Sztuka starożytnego Rzymu

Terminem sztuka starożytnego Rzymu określa się zazwyczaj sztukę tworzoną w Rzymie –

mieście nad Tybrem oraz całym państwie złożonym z wielu prowincji i nie wykazującą żadnych
ścisłych związków kulturowych z sztuką rodzimą konkretnego rejonu pozostającego pod panowaniem
imperium, powstałą w okresie od VI w. p.n.e. do końca V w., czyli momentu upadku cesarstwa
zachodniorzymskiego. Okres, w którym trwał stopniowy jej rozwój można podzielić na kilka etapów:

okres panowania królów (VI w. p.n.e. – V w. p.n.e.)

okres republiki (V w. p.n.e. – I w. p.n.e.), a dokładniej 30 rok p.n.e.

okres cesarstwa (od 30 p.n.e. – do połowy III w.)

okres późnego antyku (od połowy III do końca V w.)

Architektura starożytnego Rzymu była początkowo związana tylko z Rzymem. Później, co było

efektem licznych podbojów, jej zasięg ogarnął prawie całą Europę Zachodnią, Bałkany, Grecję, Azję
Mniejszą, Syrię, Palestynę i Afrykę Północną. Sztuka rzymska, a przede wszystkim architektura
ukształtowała się w znacznej mierze pod wpływem kultury hellenistycznej i etruskiej. Pierwsze
rzymskie świątynie powstały podczas panowania etruskich królów, to wtedy Rzymianie nauczyli się
odlewać brąz, wypalać terakotę, poznali konstrukcje doskonale przenoszące siły: łukowe i sklepienia,
głównie kolebkowe a w późniejszych okresach przekształcane na krzyżowe, przejęli umiejętność
konstruowania kopuł. Wpływom greckim Rzymianie zawdzięczają porządek koryncki, sami
wykształcili porządek kompozytowy – z głowicą ukształtowaną z jońskich wolut i korynckich liści
akantu oraz toskański – wzorowany na doryckim ale z gładkim trzonem kolumny oraz bazą.
Wynaleziony przez Etrusków odpowiednik cementu produkowanego z wapna i tufu (popiołów
wulkanicznych), wody i drobnych kamieni pozwoliło rzymianom na opanowanie techniki wyrobu
zapraw, tynków oraz szeregu wątków murarskich tzw. opus, pozwalających na łączenie różnych
gatunków i rodzajów materiałów (kamień, gruz, cegła). Opanowana w II w. p.n.e. umiejętność
wypalania cegły przyczyniła się do przełomu w sztuce rzymskiej, odtąd buduje się szybciej
i dokładniej. Zakładane miasta miały siatkę ulic przecinających się pod kątem prostym, brukowane
ulice, kanalizacje, fortyfikacje.

Centrum miasta zazwyczaj stanowiło forum – odpowiednik greckiej agory, prostokątny plac

będący centrum politycznym i towarzyskim. Forum nie było ukształtowane konkretnym kanonem,
jego zabudowa zmieniała się wraz z historią republiki i imperium. Początkowo przeznaczony był
głównie do celów sądowo - handlowych. Z tego względu na forach zaczęto budować monumentalne
bazyliki foralne. Były to budowle podłużne, na planie prostokąta, z wnętrzem podzielonym na nawy
oddzielone kolumnadami. Nawą główna często była wyższa od naw bocznych, posiadająca okna
ponad dachami naw bocznych. Początkowo posiadały odkrytą więźbę dachową (widoczna konstrukcja
stropowo – dachowa). W okresie cesarstwa przekrywane sklepieniami kolebkowymi z kasetonami
(np. bazylika Konstantyna i Maksencjusza w Rzymie). Często krótsze końce bazylik zamykane były
półokrągłymi pomieszczeniami – absydami. Bazyliki pełniły rolę hali targowo-sądowej. Drogą
naśladownictwa rozpowszechniły się na całym terytorium starożytnego Rzymu. Inne przykłady
bazylik foralnych: rzymskie basilica Iulia czy basilica Ulpia. Na forach stawiano również świątynie.

Architektura starożytnego Rzymu wykształciła kilka typów świątyń: wzorowane na etruskich

na planie podłużnym, odpowiedniki greckich monopterosów i tolosów na planie okręgu oraz
hybryda powyższych czyli budowla podłużno – centralna. Najbardziej popularne były podłużne,
na planie regularnego prostokąta, ustawiane na wysokim cokole z pojedynczą kaskadą schodów
prowadzących do wejścia. Kolumnada nie otaczała ich ze wszystkich stron, jak w świątyniach
greckich, od strony fasady znajdował się podpierający wysunięty dach portyk, kontynuowany przez
kolumny wtopione w ściany zewnętrzne celli. Były to budowle typowo fasadowe. Cella najczęściej
była pojedynczym, podłużnym pomieszczeniem, w którym ustawiano posągi przedstawiające
rzymskich bogów. W większych świątyniach zdarzały się płytkie nisze w ścianach celli, w których
podobne posągi pełniły rolę ozdób ołtarzy. Dekoracja zewnętrzna świątyń rzymskich jest skromniejsza
niż greckich. Korynckie, kompozytowe lub toskańskie fryzy zdobi płaskorzeźba o ornamentalnym

charakterze, zazwyczaj organicznym, wzorowanym na greckich. Rzymianie wprowadzili również
własny typ ornamentu – bukranion – bycze głowy (lub czaszki) połączone kwietnymi girlandami.
Pozostała dekoracja świątyń to kasetony w stropie. Powyższy sposób dekorowania wynika z faktu
dostępności wnętrza świątyni dla rzymskich obywateli. Nie były to więc hermetyczne mieszkania
bóstw podobne greckim. Różnica z typem greckim polega również na lokalizacji – rzymskie świątynie
stawiano wśród zabudowy miast, zazwyczaj forum, stąd podwyższony cokół, który pozwalał na
rozróżnienie z innymi założeniami. Przykładem powyższego typu jest świątynia Gajusza i Lucjusza
(Maison Carree) w Nimes, z 15-12 p.n.e., fundacji Marka Agrypy. Świątynie na planie centralnym
powtarzały wzory greckie. Ze względu na niewielkie rozmiary ustawiano je w dobrze widocznych
miejscach (np. tolos Świątyni Westy (Sybilli) w Tivoli, 80 p.n.e. lub monopteros Herkulesa Zwycięzcy
II w p.n.e.). Najbardziej interesujące i skomplikowane pod względem struktury były świątynie
podłużno – centralne. Przykładem jest Panteon rzymski czyli świątynia wszystkich bogów. Obecny
wygląd jest wynikiem przebudowy z 125 r. fundacji Hadriana i projektu Apollodora z Damaszku,
zastępującego zniszczoną świątynię podłużną ufundowaną przez Marka Agrypę. Panteon jest rotundą
o średnicy 44 m i takiej samej wysokości. Przed wejściem do świątyni znajduje się dobudowany
trzyrzędowy portyk pod którym widnieje inskrypcja, którą można przetłumaczyć jako "Wzniesiony
przez Marka Agrypę, syna Lucjusza, konsula po raz trzeci". Centralnym elementem jest kopuła
budowli, odlana z betonu z centralnym otworem – oculusem, o średnicy 9,0 m, jedynym otworem
oświetlającym wnętrze. Ponieważ otwór nie ma przykrycia, podłoga na środku jest lekko wklęsła
z odpływem do zbierania deszczu., Podniebienie kopuły jest ozdobione pięcioma rzędami kasetonów,
a w ścianach znajdują się nisze – prostokątne i półkoliste, przeplatające się ze sobą, wewnątrz których
znajdowały się rzeźby z brązu. Wnętrze jest imponujące i zarazem niezwykle harmonijne. Prostota
i regularność budowy, piękno poszczególnych elementów, znakomity materiał konstrukcyjny, nadają
całemu wnętrzu budowli majestatyczny charakter, mimo wielu strat i zubożeń: otóż front w postaci
rzeźb i płaskorzeźb, sklepienia przedsionka jak również kasetony kopuły oraz jej zewnętrzne poszycie,
niegdyś udekorowane były elementami złoconego brązu. Do 1436 r. Panteon był największą budowlą
kopułową.

W okresie cesarstwa fora zaczęły przyjmować bardziej monumentalną i rozbudowaną

architektonicznie formę. Stały się fundacjami cesarskimi, na których zaczęto ustawiać rzeźby oraz
założenia architektoniczne które miały podkreślać wielkość cesarza. Zarówno na forach jak i poza
nimi ustawiano łuki triumfalne - budowle w kształcie monumentalnej, wolno stojącej bramy, jedno
lub trój przelotowej, stawiane dla upamiętnienia ważnej osoby lub uczczenia ważnego wydarzenia,
zwykle zwycięstwa militarnego. Przejście pod łukiem triumfalnym autora lub autorów zwycięstwa
było punktem kulminacyjnym pochodu triumfalnego. Wolne pola wypełniano reliefami i inskrypcjami
mówiącymi o przyczynach powstania tego łuku. Przykładami są Łuk Tytusa, upamiętniający
zwycięstwo nad żydowskimi powstańcami w Jerozolimie, Łuk Septymiusza Sewera ustawiony
po zwycięstwie nad Partami czy Łuk Konstantyna Wielkiego wybudowany dla uczczenia
dziesięciolecia rządów oraz zwycięstwa nad rywalem Maksencjuszem. W kontekście zabudowy forum
rzymskiego, podobne łuki triumfalne ustawiano jako bramy prowadzące na forum lub jako główny
element monumentalnego dziedzińca – atrium, które często zamykano po bokach kolumnowymi
krużgankami, a na osi bazyliką. Na forach stawiano również budynki o charakterze kulturowym –
biblioteki lub inne założenia podkreślające dokonania i boskość cesarza – monumentalne,
z pozłacanego brązu pomniki konne (jedyny zachowany to pomnik konny Marka Aureliusza) lub
kolumny. Kolumny upamiętniające poszczególnych cesarzy ustawiano na wysokich cokołach, ich
trzony ozdabiano płaskorzeźbami przedstawiającymi podobnie jak w łukach triumfalnych wydarzenie,
które miało być godnym zapamiętania. Na szczycie umieszczano rzeźby przedstawiające wizerunki
cesarzy lub atrybuty bogów. W Rzymie zachowane są Kolumna Trajana – wzniesiona w 113 r.,
upamiętniająca zwycięstwo nad Dakami oraz Kolumna Marka Aureliusza – pochodząca z 196 r.,
postawiona na pamiątkę wojen z Markomanami i Kwadami. Przykładem tak rozbudowanego forum
jest Forum Trajana.

Dla podkreślenia popularności konsulowie a później cesarze wznosili założenia użyteczności

publicznej, głównie o charakterze rozrywkowym, ale zazwyczaj monumentalnym. Do takich należały
cyrki - odkryty budynek, w którym znajdował się hipodrom. Odbywały się tam wyścigi kwadryg lub
rydwanów. Arena cyrku oddzielona była od amfiteatralnej widowni rowem w celu zapewnienia
widzom bezpieczeństwa. Tor był rozbudowany, kilkutraktowy, z wirażem wokół słupów ustawionych

na niskim murze oddzielającym tory - spinie. Jeden koniec podłużnego cyrku był zaokrąglony,
powtarzający kształt torów, drugi ścięty, spełniający rolę startu i wjazdu na tory. Największy cyrk jaki
wybudowano w Rzymie to Circus Maximus budowany od VI w p.n.e. do IV w n.e. Inny rodzaj
rozrywki zapewniały amfiteatry – przeznaczone do odgrywania walk gladiatorów. Najczęściej
budowane na planie elipsy z rozbudowanymi, wielostopniowymi trybunami oraz areną w centrum.
Przykładem jest Amfiteatr Flawiuszy czyli słynne Koloseum. Amfiteatr wzniesiony został w latach
72 - 80 n.e. Jest to eliptyczna budowla z 4 galeriami komunikacyjnymi oraz areną z systemem
podziemnych korytarzy. W czterokondygnacyjnym podziale zewnętrznym zastosowano półkolumny
w porządku spiętrzonym czyli układ stopniowania porządków (najniższa kondygnacja w porządku
toskańskim, druga w jońskim, trzecia w korynckim). Trzy niższe kondygnacje związane
są z konstrukcyjnym układem arkad, czwarta, najwyższa została zaopatrzona tylko w małe okna.
Od strony wewnętrznej budowla jest pięciokondygnacyjna. Cztery kondygnacje zbudowano jako
układ pomieszczeń wydzielonych pomiędzy filarami, ścianami, ze sklepieniami kolebkowymi
i krzyżowymi. Umieszczono tam bufety, szatnie, natryski, pomieszczenia dla gladiatorów, klatki
dla zwierząt, korytarze. Wokół areny wzniesione było podium. Do Koloseum prowadziło
80 ponumerowanych wejść, które zapewniały szybkie opuszczenie widowni przez widzów. Istniała też
możliwość przykrycia całej widowni specjalną osłoną (velarium) w deszczowe lub bardzo słoneczne
dni. W Koloseum odbywały się m.in. walki gladiatorów, naumachie – bitwy morskie, polowania
na dzikie zwierzęta. Typowymi budowlami użyteczności publicznej były termy - łaźnie publiczne
w formie kompleksu pomieszczeń, ulokowane na rozległym terenie, dostępne dla wszystkich
obywateli. Wnętrze składało się z wielu pomieszczeń o charakterze kulturalno – wypoczynkowym:
sale z basenami termalnymi, masażu, gimnastyczne ale także biblioteki, urozmaicone
architektonicznie licznymi wnękami i niszami. Ściany i posadzki pokrywały mozaiki oraz malowidła.
Bogaty wystrój uzupełniała zieleń i monumentalne rzeźby. Na terenie Rzymu zachowały się
pozostałości term Karakalli oraz term Dioklecjana. Działanie term w czasach starożytnego Rzymu
było możliwe dzięki budowie i rozpowszechnieniu traktu doprowadzającego wodę do miast -
akweduktu i systemu kanalizacyjnego. Akweduktem nazywamy nie tylko kanał wodociągowy,
rurociąg podziemny lub nadziemny, doprowadzający wodę z odległych źródeł na ogół do miast przy
wykorzystaniu siły ciążenia ziemskiego, ale również most umieszczony na arkadach
przeprowadzonych nad rzekami lub nierównościami terenu (np. akwedukt Pont-du-Gard 26-16
p.n.e.).

Drogi rzymskie regulujące zabudowę miast, należą do jednych z ważniejszych osiągnięć

inżynierskich Rzymu. Budowana przez Rzymian sieć umożliwiała łatwiejsze przemieszczanie
legionów, ułatwiała handel i pozwalała na szybsze przekazywanie informacji za pomocą
zorganizowanej wzdłuż dróg poczty państwowej. Pierwszą prawdziwie rzymską drogą była rozpoczęta
w 312 p.n.e. Via Appia, łącząca Rzym z Kapuą. Drogę wytyczono w taki sposób, by skrócić
odległość do minimum, tak więc całymi kilometrami biegnie ona w linii prostej, a nad doliną Arriccia
przez potężny wiadukt. W kolejnych stuleciach chęć uzyskania jak najkrótszej odległości była cechą
charakterystyczną rzymskiego budownictwa drogowego. Zmuszała ona budowniczych do budowania
licznych mostów. Technika budowania dróg została przejęta od Etrusków i udoskonalona.
W pierwszej kolejności niwelowano (wyrównywano) teren i wykonywano wykop. Wzdłuż drogi
budowano rowy odwadniające, a sama droga miała wyprofilowane spadki umożliwiające odpływ
wody z nawierzchni. Konstrukcja dróg składała się z kilku warstw ubitej ziemi, tufu, gruzu i na koniec
kamiennych płyt.

Zabudowę miasta dopełniają wille i kamienice czynszowe – insule. Jedne z najlepiej

zachowanych insuli znajdują się w Ostii. Były to domy kilkupiętrowe, otoczone z czterech stron
ulicami. Prosto z ulicy schody prowadziły na wyższe kondygnacje. Ilość kondygnacji i szerokość
przejść pomiędzy domami regulowana była rozporządzeniami prawnymi (o wymowie
przeciwpożarowej). Parter budynku zajmował często warsztat albo sklepik właściciela. Jego
mieszkanie znajdowało się także na parterze albo na I piętrze. Mieszkania zlokalizowane wyżej, były
o niższym standardzie (czym wyżej, tym mniej wygód). Woda, urządzenia sanitarne, jeśli były
umieszczone w budynku, to tylko na najniższych kondygnacjach (parter, I piętro). Pozostali
mieszkańcy korzystali z łaźni publicznych, a wodę czerpali z studni lub fontann. Rzymskie wille
budowano w oparciu o dom grecki. Układ pomieszczeń skupiony jest wokół centralnego dziedzińca –
atrium, przy którym umieszczano magazyny i pomieszczenia dla służby. W dalszej odległości

pomieszczenia właścicieli – sypialnia (tablinum) oraz jadalnia (triclinium). W II w p.n.e. dodano
perystyl - ogród otoczony portykiem kolumnowym. Większe wille posiadały piętro z sypialniami.
Ściany większości pomieszczeń ozdabiano mozaikami oraz freskami. Malarstwo rzymskie
nawiązywało do greckiego. Powstawały obrazy iluzjonistyczne z przedstawieniami pejzażu
i motywów architektonicznych. Dekoracja miała wprowadzić wrażenie większych przestrzeni.
Na ścianach pojawiły się imitacje obrazów tablicowych przedstawiające sceny mitologiczne
rozgrywane na tle krajobrazu. Znany był styl inkrustacyjny imitujący marmurową okładzinę. Wraz
z rozwojem rzeźby zaczęły się również pojawiać przedstawienia portretowe. Malarstwo rzymskie
znane jest głównie dzięki odkryciu Pompei oraz Herkulanum, w których zastałe malarstwo
sklasyfikowano w tzw. czterech stylach pompejańskich. Szczególny rodzaj zabudowy świeckiej
stanowią cesarskie pałace. Wyróżniała je różnorodność, skomplikowany układ poszczególnych
pomieszczeń, przepych dekoracji oraz wystroju wnętrza. Do bardziej znanych należą Domus Aurea
Nerona (Złoty Dom), budowany od 64 r. czy kompleks Pałacu Flawiuszy. W III w zabudowa pałacu
uległa regulacji wynikającej z wzorowania się na strukturze obozu wojskowego (castrum romanum)
np. Pałac Dioklecjana w Spalatum - rezydencja zbudowana przez cesarza Dioklecjana na przełomie
III i IV w.

Rzeźba rzymska, jak cała sztuka rzymska, pełna jest wpływów zarówno etruskich jak

i greckich. Początki rozwoju rzeźby rzymskiej przyjmowane są zazwyczaj na koniec II w. p.n.e.
Rzeźby powstawały w odpowiedzi na zapotrzebowanie świątyń oraz patrycjuszy kolekcjonujących
dzieła sztuki. Wraz z uczynieniem z Grecji prowincji pozostającej pod patronatem Rzymu utworzył
się rynek antykwaryczny a dzieła greckich twórców zaczęły osiągać wysokie ceny. Dla zaspokojenia
stale rosnącego popytu zaczęto więc wytwarzać kopie mniej lub bardziej wiernie oddające
pierwowzory. Początkowo kopie powstawały w warsztatach greckich, później w różnych miastach
Azji Mniejszej, w końcu także w samej Italii, szczególnie po odkryciu (w czasach Augusta) dużych
złóż marmuru w Carrarze. Kopiowano posągi oraz tworzono z nich całe grupy wzorowane często
na pojedynczych postaciach. Rzeźby te służyły przede wszystkim do dekoracji wnętrz i ogrodów.
Z wzorowania się na greckiej rzeźbie sakralnej, powstała rzeźba dekoracyjna o tematyce
mitologicznej. Kopiści na ogół nie podpisywali swoich dzieł. Ich twórczość zanika w II w.
Równolegle do działalności kopistów rozwijały się dwa inne nurty tematyki rzeźbiarskiej: portret
oraz relief historyczny. Obydwa gatunki nie są oczywiście rzymskim pomysłem.

Początki rozwoju płaskorzeźby o tematyce historycznej datowane są na przełom II i I w. p.n.e.

Przedstawienia utrwalały wydarzenia, które faktycznie rozegrały się w niedalekiej przeszłości. Twórcy
starali się wiernie oddać postacie występujących osób, ich ubiór, broń, sprzęty oraz otoczenie.
Pojawiają się zatem elementy krajobrazu lub budowli. Widz miał dokładnie wiedzieć gdzie i kiedy
rozegrały się zdarzenia i kto w nich brał udział. Nie upiększano zatem postaci, nie odmładzano ich.
Postacie przedstawiano w sposób wieloplanowy. Stąd rozwijały się główne cechy rzeźby rzymskiej,
takie jak: wierność faktom (historycyzm), narracyjność i iluzjonizm. Pewnym zaprzeczeniem
historycyzmu było umieszczanie, często na pierwszym planie, postaci bóstw. Pełniły one rolę
propagandową przekonując oglądających dzieło o słuszności dokonań i udzielanym poparciu dla osób
podejmujących przedstawiane dokonania. Szczególną rolę propagandową relief historyczny zaczął
pełnić z objęciem władzy przez Oktawiana Augusta. Sposób ukazywania cesarza i jego rodziny miał
przyczynić się do uzasadnienia skupienia władzy w jego rękach oraz w przyszłości pozwolić
na jej przekazanie swoim następcom. Stąd eksponowanie jego zasług oraz próba tworzenia legendy
o boskim pochodzeniu jego rodu. Płaskorzeźby ukazane na Ara Pacis (Ołtarzu Pokoju) – wzniesiony
po 13 r. p.n.e. jako wyraz wdzięczności po zakończeniu długotrwałych działań wojennych. Reliefy
przedstawiają mity o Eneaszu i Romulusie nawiązując do boskiego pochodzenia rodu Juliuszów
(August był adoptowany przez Juliusza Cezara). Ukazują Augusta i jego rodzinę jako osoby pobożne
(procesja z uroczystości konsekrowania ołtarza). W podobny sposób, ze stylistyką nawiązującą
do sztuki greckiej wykonano reliefy w Kolumnie Trajana. W II w relief stał się bardziej malowniczy,
przedstawienia wyraźniej cięte, plastyczne, w rozbudowanych partiach kompozycyjnych. Miało to
związek z min. Wynalezieniem i zastosowaniem świdra jako narzędzia. Przykładem jest relief
Kolumny Marka Aureliusza.

Portret rzymski obejmuje dwie grupy rzeźb. Pierwsza z nich, to występujące wcześniej

przedstawienia całych postaci stawiane dla uczczenia ludzi zasłużonych dla kraju – tzw. portrety
konwencjonalne.

Przedstawiane

postacie

mimo

podobieństwa

do osób portretowanych

były idealizowane. Wyraźna konwencja sposobu prezentowania ważnych osób zaznaczona jest
w portretach Oktawiana Augusta. August przedstawiany był jako wiecznie młody, pełen siły
i godności władca, z zaznaczonymi cechami indywidualnymi aczkolwiek wyidealizowanymi,
z atrybutami podkreślającymi jego boskość oraz sukcesy rządów (np. posąg Augusta z Prima Porta).
W połowie I w., pod wpływem wschodnich obyczajów, cesarz już za życia mógł być ukazany pod
postacią boską. Jednak nie każdy władca korzystał z tego przywileju. Cesarz Klaudiusz nakazywał
pokazywać swoją twarz realistycznie. Znany jest jego pomnik ukazujący postać młodzieńca z głową
starego człowieka. Klaudiusz-Jowisz łączy ze sobą cechy portretów werystycznych (wzorowanych
na maskach pośmiertnych, podkreślających fizyczne cechy związane z podeszłym wiekiem)
z powszechnym przedstawianiem panujących pod postacią bogów – w ten sposób narodził się portret
konwencjonalno – werystyczny. W okresie późnorzymskim zatracają się cechy indywidualne.
W portrecie władca ukazywany jest jako człowiek uduchowiony, ze wzrokiem skierowanym
w przestrzeń (np. zachowane fragmenty monumentalnego posągu Konstantyna Wielkiego).
Stateczność, bezruch postaci ukazują jej majestat. Posągi przybierają ogromne rozmiary. Ulubionym
materiałem do wykonywania portretów władcy staje się czerwony porfir. Z tego okresu zachowała się
np. grupa tetrarchów wmurowana w narożnik bazyliki św. Marka w Wenecji. Postacie są do siebie
podobne, wyraźnie typizowane. Najważniejsze w tym wypadku było ukazanie idei współrządzenia.
Zgodę symbolizuje wzajemny uścisk ukazanych postaci. Z portretu wyparty został naturalizm.
Zastąpił go symbolizm.

Druga grupa portretowa to werystyczne popiersia. Ich forma zmieniała się w ciągu dziejów

od głowy z wycinkiem szyi do rzeźby rozciągającej się na znaczną część tułowia. Genezę powstania
tego gatunku rzeźb wyprowadza się z rzymskiego obyczaju zdejmowania woskowych masek
pośmiertnych, które z czasem zaczęto kopiować w kamieniu. Maski były wystawiane podczas
pogrzebów a następnie eksponowane w domach. Wielkość takiej "kolekcji" świadczyła
o starożytności rodu. Cechą charakterystyczną tych portretów a następnie figur, jest realizm postaci,
wierność rysom nawet z pewnym przejaskrawieniem mankamentów urody. Najcenniejszym
zabytkiem tego nurtu jest Statua Barberini – jest to postać męska w todze podtrzymująca dwa
popiersia – wyobrażenia przodków. Przykładem popiersia werystycznego – portret arka Agrypy.
W II w wraz z wynalezieniem świdra rzeźbiarze wprowadzili w portretach dokładniejsze opracowanie
oka. Wyodrębniona został tęczówka i źrenica. Portrety mają cechy studium psychologicznego – cesarz
Karakalla, żołnierz, okrutnik – wyobrażany był z srogim spojrzeniem, gniewnym wyrazem twarzy.
W późnym antyku portret również, podobnie jak konwencjonalny ulega orientalizacji.

Oprócz rzeźby "oficjalnej" obejmującej reliefy historyczne i portrety panujących, powstawały

inne dzieła w postaci posągów, popiersi i płaskorzeźb zamawianych przez mieszkańców Rzymu.
W nich również odbijała się panująca w danym okresie moda i przemiany stylu (np. Rzymianka jako
królowa Omfale, pocz. III w). Do wyrobów związanych z tym nurtem należą reliefy dekorujące
budowle świeckie, prywatne domy czy grobowce oraz reliefy wykonywane na sarkofagach.
Zapotrzebowanie na sarkofagi wzrosło wraz z zerwaniem w II w., z tradycją palenia zwłok i chowania
popiołów w urnach. Sarkofagi rzymskie najbogatszy relief mają wykonany na pokrywie i froncie.
Tylne ściany były pozbawione ozdób (sarkofagi stawiano w głębokich niszach, zatem nie wszystkie
boki były dobrze widoczne). Dekorację ich stanowiły sceny związane z mitologią, zwłaszcza grecką.
Najczęściej przedstawiano sceny o dużym ładunku dramatyzmu oraz alegorie wyrażające zwycięstwo
nad śmiercią. Pod koniec II w. pojawiły się sceny batalistyczne, gloryfikujące zmarłego,
przedstawiającego go jako zwycięzcę, człowieka dzielnego.

Sztuka starożytnego Rzymu, utrzymująca się do końca VI w miała duży wpływ na kształtującą

się sztukę wczesnochrześcijańską oraz bizantyjską.