowo
podkreślone białym kołnierzykiem.

Było ich pełno - plastikowych i bawełnianych - w górnej szufladzie komody. W
kilka

lat potem, gdy byłem w siódmej klasie i w szkołach wprowadzono mundurki, matka
przycinała je i przyszywała do stojącego kołnierza mojego mysioszarego mundurka.

On
również był na wpół wojskowy: bluza, spodnie w tym samym kolorze, pas ze

sprzączką i
czapka z lakierowanym daszkiem. Im wcześniej zaczyna się myśleć o sobie jako o

żołnierzu, tym lepiej dla systemu. Nie miałem nic przeciwko mundurkom, ale nie
znosiłem ich koloru, przypominającego mundury piechoty lub co gorsza, policji.

Nie było
porównania z czarnym płaszczem mojego ojca z dwoma rzędami żółtych guzików jak

nocna aleja. A gdy rozpinał go, ukazywała się granatowa bluza z kolejnym rzędem
takich

samych guzików - słabo oświetlona ulica wieczorem. "Ulica pośrodku alei"' -
myślałem o

ojcu" patrząc na niego z ukosa" w drodze z muzeum do domu.

16.
Na moim tutejszym podwórku w South Hadley zjawiły się dwie wrony. Są całkiem

spore, niemal wielkości kruków i widzę je pierwsze gdy przyjeżdżam lub wyjeżdżam
z

domu. Przybyły tu kolejno - pierwsza dwa lata temu" gdy umarła moja matka, druga
w

zeszłym roku, po śmierci ojca. A może to ja zwróciłem wtedy uwagę na ich
obecność.

Teraz zawsze przylatują i odlatują razem i jak na wrony są bardzo spokojne.
Staram się

nie patrzeć na nie a w każdym razie nie przyglądać się im. Jednak zauważyłem, że
lubią

przebywać w sosnowym lesie rozciągającym się za moim podwórkiem na zboczu
wzgórza

i opadającym ku łące rozpłaszczonej w małym wąwozie, na skraju którego leżą dwa
kamienie. Unikam tego miejsca, bo spodziewam się spotkać je tam - dwie wrony w

słońcu, przycupnięte na dwóch kamieniach. Nie starałem się też znaleźć ich

gniazda. Są
czarne, ale spostrzegłem, że wnętrze ich skrzydeł ma kolor wilgotnego popiołu.

Nie
widuję ich tylko podczas deszczu.

17.

Ojciec został zdemobilizowany chyba w 1950, w myśl ustawy Politbiura,
zabraniającej Żydom pełnić wysokie funkcje w wojsku. Jeśli się nie mylę, ustawę

tę
opracował Andrej Żdanow, sprawujący wówczas ideologiczną kontrolę nad wojskiem.

Ojciec miał wtedy czterdzieści siedem lat i musiał niejako rozpocząć życie od
początku.

Postanowił wrócić do dziennikarstwa, do fotoreportaży. Żeby to robić, musiał być
zatrudniony w czasopiśmie lub gazecie. Okazało się to nieproste. Lata

pięćdziesiąte były
dla Żydów złym okresem - toczyła się kampania przeciwko "wykorzenionym

kosmopolitom". Potem" w 1953 miał miejsce Proces Lekarzy, który nie skończył się
normalnym w takich przypadkach przelewem krwi tylko dlatego, że jego inicjator,

towarzysz Stalin we własnej osobie, nagle wyzionął ducha. Ale na długo przedtem
i przez

pewien czas potem krążyły pogłoski o planowanych przez Politbiuro represjach
przeciwko Żydom. Mówiło się o przesiedleniu wszystkich tych kreatur

podpadających
pod "punkt piąty" paszportów" do Birobidżanu we wschodniej Syberii, niedaleko

granicy
chińskiej. Istniał nawet list" podpisany przez najwybitniejszych przedstawicieli

,"punktu
piątego"' - mistrzów szachowych, kompozytorów i pisarzy - zawierający prośbę do

Komitetu Centralnego Partii i osobiście do towarzysza Stalina" aby pozwolono
nam"

Żydom, okupić ciężką pracą w odległych rejonach" wielką krzywdę jaką
wyrządziliśmy

Rosjanom. List ten miał ukazać się lada dzień w Prawdzie, dostarczając pretekstu
dla

deportowania nas. - wiadomość o śmierci Stalina.
W Prawdzie ukazało się jednak co innego – wiadomość o śmierci Stalina.

Przygotowywaliśmy się już do podróży i nawet sprzedaliśmy pianino. (Nikt z
naszej

rodziny nie umiał na nim grać, mimo iż daleka krewna matki dawała mi lekcje -
nie

miałem za grosz talentu, jeszcze gorzej było z cierpliwością). W ówczesnej
atmosferze"

szansa, aby Żyd i bezpartyjny dostał zatrudnienie w wydawnictwie albo prasie"
była

minimalna. Ojciec wyruszył wobec tego w teren.
Przez parę lat podróżował po całym kraju pracując na zlecenie Wszechzwiązkowej

Wystawy Rolniczej w Moskwie. W ten sposób, od czasu do czasu" na naszym stole
zdarzały się istne cuda - dwukilogramowy pomidor, albo krzyżówka jabłka i

gruszki.
Zarobki ojca były jednak mniej niż skromne i wszyscy troje przeżyliśmy dzięki

pensji
matki, urzędniczki w biurze rozwoju miasta. Były to dla nas lata chude i wtedy

właśnie
rodzice zaczęli podupadać na zdrowiu. Ojciec był jak zawsze towarzyski i często

zabierał

mnie do miasta, na spotkanie z kolegami z marynarki, którzy prowadzili yacht

klub,
pilnowali starych doków lub trenowali młodych chłopców. Miał sporo kolegów,

którzy
nieodmiennie cieszyli się na jego widok (nigdy nie spotkałem nikogo, kobiety czy

mężczyzny, kto żywiłby do niego urazę). Jeden z nich, naczelny redaktor gazety
lokalnego wydziału marynarki handlowej - Żyd o rosyjsko brzmiącym nazwisku -

zatrudnił go w końcu. Dla tego pisma ojciec pracował w porcie leningradzkim aż
do

emerytury.
Chyba większą część życia spędził kręcąc się wśród statków, marynarzy,

kapitanów,
dźwigów i ładunków. ("Reporterzy, jak wilki, żyją ze swoich łap"', mawiał

często). W tle
zawsze była pomarszczona, cynkowa płachta wody, maszty, czarna metalowa masa

rufy z
białymi" pierwszymi lub ostatnimi literami macierzystego portu statku. Nosi!

stale -
oprócz zimy - czarną czapkę marynarską z lakierowanym daszkiem. Lubił być blisko

wody, uwielbiał morze. W tym kraju jest to najbardziej zbliżone do wolności.
Nawet

widok morza niekiedy wystarcza, a on patrzał na nie i fotografował je przez
większą część

życia.

18.
Każde dziecko, choć w różnym stopniu, łaknie dorosłości i nie może doczekać

się,
kiedy w końcu opuści dom - to gniazdo, to więzienie. Wyrwać się! Ku prawdziwemu

życiu! Ku szerokiemu światu. Ku samodzielności.
To życzenie spełnia się w końcu. I przez jakiś czas istnieją tylko nowe

horyzonty,
absorbujące budowanie własnego gniazda, urządzanie własnej rzeczywistości.

Potem, pewnego dnia, gdy człowiek opanuje już nową rzeczywistość i osiągnie
samodzielność, raptem przychodzi wiadomość, że stare gniazdo zniknęło, a ci,

którym
zawdzięcza życie, umarli.

Tego dnia czuje się jak skutek nagle pozbawiony przyczyny. Strata jest tak
ogromna,

że aż niezrozumiała. Umysł, spustoszony przez cios, doznaje skurczu, co jeszcze
bardziej

potęguje klęskę.

Pojmujemy, że młodzieńczą pogonią za samodzielnością, ucieczką z gniazda,

uczyniliśmy je bezbronnym. Źle się stało, ale możemy obarczyć winą naturalny
porządek

rzeczy.
Nie można jednak oskarżać natury o to, ze nasze własne osiągnięcia okazały się

mniej
warte niż opuszczone gniazdo; o to, że jeśli w naszym życiu było cokolwiek

prawdziwego, był nim właśnie dom - uciskający, duszący - z którego za wszelką
cenę

chcieliśmy uciec. Był on bowiem zbudowany przez i n n y c h, przez tych, którzy
powołali go do życia, a nie przez nas samych. Nazbyt dobrze znamy wartość naszej

pracy
i tylko jakby u ż y wam y danego nam życia.

Człowiek wie jak sztuczne, zamierzone i zaplanowane jest wszystko co stworzył;

jakie, koniec końców, jest prowizoryczne. A nawet jeśli trwa, może tego najwyżej

użyć
jako argumentu przy przechwalaniu się swoimi osiągnięciami.

A przecież, mimo swych umiejętności, nigdy nie będzie w stanie odbudować tamtego
prymitywnego, odpornego gniazda, w którym rozległ się jego pierwszy krzyk. Nie

zdoła
też wskrzesić tych, którzy go powołali do życia. Sam będąc skutkiem, nie może

zrekonstruować swej przyczyny.

19.
Naszym największym meblem - a raczej zajmującym najwięcej miejsca - było łóżko

moich rodziców, któremu prawdopodobnie zawdzięczam życie. Była to olbrzymia
konstrukcja, której rzeźbione kształty pasowały w pewien sposób do pozostałych

mebli,
choć były trochę bardziej nowoczesne. Powtarzał się motyw roślinny, ale jego

wykonanie
wahało się między secesją, a komercjalną wersją konstruktywizmu. To łóżko było

przedmiotem szczególnej dumy mojej matki, ponieważ nabyła je bardzo tanio w
1935,

jeszcze przed ślubem. Wtedy też upatrzyła u jakiegoś drugorzędnego stolarza
toaletkę w

podobnym stylu z trzema lustrami. Większość naszego życia obracała się wokół
tego

niskiego łoża. Najbardziej kluczowe dla naszej rodziny decyzje podejmowaliśmy
zbierając się we troje nie wokół stołu, lecz na tej obszernej powierzchni, przy

czym ja
siadałem w nogach rodziców.

Jak na rosyjski standard, łóżko to było prawdziwym luksusem. Często myślałem, że
właśnie ono skłoniło mojego ojca do ożenku: uwielbiał przesiadywać na nim.

Czynił to
nawet wtedy, gdy wdawał się z moją matką w najbardziej zajadłe sprzeczki,

przeważnie
dotyczące finansów (,,Postanowiłaś przepuścić wszystkie pieniądze w spożywczym!”

-
rozlega się jego oburzony głos zza pólek na książki dzielących moje ”pół” , od

ich
„pokoju”. ,,Mam dosyć, dosyć, słyszysz, od trzydziestu lat znoszę twoje

skąpstwo!" -
odpowiada matka) - nawet wtedy ociągał się z opuszczeniem go, szczególnie rano.

Wiele
osób oferowało bardzo dobrą cenę za to łóżko, które prawdę powiedziawszy

zajmowało
zbyt dużo miejsca w naszym mieszkaniu. Rodzice jednak, bez względu na naszą

niewypłacalność, nigdy nie brali tej możliwości pod uwagę. Łóżko było zbytkiem i
podejrzewam, że właśnie dlatego tak je lubili.

Widzę ich śpiących. Są odwróceni do siebie plecami, a między nimi kłębią się
zmięte

koce. Pamiętam, jak czytali w nim, rozmawiali, brali lekarstwa, walczyli z tą
czy inną

chorobą. To łoże stanowiło ramy ich najspokojniejszych i najbardziej
dramatycznych

chwil. Było ich intymnym legowiskiem, ich ostatnią wyspą, ich azylem, którego
nikt z

wyjątkiem mnie nie mógł pogwałcić. Gdziekolwiek się ono teraz znajduje, tkwi jak
próżnia w porządku świata, próżnia o wymiarach półtora metra na dwa. Było z

jasnobrązowego, lśniącego klonu i nigdy nie skrzypiało.

20.

Zamieszkiwana przeze mnie połowa połączona była z ich pokojem dwoma wielkimi,
sięgającymi niemal sufitu łukami, które usiłowałem wypełnić rozmaitymi

kombinacjami
półek na książki i walizek, aby oddzielić się od rodziców i uzyskać pewien

stopień
odosobnienia. Można tylko mówić o względnym odosobnieniu, gdyż wysokość i

szerokość tych łuków, plus ich mauretańska faktura u sufitu wykluczały możliwość
całkowitej izolacji. Chyba że wypełniłoby się je cegłami lub wyłożyło drewnem.

Ale to
było niezgodne z przepisami, ponieważ w rezultacie mielibyśmy dwa pokoje zamiast

półtora, do czego uprawniało nas rozporządzenie urzędu miejskiego. Pomijając
częste

inspekcje budynku przez administrację, sąsiedzi natychmiast poszliby ze skargą
do

odpowiednich władz, choćbyśmy mieli z nimi jak najlepsze stosunki.
Trzeba było wymyślić jakiś półśrodek i byłem tym pochłonięty począwszy od wieku

lat piętnastu. Przestudiowałem wszelkie możliwe rozwiązania, w pewnym okresie
brałem

nawet pod uwagę możliwość wybudowania akwarium o wysokości czterech metrów z
drzwiami pośrodku, prowadzącymi do ich pokoju. Nie muszę chyba nadmieniać, że

realizacja tego planu architektonicznego przerastała moje siły. Jedyne, co mi
pozostało, to

dokładać półki z mojej strony i kotary u rodziców. Oczywiście nie podobało im
się ani to

rozwiązanie, ani sam problem.
Liczba dziewczyn i kolegów rosła wolniej niż książek, a poza tym książki były

tam na
stałe. Mieliśmy dwie dość wysokie szafy z lustrami w drzwiach i dzięki nim

miałem
przynajmniej część problemu z głowy. Wokół nich i nad nimi zainstalowałem półki,

zostawiając wąski otwór, przez który rodzice mogli przecisnąć się do mnie. To
rozwiązanie nie podobało się ojcu, gdyż w najdalszej części mojej połówki

urządził
ciemnię, gdzie wywoływał klisze i robił odbitki, będącą źródłem większości jego

zarobków.
W tymże końcu mojej połowy były drzwi. Korzystałem z nich, gdy ojciec nie

pracował w ciemni. "Nie chcę wam przeszkadzać" - mówiłem, ale w rzeczywistości
chodziło mi o uniknięcie ich badawczego wzroku oraz konieczności przedstawienia

im
moich gości. Dla zatuszowania charakteru tych wizyt włączałem elektryczny

gramofon i
moi rodzice z czasem znienawidzili J. S. Bacha. Jeszcze później, gdy liczba

książek i
potrzeba odosobnienia dramatycznie wzrosły, dokonałem kolejnego podziału mojej

części mieszkania przestawiając meble tak, by oddzielały moje łóżko i biurko od
ciemni.

Pomiędzy dwie szafy wcisnąłem trzecią, która stała bezużytecznie w korytarzu.
Usunąłem

z niej tylną ścianę, zostawiając na miejscu tylko drzwi. W rezultacie gość
dostawał się do

mojego Lebensraum przez dwie pary drzwi i kotarę. Pierwszymi drzwiami wchodziło
się

z korytarza do ciemni mojego ojca, tam należało odsunąć kotarę, a następnie
otworzyć

drzwi dawnej szafy. Na szafach ustawiłem wszystkie walizki jakie posiadaliśmy.
Było ich

bardzo dużo, ale do sufitu nie sięgały. W rezultacie tych przeróbek powstała

barykada.
Jednak za nią Gavroche czuł się bezpieczny a Marianna mogła obnażyć nie tylko

pierś.

21.
Nieprzychylny stosunek rodziców do tych zmian poprawił się nieco, gdy zza

przepierzenia zaczął ich dochodzić stukot maszyny do pisania. Kotary tłumiły go,
ale nie

całkowicie. Maszyna z rosyjską czcionką stanowiła część chińskich zdobyczy ojca,
choć

nie spodziewał się zapewne, iż będzie używał jej syn. Postawiłem ją na moim
biurku

wciśniętym we wnękę powstałą po zamurowaniu drzwi łączących nasze półtora pokoju
z

resztą amfilady. Właśnie wtedy ów dodatkowy metr kwadratowy okazał się tak
cenny! Po

drugiej stronie sąsiedzi ustawili pianino. Półką na książki, która wsparta o
biurko

doskonale pasowała do wnęki, wzmocniłem dodatkowo moją stronę przeciwko gamom
ich córki.

Po jednej stronie dwie szafy z lustrami i przejście między nimi, po drugiej
wysokie

zasłonięte kotarą okno i parapet wystający pół metra nad moim obszernym brązowym
tapczanem, za mną łuk wypełniony aż do mauretańskiego wzorka półkami na książki,

przed moim nosem biurko z Royal Underwoodem - to był mój Lebensraum. Matka
sprzątała w nim, ojciec przechodził idąc do ciemni. Czasami on albo ona szukali

schronienia po kolejnej sprzeczce w moim zniszczonym głębokim fotelu. Poza tym,
te

dziesięć metrów kwadratowych należało do mnie i było to najwspanialsze dziesięć
metrów kwadratowych jakie kiedykolwiek znałem. Jeśli przestrzeń ma swój własny

umysł
i dokonuje własnych podziałów, to może niektóre z tych metrów kwadratowych

również
miło mnie wspominają. Szczególnie teraz, pod innymi stopami.

22.

Jestem skłonny sądzić, że Rosjanie trudniej niż inni znoszą zerwanie więzów.
Jesteśmy przecież bardzo osiadłym narodem, nawet bardziej niż inni ludzie

kontynentu
(Niemcy czy Francuzi), którzy częściej podróżują, bodaj z uwagi na to, że

posiadają
samochody i niemal nie napotykają granic. Dla nas mieszkanie jest na całe życie,

miasto
jest na całe życie i kraj jest na całe życie. Dlatego pojęcie stabilności jest

silniejsze,
podobnie jak poczucie straty. Ale przecież naród, w którym przez pół wieku

prawie
sześćdziesiąt milionów padło ofiarą mięsożernego państwa (wliczając dwadzieścia

milionów zabitych w czasie wojny), z pewnością jest w stanie zrewidować swoje
poczucie

stabilności. Choćby dlatego, że straty te poniesiono dla zachowania status quo.
Tak więc, jeśli rozwodzę się nad tą rosyjską cechą, to niekoniecznie dla

zadośćuczynienia potrzebom ojczyźnianej psychologii. Może ten potok słów ma
dokładnie odwrotną przyczynę, a mianowicie sprzeczność między teraźniejszością a

wspomnieniami. Przypuszczam, że pamięć odzwierciedla nie tylko naszą
rzeczywistość,

ale i utopijną myśl. Moje obecne realia nie mają żadnego związku ani nie

stanowią
odpowiednika tamtego półtora pokoju i jego dwojga lokatorów, dawniej za oceanem

a
teraz nieistniejących. Trudno o drastyczniejszy kontrast z tamtą rzeczywistością

niż moja
obecna sytuacja. To różnica między dwiema półkulami, między nocą a dniem,

miastem a
wsią, umarłymi a żywymi. Jedyne punkty styczności to moja własna osoba i maszyna

do
pisania. Innej marki i z inną czcionką.

Gdybym był przy moich rodzicach przez ostatnie dwanaście lat ich życia, gdybym
był z nimi, gdy umierali, kontrast między nocą a dniem czy między ulicą w

rosyjskim
mieście a polną ścieżką amerykańską byłby mniej uderzający. Atak pamięci

ustąpiłby
wobec pokusy idealizacji. Zwyczajne zużycie stępiłoby moje zmysły na tyle, bym

odebrał
tragedię jako coś naturalnego i zapomniał o niej w naturalny sposób. Cóż jednak

bardziej
czczego niż roztrząsanie dawno podjętych decyzji; podobnie zaletą melodramatu

jest, że
uwaga zwraca się ku jego sztuczności. Biedni mają tendencję do robienia użytku

ze
wszystkiego. Ja robię użytek z mego poczucia winy.

23.

Łatwo to uczucie opanować. W końcu każde dziecko czuje się winne wobec swoich
rodziców, bo wie, że umrą przed nim. Więc by zmniejszyć poczucie winy wystarczy,

żeby
umarli śmiercią naturalną: w wyniku choroby, ze starości lub wskutek obu naraz.

Czy
jednak tego rodzaju rozgrzeszenie obejmuje śmierci niewolnika? Kogoś, kto

urodził się
wolny, ale tę wolność utracił?

Zawężam określenie niewolnika nie z powodów naukowych, ani też z ma-
łoduszności. Zgodzę się, że człowiek urodzony w niewoli ma o wolności wiedzę

genetyczną lub intelektualną pochodzącą z lektur czy ze słyszenia. Ale przecież
ta

genetyczna tęsknota za wolnością, jak wszystkie tęsknoty, jest trochę niespójna.
Nie jest

bowiem wspomnieniem umysłu lub członków. Stąd okrucieństwo i bezcelowy gwałt tak
wielu buntów. Stąd też ich porażki, a więc rządy tyranów. Takiemu niewolnikowi

lub
jego bliskim śmierć może wydać się wyzwoleniem. (" Wolny! Wolny! Nareszcie

wolny!" -
słynny okrzyk Martina Luthera Kinga).

Lecz człowiek, który urodził się wolny a umiera jako niewolnik? Czy abstrahując
od

kwestii wyznania - może przyjąć śmierć jako pociechę? Być może. Bardziej
prawdopodobne, że uzna ją za ostatnią zniewagę, ostatnią, nieodwracalną kradzież

jego
wolności. Tak pomyślą jego dzieci lub krewni, i tym ona właśnie jest. Ostateczną

kradzieżą.
Pamiętam, jak kiedyś matka poszła kupić bilet kolejowy na wyjazd do uzdrowiska

na

południu kraju. Po dwóch latach pracy w biurze rozwoju miasta otrzymała

dwadzieścia
jeden dni urlopu i wybierała się do sanatorium leczyć wątrobę (nigdy nie

dowiedziała się,
że to był rak). Po trzech godzinach stania w kolejce przed kasą, spostrzegła, że

ukradziono jej pieniądze na bilet - czterysta rubli. Była niepocieszona. Wróciła
do domu,

stanęła w kuchni i płakała. Zaprowadziłem ją do naszego półtora pokoju. Położyła
się na

łóżku i dalej płakała. Pamiętam to dlatego, że nigdy nie płakała, tylko na
pogrzebach.

24.

W końcu wraz z ojcem skombinowaliśmy jakoś pieniądze i pojechała do sanatorium.
Nie płakała jednak z powodu straconych pieniędzy... Łzy były nieczęste w naszej

rodzinie, co w pewnym stopniu odnosi się do całej Rosji. "Zachowaj łzy na
ważniejszą

okazję", mówiła mi, gdy byłem mały. Obawiam się, że udało mi się to bardziej,
niżby tego

pragnęła.
Zapewne nie podobałoby się jej, że to opisuję. Ojcu oczywiście też nie. Był

człowiekiem
dumnym. Gdy miał stawić czoła czemuś ohydnemu lub straszliwemu, przybierał

cierpki,
ale jednocześnie wyzywający wyraz twarzy, jakby mówiąc do tego, o czym od samego

początku wiedział, że jest silniejsze od niego: "tylko spróbuj" "Czegóż innego
można

spodziewać się po tej hołocie.?" - powiadał w 'takich okolicznościach i z tym
powiedzeniem na ustach poddawał się.

Nie był to stoicyzm. W owych czasach, które wykluczały wszelkie przekonania czy
skrupuły wymagając natomiast całkowitej uległości wobec losu, nie było miejsca

na
postawy czy filozofie nawet najbardziej minimalistyczne. (Tylko ci, co nie

wrócili z
obozów, mogli twierdzić, że się nie poddali. Ci, co wracali, byli równie ulegli

jak reszta).
Nie był to również cynizm. Było to po prostu usiłowanie, by nie ugiąć karku

wobec
skrajnej hańby, by mieć oczy otwarte. Dlatego łzy były niedopuszczalne.

25.

Mężczyźni tamtego pokolenia mieli surowy kodeks wartości. Ich dzieciom, dużo
bieglejszym w dokonywaniu transakcji z własnym sumieniem (czasami bardzo

korzystnych), tamci mężczyźni często wydawali się prostakami. Jak wspomniałem,
nie

byli zbyt świadomi samych siebie. Nas, ich dzieci, wychowano - czy też
wychowaliśmy

się sami - w wierze w złożoność świata, w znaczenie niuansów, aluzji, szarych
obszarów,

psychologicznych aspektów tego czy tamtego. Teraz, osiągnąwszy ich ówczesny
wiek,

masę fizyczną i nosząc ubrania ich rozmiarów widzimy, że wszystko sprowadza się
do

"albo-albo", do zasady "tak lub nie". Przez całe niemal życie musieliśmy uczyć
się tego,

co oni wiedzieli od początku: że świat jest miejscem groźnym i nie zasługuje na
nic

lepszego. Zasada "tak lub nie" nieźle ogarnia całą złożoność, którą odkrywaliśmy

i
kultywowaliśmy z takim upodobaniem i dla której nieomal wyrzekliśmy się siły

naszej
woli.

26.

Gdyby moi rodzice szukali motta dla swojej egzystencji, mogliby zacytować kilka
wersów z „Elegii północnych” Achmatowej:

Mnie jak rzece

Surowa epoka zmieniła bieg.
Zamieniono mi życie. Innym nurtem

Obok innego życia popłynęło
I oto nawet nie znam swoich brzegów .(3)

Nigdy nie opowiadali o swoim dzieciństwie, o rodzinach z jakich pochodzili, o
swoich rodzicach i dziadkach. Wiem tylko, że jeden z dziadków (od strony matki),

sprzedawał maszyny do szycia marki Singer w bałtyckich prowincjach imperium
(Litwa,

Łotwa, Polska), a drugi (od strony ojca) był właścicielem drukarni w
Petersburgu. Ta

powściągliwość była nie tyle związana z utratą pamięci, co z koniecznością
ukrywania

swego pochodzenia klasowego w owych ciężkich czasach - aby przetrwać. Ojciec był
wspaniałym gawędziarzem, przerywał jednak natychmiast wspomnienia o licealnych

wyczynach, gdy napotykał ostrzegawcze spojrzenie szarych oczu matki. Ona z kolei
nie

drgnęła nawet słysząc jakieś słowo francuskie na ulicy lub w ustach któregoś z
moich

przyjaciół, choć zastałem ją kiedyś z francuskim wydaniem moich wierszy. Nasze
spojrzenia spotkały się. Bez słowa odłożyła książkę na półkę i wyszła z mojego

Lebensraum.
Rzeka, która zmieniając bieg wpada do obcego, sztucznego ujścia. Czy jej

zniknięcie
w tym ujściu można przypisać naturalnym przyczynom? A jeśli tak, to co począć z

jej
nurtem? A co z potencjałem ludzkim, zmniejszonym i błędnie ukierunkowanym przez

siły
zewnętrzne? Kto ponosi odpowiedzialność za te zmiany? Zadając te pytania nie

wykluczam, że to uszczuplone lub źle pokierowane życie może w czasie swojego
trwania

stworzyć inne życie - moje na przykład - które, gdyby nie właśnie owo
ograniczenia, w

ogóle by nie powstało i żadne pytania nie zostałyby sformułowane. Nie, jestem
świadom

rachunku prawdopodobieństwa. Nie chciałbym, by moi rodzice nigdy się byli nie
spotkali. Zadaję te pytania właśnie dlatego, że jestem dopływem rzeki, której

nurt
zawrócono. Podejrzewam, że w końcu mówię sam do siebie.

Zapytuję więc sam siebie, kiedy i gdzie przejście od wolności do zniewolenia
staje się

nieodwracalne? Kiedy okazuje się do przyjęcia, szczególnie dla postronnego
obserwatora? W jakim wieku utrata wolności jest najmniej dotkliwa? W jakim wieku

najsłabiej zapisuje się w pamięci? W wieku lat dwudziestu? Piętnastu?
Dziesięciu?

Pięciu? W łonie matki? To retoryczne pytania, nieprawdaż? Niezupełnie.

Rewolucjonista
lub zdobywca powinien znać odpowiedź. Dżingis Chan znał ją. Po prostu ścinał

wszystkich których głowa sięgała wyżej niż piasta koła u wozu. A więc w wieku
lat

pięciu. Ale 25 października 1917 mój ojciec miał lat czternaście, matka
dwanaście. Ona

znała już trochę francuski, on łacinę.
Dlatego zadaję te pytania. Dlatego mówię do siebie.

27.
W letnie wieczory nasze trzy wysokie okna były otwarte i powiew od rzeki

usiłował
zaznaczyć swoją obecność w tiulowych firankach. Rzeka była blisko, dziesięć

minut
spacerem. Nic nie było za daleko; ani Letni Ogród, ani Ermitaż czy Pole Marsowe.

Ale
moi rodzice nawet w młodości rzadko chodzili na przechadzki, razem czy osobno.

Po
całym dniu na nogach, ojciec nie palił się specjalnie, by znowu wyruszać na

miasto. Jeśli
idzie o matkę, to stanie w kolejkach po ośmiu godzinach pracy wywoływało ten sam

skutek. Zresztą miała tysiące rzeczy do zrobienia w domu. Jeżeli wychodzili, to
przeważnie na wizyty rodzinne - urodziny lub rocznicę ślubu, albo do kina;

bardzo
rzadko do teatru

Będąc blisko nich przez całe życie, nie zdawałem sobie sprawy, że się starzeli.
Teraz,

przebiegając pamięcią dziesięciolecia widzę matkę, jak obserwuje z balkonu
postać swego

męża powłóczącego nogami i mruczy do siebie: "Staruszek... jesteś już zupełnym
staruszkiem". I słyszę ojca, jak mówi; "Chcesz mnie po prostu wpędzić do grobu".

Tym
kończyły się ich sprzeczki w latach sześćdziesiątych. Jeszcze dziesięć lat

przedtem było
trzaśnięcie drzwiami i jego oddalające się kroki. Goląc się widzę jego

srebrnoszary zarost
na mojej brodzie.

Jeśli mój umysł skupia się teraz na obrazie rodziców jako ludzi starych, to
zapewne

dlatego, że pamięć najwierniej rejestruje ostatnie wrażenia. (Dodajmy do tego
nasze

przywiązanie do linearnej logiki, do zasady ewolucji a wynalazek fotografii
okaże się

nieunikniony). Ale wydaje mi się, że fakt, iż sam się zestarzałem, również
odgrywa pewną

rolę. Rzadko we śnie wraca dzieciństwo, to, że ma się, powiedzmy, dwanaście lat.
Moje

wyobrażenie przyszłości jest ukształtowane przez wzór ich życia. Byli moim
napisem;

„Sprawdzono, min nie ma" na pojutrze.

28.
Jak większość mężczyzn, jestem bardziej podobny do ojca niż do matki. Jako

dziecko spędzałem więcej czasu z nią - częściowo z powodu wojny, potem z uwagi
na

koczowniczy tryb życia, jaki zmuszony był prowadzić mój ojciec. Nauczyła mnie

czytać
w wieku lat czterech. Większość gestów, intonacji i odruchów odziedziczyłem

zapewne
po niej. Również większość przyzwyczajeń, włącznie z paleniem.

Jak na Rosjankę była raczej wysoka - metr sześćdziesiąt - jasnowłosa i przy
kości.

Miała zawsze krótko przystrzyżone szaroblond włosy i szare oczy. Ku jej
zadowoleniu,

odziedziczyłem jej prosty, niemal rzymski nos, a nie majestatycznie wygięty nos
mojego

ojca, jej zdaniem fascynujący. "Ach, ten dziób! " zaczynała, kontrapunktując swą
mowę

pauzami. " Takie dzioby - pauza - sprzedają w niebie - pauza - po sześć rubli
sztuka".

Choć przypominał profil Sforzy pędzla Piero della Francesca, dziób ten był
wyraźnie ży-

dowski. Były powody, by cieszyć się, że go nie odziedziczyłem.
Mimo nazwiska panieńskiego (które zachowała po ślubie), swojemu wyglądowi

zawdzięczała, że "piąty punkt" odgrywał w jej przypadku stosunkowo małą rolę.
Była

niewątpliwie bardzo atrakcyjna na północnoeuropejski, powiedziałbym, bałtycki
sposób.

Było to niejako błogosławieństwo, gdyż nie miała trudności ze znalezieniem
pracy. Ale w

rezultacie musiała pracować przez całe życie. Nie mogąc prawdopodobnie ukryć
swego

drobnomieszczańskiego pochodzenia, musiała pożegnać się z wszelką nadzieją na
wyższe

studia i całe życie spędziła w różnych biurach, jako sekretarka lub księgowa.
Dopiero w

czasie wojny uległo to zmianie i została tłumaczką w obozie dla niemieckich
jeńców

wojennych ze stopniem młodszego porucznika w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych.
Gdy Niemcy podpisali kapitulację, zaproponowano jej awans i karierę w

ministerstwie.
Nie chcąc wstąpić do partii, odmówiła i wróciła do swoich wykresów i liczydeł.

"Nie
mam zamiaru salutować mojemu mężowi" powiedziała przełożonemu. ,,I nie chcę z

szafy
robić arsenału".

29.

Nazywaliśmy ją "Marusia", "Mania", "Manieczka" (zdrobnienia jakich używał mój
ojciec i jej siostry) oraz "Masia" i "Kicia", które były moim wynalazkiem. Z

czasem te dwa
ostatnie stały się bardziej popularne i nawet ojciec zaczął zwracać się do niej

w ten
sposób. Z wyjątkiem "Kici", wszystkie te formy były zdrobnieniem jej pierwszego

imienia,
Maria. Matkę przez pewien czas oburzało, gdy zwracano się do niej per "Kicia",

jakby
wołając na kotkę. "Nie waż się tak mnie nazywać! " - wykrzykiwała ze

złością. ,,I w ogóle
nie używaj tych swoich kocich słów. Skończy się na tym, że będziesz miał koci

mózg!"
Dotyczyło to mojego upodobania w dzieciństwie, by wymawiać w koci sposób

pewne słowa, które moim zdaniem prosiły się o to. "Mięso" było jednym z nich.

Gdy
miałem piętnaście lat, sporo było miauczenia w naszej rodzinie. Ojciec przyswoił

sobie
ten zwyczaj i zaczęliśmy zwracać się do siebie lub mówić o sobie "Kocisko" i

"Kotek".
"Miau" lub "mru-mru" czy też "miaumiau-mru-mru" służyły do wyrażania dużej

części
naszych uczuć; zgody, wątpliwości, obojętności, rezygnacji, wiary. Stopniowo

moja
matka zaczęła również to stosować, ale raczej ironicznie, dla zaznaczenia

dystansu.
"Kicia" przylgnęło jednak do niej, Szczególnie na starość. Okrągła, zakutana w

kilka
szali ze swoją nadzwyczaj dobrotliwą, pogodną twarzą, wyglądała bardzo miło i

łagodnie.
Zdawało się, że lada chwila zamruczy. Zamiast tego zwracała się do mojego ojca;

"Sasza,
zapłaciłeś rachunek za światło?", albo nie zwracając się do nikogo w

szczególności: " W
tym tygodniu nasza kolej na sprzątanie mieszkania". Oznaczało to szorowanie

podłóg w
korytarzach i w kuchni, czyszczenie łazienki i klozetu. Nie zwracała się do

nikogo w
szczególności, gdyż wiedziała że sprzątanie przypadnie jej.

30.

Nie mam pojęcia, jak sobie dawali radę przez ostatnie dwanaście lat z całą tą
czarną

robotą, zwłaszcza z szorowaniem. Mój wyjazd oznaczał oczywiście jedną osobę
mniej do

żywienia i mogli czasami pozwolić sobie na wynajęcie kogoś do tej pracy. Jednak
znając

ich dochody - dwie marne emerytury oraz charakter mojej matki, wątpię, by to
czynili.

Poza tym w mieszkaniach kolektywnych, takie praktyki są rzadkością. Wrodzony
sadyzm

sąsiadów domaga się zadośćuczynienia. Dopuszcza się pomoc krewnego, ale nie
płatną.

Choć z moją amerykańską pensją uniwersytecką stałem się bogaczem, nie chcieli
nawet

słyszeć o wymienianiu dolarów na ruble. Uważali oficjalny kurs za zdzierstwo, a
kontakty

z czarnym rynkiem budziły w nich odrazę i strach. Ten ostatni powód był może
najważniejszy. Pamiętali przecież, jak w 1964, gdy dostałem pięcioletni wyrok,

odebrano
im emerytury i musieli ponownie szukać pracy. Wysyłałem im więc głównie ubrania

i
książki o sztuce. Wiedziałem, że te ostatnie osiągały bardzo wysokie ceny u

bibliofilów.
Cieszyli się odzieżą, szczególnie ojciec, który zawsze lubił dobrze się ubrać.

Książki o
sztuce natomiast zachowywali dla siebie. Aby oglądać je po wyszorowaniu w wieku

lat
siedemdziesięciu pięciu podłogi w kolektywnym mieszkaniu.

31.

Czytali rozmaite książki, przy czym moja matka najbardziej lubiła rosyjskich

klasyków. Ani ona, ani ojciec nie mieli wyrobionych gustów w dziedzinie
literatury,

muzyki czy sztuki, choć w młodości osobiście znali wielu pisarzy, kompozytorów i
malarzy z Leningradu (Zoszczenkę, Zabołockiego, Szostakowicza, Petrov-Vodkina).

Byli
zwykłymi czytelnikami - ściślej wieczornymi czytelnikami - i regularnie

odnawiali swoje
karty biblioteczne. Wracając z pracy, matka zawsze miała w siatce z kapustą i

kartoflami
książkę z biblioteki - zawiniętą w gazetę, żeby się nie zabrudziła.

To ona wpłynęła na mnie, gdy miałem szesnaście lat i pracowałem w fabryce, żebym
zapisał się do miejskiej biblioteki i chyba chodziło jej nie tylko o to, bym nie

włóczył się
wieczorami po ulicach. O ile mi wiadomo, chciała, bym został malarzem. W każdym

razie
pokoje i korytarze dawnego szpitala na prawym brzegu Fontanki były początkiem

mojej
zguby i pamiętam pierwszą książkę jaką wypożyczyłem za radą matki. Był to

"Gulistan"
perskiego poety Saadiego. Moja matka, jak się okazało, bardzo lubiła perską

poezję.
Następna książka o jaką poprosiłem, już z własnej inicjatywy, to "La Maison

Tellier"
Maupassanta.

32.

Pamięć, podobnie jak sztuka, ma skłonność do selekcji i zamiłowanie do
szczegółów.

Choć ta uwaga odnośnie sztuki (szczególnie prozy), może się wydać niezasłużonym
komplementem, dla pamięci powinna być obraźliwa. Obraza jest uzasadniona, gdyż

pamięć zachowuje właśnie detale a nie cały obraz czy też jak kto woli, kluczowe
sceny a

nie całe przedstawienie. Przekonanie, że w jakiś sposób pamiętamy całość ze
wszystkimi

szczegółami - ta pewność, dzięki której ludzie kontynuują życie - jest
bezpodstawne.

Pamięć przypomina najbardziej nieuporządkowaną bibliotekę bez dzieł zebranych
jakiegokolwiek autora.

33.

Tak jak inni mierzą rozwój dziecka zaznaczając kreskami ołówka jego wzrost na
kuchennej ścianie, tak mój ojciec rok rocznie na moje urodziny wyprowadzał mnie

na
balkon i robił zdjęcie. W tle był nieduży brukowany plac z katedrą Zbawiciela

Jego
Cesarskiej Mości Pułku Przemienienia Pańskiego. W czasie wojny jej kryptę

przeznaczono na schron i podczas nalotów matka trzymała mnie tam w dużym pudle
ze

starymi kartkami zawierającymi prośby o cud. To jedyna rzecz jaką zawdzięczam
kościołowi prawosławnemu i jest to związane z pamięcią.

Katedra, sześciopiętrowa klasycystyczna budowla otoczona sporym ogrodem pełnym
dębów, lip i klonów, była terenem moich zabaw w latach powojennych. Pamiętam,

jak
matka mnie stamtąd zabierała (ona mnie ciągnie, ja się zapieram i wrzeszczę -

alegoria

nieporozumienia) i zaciągała do domu, do odrabiania lekcji. Równie wyraźnie

widzę ją,
mojego dziadka i ojca w jednej z wąskich alei ogrodu katedralnego, gdy starają

się
nauczyć mnie jazdy na dwukołowym rowerze (alegoria wspólnego celu lub ruchu). Na

tylnej wschodniej ścianie katedry, za grubą szybą była duża ciemna ikona
przedstawiająca

Przemienienie- Chrystus zawieszony w powietrzu a pod nim grupa ludzi odchylonych
do

tyłu, w ekstazie. Nikt nie umiał wytłumaczyć mi znaczenia tego obrazu. Nawet
teraz nie

jestem pewien czy pojmuję je do końca. Na ikonie było sporo chmur i wiązały się
one dla

mnie z lokalnym klimatem.

34.
Ogród otoczony był żelaznym ogrodzeniem, podtrzymywanym przez ustawione

grupami, w regularnych odstępach, przewrócone armaty zdobyte przez żołnierzy
Pułku

Przemienienia na Brytyjczykach w czasie wojny krymskiej. Tworząc część dekoracji
ogrodzenia, lufy armat (po trzy, osadzone w granitowym bloku) połączone były

ciężkimi
żeliwnymi łańcuchami, na których szalały dzieci, huśtając się, podniecone

zarówno
niebezpieczeństwem upadku na kolce znajdujące się poniżej, jak szczękaniem

łańcucha.
Oczywiście było to surowo zabronione i dozorcy pilnujący katedry przeganiali nas

bez
przerwy. Nie muszę chyba dodawać, że ogrodzenie było o wiele bardziej

interesujące niż
pachnące kadzidłem i dużo spokojniejsze wnętrze. " Widzisz?", pyta ojciec

wskazując na
ogniwa ciężkiego łańcucha - "co ci przypominają?". Jestem w drugiej klasie więc

mówię: "
Wyglądają jak ósemki". "Racja" - powiada ojciec. "A wiesz, czego ósemka jest

symbolem?" - " Węża?" - "Prawie. To symbol nieskończoności". - "Co to jest
nieskończoność? "O to lepiej zapytaj tam" - mówi ojciec z uśmiechem wskazując

palcem
katedrę.

35.

To on, spotkawszy mnie w biały dzień na ulicy, gdy byłem na wagarach, poprosił
o

wyjaśnienie i kiedy powiedziałem, że boli mnie ząb, zaprowadził do przychodni
dentystycznej, gdzie zapłaciłem za kłamstwo dwiema godzinami istnej męczarni.

Ale to
także on bronił mnie na zebraniu rady pedagogicznej, gdy chciano mnie wyrzucić

za złe
zachowanie. "Jak śmiecie! Przecież nosicie mundur naszej armii!" - "Marynarki,

droga
pani!" - odparł ojciec. - "A bronię go dlatego, że jestem jego ojcem. Nie ma w

tym nic
dziwnego. Nawet zwierzęta bronią swoje małe. Brehm mówi o tym". - "Brehm? Brehm?

Ja, ja... zawiadomię komórkę partyjną waszej jednostki". I, rzecz jasna,
uczyniła to.

36.

"Na urodziny i na Nowy Rok powinieneś zawsze mieć na sobie coś zupełnie nowego.

Chociażby skarpetki" - to głos matki. "Zawsze zjedz coś przed pójściem na
spotkanie z

kimś ważniejszym, szefem lub oficerem. W ten sposób będziesz miał pewną
przewagę" -

to mówi ojciec. "Jeżeli po wyjściu z domu musisz wrócić, bo czegoś zapomniałeś,
spójrz

w lustro przed wyjściem. Inaczej będziesz miał kłopoty" - to znów ona. "Nigdy
nie myśl o

tym, ile wydałeś. Myśl o tym, ile możesz zarobić" - to on. "Nie wychodź na
miasto bez

kurtki” ... „Niech sobie mówią, co chcą, dobrze, że jesteś rudy. Ja byłam
brunetką, a do

ciemnych łatwiej jest celować".
Słyszę te przestrogi i uwagi, ale to fragmenty, detale. Pamięć zdradza

wszystkich,
szczególnie tych, których znaliśmy najlepiej. To wspólniczka zapomnienia,

sojuszniczka
śmierci. To sieć z drobnym połowem, z której wypłynęła woda. Nie można użyć

pamięci
do wskrzeszenia kogokolwiek, nawet na papierze. Cóż się dzieje z tymi słynnymi

milionami komórek w naszym mózgu? Cóż się dzieje z Pasternakowskim "Wielkim
Bogiem miłości, Wielkim Bogiem szczegółów"? Jaką ilością szczegółów należy się

zadowolić?

37.
Widzę bardzo dokładnie ich najróżniejsze miny - ale to też są fragmenty,

chwile. Są
lepsze niż fotografie z ich uśmiechem nie do zniesienia, ale są tak samo

przypadkowe i
wymieszane. Czasami podejrzewam mój umysł o próbę stworzenia kumulatywnego

ogólnego obrazu rodziców - znaku, formuły, rozpoznawalnego szkicu, bym się tym
zadowolił. Myślę, że mógłbym i zdaję sobie świetnie sprawę, jak absurdalne są

podstawy
mojego oporu: tym fragmentom brak ciągłości. Nie należy tak wiele oczekiwać od

pamięci, nie należy spodziewać się, że z filmu zrobionego w ciemności wyłonią
się nowe

obrazy. Oczywiście, że nie. Ale przecież można mieć pretensję do filmu
zrobionego w

biały
dzień czyjegoś życia o to że brak mu ram.

38.

Prawdopodobnie chodzi o to, że nie powinno być ciągłości. Żadnej. Te wady
pamięci

są jedynie dowodem poddania się żywego organizmu prawom natury. Życie nie może
być

zachowane. Nikt poza faraonem nie chce zostać mumią. Załóżmy, że przedmioty
wspomnień cechują się tym stopniem trzeźwości; to może pogodzić nas z

zawodnością
pamięci. Normalny człowiek nie spodziewa się, że wszystko będzie trwało. Nie

spodziewa
się ciągłości, nawet dla siebie lub swojego dzieła. Normalny człowiek nie

pamięta, co jadł
na śniadanie. Rzeczy rutynowe, powtarzające się, mają ulec zapomnieniu. Tak jest

ze

śniadaniem, tak jest też z tymi, których kochamy. Najlepiej przypisać to

oszczędności
mózgu.

Tych rozmyślnie zaoszczędzonych komórek mózgowych można użyć do za-
stanowienia się czy wady pamięci nie są aby jedynie głuchym głosem naszego

podejrzenia, że wszyscy jesteśmy sobie nawzajem obcy, a nasze poczucie
niezależności

jest znacznie silniejsze niż poczucie jedności, a tym bardziej przyczynowości.
Dziecko nie

pamięta rodziców, bo wciąż posuwa się do przodu, zawsze nastawione na
przyszłość.

Ono zapewne także oszczędza swoich komórek mózgowych na przyszłość. "Krótsza
pamięć, dłuższe życie" - powiada przysłowie. Można też powiedzieć: "dłuższa

przyszłość,
krótsza pamięć". To jeden ze sposobów na określenie naszych szans na

długowieczność,
na wskazanie patriarchy przyszłości. Nie trzeba jednak zapominać, że

patriarchowie czy
nie, niezależni czy związani, jesteśmy powtarzalni i Wielki Ktoś oszczędza na

nas swoich
komórek mózgowych.

39.

Pomimo miernych wyników zagłębiam się w to nie z awersji do metafizyki, ani z
odrazy dla przyszłości, zapewnionej mi przez zawodność mojej pamięci. Niewiele

także
mają z tym wspólnego złudzenia pisarza lub strach przed oskarżeniem o próbę

konszachtów z prawami natury kosztem ojca i matki. Po prostu myślę, że naturalne
prawa

zaprzeczające ciągłości w imię zawodnej pamięci (lub podszywając się pod nią),
służą

interesom państwa. Jeśli o mnie chodzi, nie chcę przykładać do tego ręki.
To prawda, że dwanaście lat zawiedzionych, budzonych i znowu przekreślonych

nadziei, które poprzez progi najróżniejszych biur i urzędów zaprowadziły starych
ludzi

do państwowego krematorium, jest powtarzalne nie tylko z uwagi na ich długość,
lecz i

na liczbę podobnych przypadków. Ale mniej mi zależy na chronieniu moich komórek
mózgowych przed tą monotonią niż Najwyższemu zależy na oszczędzaniu Swoich. Moje

są i tak zatrute. Poza tym pamiętanie nawet zwyczajnych detali, fragmentów, a
szczególnie pamiętanie ich po angielsku nie leży w interesie państwa. Już to

samo
wystarczy mi jako bodziec.

40.

Te dwie wrony robią się trochę bezczelne. Teraz siadają już na moim ganku i
kręcą

się na jego starych, drewnianych słupach. Są czarne jak smoła i choć staram się
unikać

spoglądania na nie, zauważyłem, że różnią się trochę rozmiarami. Jedna jest
mniejsza od

drugiej (moja matka sięgała ojcu do ramion). Mają jednak takie same dzioby. Nie
jestem

ornitologiem, ale wydaje mi się, że wrony żyją długo, kruki w każdym razie na
pewno.

Choć nie potrafię określić ich wieku, wydają mi się starym stadłem. Jakby na
wycieczce.

Nie chcę ich przepędzić, ani nie potrafię się z nimi w żaden sposób porozumieć.

O ile mi
wiadomo, wrony nie migrują. Mity mają podobno źródło w strachu i izolacji, a ja

jestem
zupełnie odizolowany. I zastanawiam się, ile rzeczy będzie mi jeszcze

przypominało
moich rodziców. Ale z gośćmi tego rodzaju, na co komu potrzebna jest dobra

pamięć?

41.
Jest oznaką zawodności pamięci, że przechowuje rzeczy przypadkowe. Na przykład

nasz pierwszy - wtedy pięciocyfrowy - numer telefonu, jaki mieliśmy zaraz po
wojnie:

265-39. Pamiętam go zapewne dlatego, że zainstalowano nam telefon akurat, gdy
przerabiałem w szkole tabliczkę mnożenia. Teraz jest mi zupełnie niepotrzebny.

Tak
samo bezużyteczny jest numer telefonu, który mieliśmy w półtora pokoju. Nie

pamiętam
go jednak, choć przez ostatnie dwanaście lat wykręcałem go niemal co tydzień.

Listy nie
dochodziły, więc umówiliśmy się, że będę dzwonił. Oczywiście łatwiej jest

podsłuchać
rozmowę telefoniczną niż skontrolować i doręczyć list. Ach, te cotygodniowe

telefony do
ZSRR! To były czasy dla międzymiastowej!

Niewiele mogliśmy powiedzieć sobie w tych rozmowach, musieliśmy być małomówni
albo aluzyjni i eufemistyczni. Przeważnie mówiliśmy o pogodzie i o zdrowiu,

żadnych
nazwisk, sporo porad dietetycznych. Chodziło głównie o usłyszenie swoich głosów,

o
upewnienie się w ten prymitywny sposób o naszym istnieniu. Rozmowy te były

przeważnie pozbawione treści i nic dziwnego, że nie pamiętam żadnych konkretnych
rzeczy poza odpowiedzią ojca na trzeci dzień pobytu mojej matki w szpitalu. "Jak

się ma
Masia?", zapytałem. "Wiesz, Masi już nie ma", powiedział. To "wiesz" było

powiedziane
dlatego, że w tym przypadku też chciał posłużyć się eufemizmem.

42.

Albo nagle pamięć narzuca mi obraz klucza: długi klucz z nierdzewnej stali,
który

uwierał, gdy był w kieszeni, natomiast łatwo mieścił się w matczynej torebce.
Ten klucz

otwierał nasze wysokie białe drzwi i nie rozumiem dlaczego wspominam go teraz,
skoro

to miejsce już nie istnieje. Wątpię, żeby był jakimś symbolem o znaczeniu
erotycznym, bo

mieliśmy trzy kopie tego klucza. Nie rozumiem również dlaczego pamiętam
zmarszczki na

czole i brodzie ojca lub czerwonawy, lekko rozogniony lewy policzek mojej matki
(nazywała to "nerwicą wegetatywną"), bo ani te znaki, ani ich posiadacze już nie

istnieją.
Tylko ich głosy jakoś przeżyły w mojej świadomości. Zapewne dlatego, że mój

własny
głos jest ich mieszanką, tak jak moje rysy są mieszanką ich rysów. Reszta - ich

ciało, ich

ubrania, telefon, klucz, nasze rzeczy, meble - odeszło i nigdy nie zostanie

odnalezione,
tak jakby bomba spadła na nasze półtora pokoju. Nie neutronowa, bo ona zostawia

przynajmniej nietknięte meble, ale bomba zegarowa, bomba czasu, która unicestwia
nawet pamięć. Budynek stoi tak jak stał, ale miejsce jest doszczętnie ogołocone

i nowi
lokatorzy, nie, nowe oddziały okupują teren. Na tym właśnie polega bomba czasu.

Bo to
jest wojna czasu.

43.

Lubili arie operowe, tenory i gwiazdy filmowe czasów swojej młodości. Malarstwo
nie interesowało ich zbytnio, mieli pojęcie o sztuce "klasycznej", lubili

rozwiązywać
krzyżówki i byli zakłopotani i zaniepokojeni moimi próbami literackimi. Uważali,

że
postępuję niesłusznie, martwili się moją sytuacją, ale popierali mnie w miarę

swoich
możliwości, gdyż byłem ich dzieckiem. Później, gdy udało mi się tu i tam coś

wydrukować, byli zadowoleni, a czasami nawet dumni; ale wiem, że gdybym okazał
się

zwyczajnym grafomanem i próby moje zakończyły się niepowodzeniem, ich stosunek
do

mnie byłby taki sam. Kochali mnie bardziej niż siebie samych i prawdopodobnie w
ogóle

by nie zrozumieli mojego poczucia winy w stosunku do nich. Najważniejsze, żeby
był

chleb na stole, czysta odzież i dobre zdrowie. To były dla nich synonimy
miłości, i lepsze

były one niż moje.
Jeśli chodzi o wojnę czasu, walczyli dzielnie. Wiedzieli, że bomba wybuchnie,

ale
nigdy nie zmienili taktyki. Dopóki żyli, krzątali się kupując i przynosząc

jedzenie chorym
znajomym i krewnym, rozdając ubrania, o ile mogli pieniądze i udzielając

schronienia
tym, którzy akurat znajdowali się w gorszej sytuacji. Tacy byli zawsze, odkąd

ich
pamiętam, i nie dlatego, że w głębi ducha wierzyli, iż jeśli oni są dobrzy dla

innych, to
gdzieś w górze będzie to odnotowane i ich także ludzie będą traktować w podobny

sposób. Nie, to była naturalna i spontaniczna hojność ekstrawertyków, która może
uwidoczniła się wyraźniej dla innych, gdy ja, główny przedmiot ich atencji,

wyjechałem. I
to być może w końcu pozwoli mi pogodzić się z zawodnością mojej pamięci.

Ich chęć zobaczenia mnie przed śmiercią nie miała nic wspólnego z pragnieniem
lub

próbą uniknięcia skutków bomby czasu. Nie chcieli emigrować ani spędzić
ostatnich lat

życia w Ameryce. Czuli się za starzy na wszelkie zmiany i Ameryka była dla nich
najwyżej nazwą miejsca, gdzie mogliby spotkać swego syna. Była realna tylko ze

względu
na ich wątpliwości czy znieśliby podróż, gdyby dostali pozwolenie na wyjazd. A

przecież
iluż sztuczek próbowało dwoje starych, słabych ludzi z tą hołotą, udzielającą

pozwoleń!

Matka ubiegała się o wizę samotnie, aby pokazać, że nie ma zamiaru uciec do

Ameryki i
że jej mąż zostanie jako zakładnik - gwarancja jej powrotu. Potem zamieniali się

rolami.
Potem przez pewien czas nie składali podania udając, że stracili ochotę, lub

dając
władzom do zrozumienia, że rezygnują w obliczu tego czy innego klimatu stosunków

radziecko-amerykańskich. Potem prosili o pozwolenie na wyjazd do Stanów tylko na
tydzień lub też do Finlandii czy Polski. Potem ona jechała do stolicy, by

ubiegać się o
widzenie z figurą, która uchodziła za prezydenta kraju, lub by kołatać do drzwi

Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Spraw Wewnętrznych. Wszystko na próżno.
System,

od góry do dołu, nigdy nie popełnił najmniejszego błędu. Jako system może być z
siebie

dumny. Ale nieludzkość jest przecież najłatwiejsza do osiągnięcia. Tutaj Rosja
nigdy nie

musiała importować technologii. W gruncie rzeczy eksportując ją nareszcie
mogłaby się

wzbogacić.

44.
Tak też czyni i to na coraz większą skalę. Można jednak znaleźć pewną pociechę

lub
wręcz nadzieję w fakcie, że nawet jeśli kod genetyczny nie śmieje się ostatni,

to w każdym
razie do niego należy ostatnie słowo. Jestem wdzięczny rodzicom nie tylko za to,

że dali
mi życie, ale też za to, że nie wychowali mnie na niewolnika. Starali się -

chociażby dla
ocalenia w rzeczywistości społecznej w jakiej się urodziłem - wychować mnie na

posłusznego, lojalnego obywatela. Jeśli im się nie udało i przyszło im zapłacić
tym, że ich

oczu nie zamknął syn, lecz anonimowa ręka państwa, nie jest to dowodem ich
niedbal-

stwa, lecz jakości ich genów. Mieszanka tych genów wyprodukowała ciało na tyle
obce

dla systemu, że musiał je odrzucić. Ale gdy się zastanowić, czegóż innego można
spodziewać się było z połączenia jego i jej zdolności przetrwania?

Może brzmi to jak przechwałka. Trudno. Mieszanina ich genów warta jest pochwały,
choćby dlatego, że okazała się państwoodporna. I odporna nie na zwykłe państwo,

lecz -
jak lubi się ono samo określać - na Pierwsze Socjalistyczne Państwo w Historii

Ludzkości. Państwo nadzwyczaj biegłe w niszczeniu genów. Dlatego na jego rękach
jest

zawsze krew - z powodu eksperymentów w izolowaniu i paraliżowaniu komórek
odpowiedzialnych za siłę woli. Tak więc, zważywszy na tę biegłość, jeśli dziś

chce się
założyć rodzinę, należy dowiedzieć się nie tylko o grupę krwi i posag partnera:

trzeba
zapytać o DNA. Być może z tego powodu niektórzy patrzą krzywym okiem na

małżeństwa mieszane.
Mam dwa zdjęcia moich rodziców zrobione w czasie ich młodości, gdy mieli po

dwadzieścia lat. On na pokładzie parowca: uśmiechnięta, beztroska twarz, w tle
komin

statku. Ona na stopniu wagonu, wdzięcznie machająca ręką w skórzanej rękawiczce,
za

nią guziki munduru konduktora. Jedno nie wie jeszcze o istnieniu drugiego.

Oczywiście
nie są mną. Zresztą nie sposób wyobrazić sobie kogoś istniejącego obiektywnie,

fizycznie
i poza twoją skórą, jako część „ale Mama i Tata/To nie dwie inne osoby", jak

powiada
Auden. I choć nie mogę przeżyć ich przeszłości, nawet jako możliwie najmniejsza

część
któregoś z nich, co zabroni mi teraz, gdy obiektywnie nie istnieją poza moją

osobą,
traktować siebie samego jako ich sumę, jako ich przyszłość? W ten sposób

przynajmniej
są równie wolni jak wtedy, gdy się urodzili.

Czy powinienem więc objąć siebie samego myśląc, że tulę moją matkę i mojego
ojca?

Czy powinienem traktować zawartość mojej czaszki jako to, co zostało po nich na
ziemi?

Prawdopodobnie. Jestem zapewne zdolny do takiego wyczynu solipsyzmu. Może zniosę
nawet ich skurczenie się do rozmiaru mojej, mniejszej niż ich, duszy. Może się

na to
zdobędę. Czy mam wtedy zamiauczeć do siebie po powiedzeniu, ,Kicia "? I do

którego z
moich obecnych trzech pokoi mam pobiec, by to miauczenie było przekonujące?

Jestem nimi, oczywiście. Jestem teraz naszą rodziną. Ale ponieważ nikt nie zna
przyszłości, wątpię, by czterdzieści pięć lat temu, w jakąś wrześniową noc 1939,

przyszło
im do głowy, że poczęli swoją własną ucieczkę. Pomyśleli najwyżej, że chcą mieć

dziecko, założyć rodzinę. Młodzi, a ponadto urodzeni wolni, nie zdawali sobie
sprawy,

że w ich ojczyźnie państwo decyduje, jaką rodzinę będzie się miało i czy w
ogóle. Gdy

zdali sobie z tego sprawę, było już za późno na wszystko, z wyjątkiem nadziei. I
tak było

aż do śmierci: mieli nadzieję. Jako ludzie o zmyśle rodzinnym nie mogli robić
nic innego,

jak tylko mieć nadzieję, planować, próbować.

45.
Dla ich dobra wolę myśleć, że nie żywili zbyt dużych nadziei. Może jedynie

matka.
Jeżeli tak było, wynikało to z jej dobroci i ojciec nigdy nie omieszkałby jej

tego wytknąć.
("Nic gorszego, Marusia - zwykł był mawiać - jak stosować własną miarę do

innych").
Jeśli chodzi o niego, to pamiętam jak kiedyś szliśmy w słoneczne popołudnie

przez Letni
Ogród, miałem wtedy dwadzieścia, może dziewiętnaście lat. Zatrzymaliśmy się

przed
drewnianym pawilonem, w którym orkiestra dęta marynarki grała stare walce.

Chciał
sfotografować tę orkiestrę. Białe marmurowe posągi jaśniały tu i tam, poplamione

cie-
niami na wzór lamparta czy zebry; ludzie przechadzali się po żwirowych

ścieżkach, dzieci
piszczały przy stawie, a my rozmawialiśmy o Niemcach i o wojnie. Patrząc na

orkiestrę

nagle zapytałem, jakie obozy koncentracyjne uważał za gorsze: hitlerowskie czy

nasze. "
Wolę być raczej spalony od razu na stosie, niż umierać powolną śmiercią i

znajdować w
tym jakiś sens" - odpowiedział i jął pstrykać zdjęcia.

1985
__________________________

1. w. H. Auden, "Memory of W. B. Yeats" (przyp. tłum.).

2. Przyczółek na Kaukazie Północnym, znany z zaciętych walk opisanych m.in. we

wspomnieniach Breżniewa (przyp. tłum.).

3. „Requiem”. NOWa, Warszawa 1981. Tłum. Seweryn Pollak.

tłum. ANNA HUSARSKA