Sztuka starożytnej Mezopotamii

Sztuka Mezopotamska – sztuka starożytnych ludów zamieszkujących Mezopotamię.

Teren Mezopotamii, czyli Międzyrzecza to miejsce, gdzie rozwinęło się wiele kultur i starożytnych cywilizacji. Pierwotnie znane były one jedynie z przekazów pozostawionych przez starożytnych Greków. Pierwsze badania archeologiczne, prowadzone początkowo przez amatorów i poszukiwaczy skarbów miały miejsce w XIX wieku. Jednym z najcenniejszych znalezisk były gliniane tabliczki pokryte pismem klinowym. Odczytanie ich rozpoczęło czas poznawania długich dziejów Mezopotamii. Tereny te były zamieszkane już w okresie paleolitu. Do starożytnych państw związanych z Mezopotamią należą: Sumer, Akad, Asyria, Babilonia. Sztukę (w tym architekturę) tego rejonu świata reprezentują:

• sztuka sumeryjska i akadyjska

• sztuka babilońska

• sztuka asyryjska.

Sztuka sumeryjska i akadyjska

Pradzieje

Najstarsze ślady osadnictwa znalezione na terenach Mezopotamii pochodzą z ósmego tysiąclecia p.n.e.. Są to niewielkie osady złożone z glinianych domów na planie koła. W tych półziemiankach odkryto kamienne podłogi i paleniska. Znaleziono też gliniane, wypalane figurki zwierząt oraz ludzi. Z początkowym okresem neolitu związana jest kultura Dżarmo, datowana na siódme tysiąclecie p.n.e. Odnaleziona osada złożona była z glinianych domów budowanych na planie prostokąta. Domy miały po kilka pomieszczeń i podwórze. Odnaleziona ceramika to figurki kobiet symbolizujących Boginię Matkę, figurki zwierząt oraz lepione ręcznie naczynia. Naczynia wykonano z gliny zmieszanej z sieczką, pokryto je czerwoną polewą. Część naczyń zdobiły proste ornamenty liniowe.

Okres szóstego tysiąclecia p.n.e. to stopniowy rozwój osadnictwa na terenach nizinnych. Z tych czasów pochodzą trzy kultury rolnicze, które budowały domy z gliny zmieszanej z sieczką oraz z trzciny. Część domów zdobiona była malowanymi pasami. W jednej z osad odkryto sklepienie nad wejściem w formie łuku wykonanego z gliny. Odkryte kultury to (od północy w kierunku południowym):

• kultura Halaf

• kultura Hassuna

• kultura Samarra

Najokazalsze są osady kultury Samarra. Niektóre z nich otaczały rowy i mury obronne wykonane z suszonej cegły. Część zbudowanych domów miała plan w kształcie litery T. W jednej z osad halafackich odkryto pozostałości świątyni zbudowanej na szczycie wzgórza otoczonego murem z gliny. We wszystkich osadach odnaleziono lepione ręcznie naczynia i figurki z gliny. Naczynia były zdobione motywami geometrycznymi i figuralnymi. W naczyniach kręgu kultury halafackiej dno zdobiono malowanymi rozetami. Pojawiły się też pieczęcie stemplowe zdobione geometrycznymi, liniowymi ornamentami. Na początku V tysiąclecia kultury te zaczęły zanikać (najpóźniej, ok. 4500 roku p.n.e., zanikła kultura Halaf).

Na przełomie piątego i szóstego tysiąclecia, na południu Mezopotamii, pojawiła się kultura Eridu, najstarsza forma kultury Ubajd (tzw. Ubajd I). Ludność nadal zamieszkiwała domy budowane z suszonej cegły i ręcznie lepiła ceramiczne naczynia. W Eridu odnaleziono też ślady budowli sakralnej wzniesionej na planie prostokąta. Wraz z rozwojem, wpływy kultury Ubajd przesunęły się na północ.

Drugi etap rozwoju tej kultury jest nazywany Ubajd II. Odnalezione w osadach tego okresu gliniane figurki ludzi charakteryzuje mocno wydłużony kształt.

Następny okres, to Ubajd III. W odnalezionych pozostałościach osad tego okresu natrafiono na świątynie wznoszone na usypanych z ziemi platformach, licowanych cegłą. Świątynie w planie prostokąta mają trzy pomieszczenia, z których środkowe to cella. Największym momentem przełomowym w ceramice było wprowadzenie do użytku koła garncarskiego. Jednocześnie rozpoczął się okres stopniowego ubożenia motywów dekoracyjnych. Ostatni, czwarty okres kultury Ubajd (Ubajd IV) to czwarte tysiąclecie p.n.e. W połowie tego tysiąclecia kultura Ubajd przekształciła się w kulturę Uruk. W tym okresie ręcznie wykonywane naczynia ceramiczne o bogatej dekoracji malarskiej spotykane są jeszcze na północy. Ceramika wykonywana na kołach garncarskich ma coraz uboższą dekorację, czasem jest jej w ogóle pozbawiona. Motywy malowane zastępują ornamenty z nacinanych lub odciskanych linii. W okresie ok. 3300 r. p.n.e. pojawiły się pierwsze pieczęcie cylindryczne zdobione reliefem. Figurki człowieka z tego okresu mają mocno wydłużony kształt, o staranniej wykonanych głowach i ramionach oraz symbolicznie zaznaczonych nogach. Specyficzny kształt mają głowy o oczach z przylepionych kawałków gliny z ukośnym nacięciem. Kształt głowy bardziej przypomina głowę węża niż człowieka. Końcowy okres kultury Uruk przypada na początek rozwoju sumeryjskich miast-państw.

Okres wczesnosumeryjski

Około 3200 r. p.n.e. istniejące osady przekształciły się w pierwsze miasta-państwa. Były to m.in. Eridu, Uruk, Ur, Girsu. Najwyższą władzę piastowali w nich prawdopodobnie królowie-kapłani. Życie w nich skupione było wokół kręgów świątynnych tzw. zigguratów. Najstarsze świątynie tego typu miały trójdzielne wnętrza. Budowle wznoszone były najczęściej z suszonej cegły. Ściany świątyń z zewnątrz zdobione były lizenami. Wokół świątyń wznoszono mury zdobione mozaiką z ceramicznych stożków barwionych na kolor niebieski lub żółtozielony. Badania archeologiczne doprowadziły też do odkrycia budowli wzniesionych z płyt gipsowych lub wapiennych. W miastach spotyka się dwa kręgi świątynne. Jeden z nich, to ziggurat poświęcony bogu nieba Anu, drugi to świątynia poświęcona bogini Inanie (Nini-Zaza). Ta druga świątynia wznoszona była na innych założeniach. Przypominała ona dom mieszkalny. Pomieszczenia otaczał dziedziniec, na którym umieszczono święty kamień – betyl. Sanktuarium połączone było z dziedzińcem portykiem. Na przeciwległym boku umieszczono pomieszczenia kapłanów.

Z tym też okresem związane jest powstanie pisma, początkowo w formie obrazkowej, później przekształcone w pismo klinowe .

Okres starosumeryjski

Alabastrowa figurka z ok. 2400 r. p.n.e. (Luwr, Paryż)

Początek tego okresu przypada na XXVIII wiek p.n.e.. Wraz z rozwojem miast dochodzi do walk o dominację nad większym obszarem terytorialnym. Władza przechodzi w ręce króla-wojownika, powstają pierwsze pałace. Najstarsze pozostałości pałacu odnaleziono w pobliżu miasta Kisz (Tell al.-Uhaimir). Jest to budowla złożona z dwóch części rozdzielonych grubym murem. Starsza z nich, to monumentalny dom mieszkalny na planie prostokąta z centralnym kwadratowym dziedzińcem. Część późniejsza, to też kilka pomieszczeń na planie prostokąta. Największe z nich ma salę z czterema ceglanymi kolumnami i dobudowany portyk. Ozdobą ścian jest fryz przedstawiający jeńców. Miasta tego okresu to skupiska domów mieszkalnych sytuowanych przy wąskich, krętych ulicach. Domy mieszkalne wznoszone na południu to budowle na planie prostokąta z wewnętrznym dziedzińcem. Domy północy nie miały wewnętrznych dziedzińców. (Podobnie świątynie budowane na północy składały się z poprzedzonej przedsionkiem nawy podzielonej na cellę i sanktuarium). Dzielnice mieszkaniowe zajmowały około 1/3 powierzchni miast. Kolejna trzecia część obszaru to ogrody i nekropole. Na pozostałej części miasta wznoszono budowle oficjalne. Nad nimi górował zigguart z niewielką świątynią na najwyższej platformie. Drugą, większą świątynię budowano najczęściej w pobliżu wieży. Wokół stawiano magazyny, pomieszczenia dla kapłanów itp. Ta część miasta otaczana była murem. Z czasem przekształciła się w warownię. Budowle tego okresu wznoszono najczęściej z cegły suszonej lub wypalanej, czasem z kamienia. Spoiwem był muł albo smoła. Budowle nie należały to trwałych. Przez to często na gruzach poprzedniej, po zrównaniu i podwyższeniu platformy, stawiano kolejną świątynię.

Wapienna płytka wotywna króla Urnansze, znaleziona w Girsu (Luwr, Paryż)

Grobowce z tego okresu to podziemne budowle z kamienia lub cegły, złożone z jednego lub kilku pomieszczeń. Przekryte sklepieniem pozornym lub płaskim stropem. Do wnętrza z poziomu terenu prowadziły ukośne rampy i pionowe szyby.
Rzeźba i płaskorzeźba. Najważniejszym elementem rzeźby i płaskorzeźby jest twarz, w której dominują oczy. Są to jednak dzieła pozbawione indywidualnych cech poszczególnych osób. Posążki osób w pozycji siedzącej lub klęczącej miały ukazać czynność a nie samą osobę. Stawiano je w świątyniach, podpisane imieniem fundatora. Najprawdopodobniej miały symbolizować pobożność osób, które je tam ustawili. Od tych sposobów przedstawiania osób były pewne wyjątki. Odnalezione w Esznunna (Tell Asmar) figurki miały na twarzy zaznaczoną mimikę w formie uśmiechu, przestrachu itp. a figurki znalezione w Mari (Tel al-Hariri) cechuje dużo większa staranność w wykonaniu detali. Twarze nie są pozbawione cech indywidualnych a stroje (spódniczki z baraniej skóry) zostały ukazane z dużą starannością. Rzeźby wykonywane z brązu, to figurki odlewane tzw. metodą traconego wosku. Są one bardziej realistyczne od tych wykonywanych w kamieniu. Płaskorzeźby komponowane są w układach pasowych, postacie ludzi przedstawiane są w układzie: twarz z profilu, oko od frontu, tułów i ramiona od frontu, nogi z profilu. Najstarsze, wykonywane w miękkim kamieniu, to stele ukazujące ważne wydarzenia z dziejów. Są rodzajem pomników historycznych, z których jedna grupa opisuje wydarzenia pokojowe, druga zwycięskie wojny. Szczególnym zabytkiem tej epoki jest tzw. "Sztandar z Ur". Jest to mozaika, wykonana po dwóch stronach drewnianej płyty, z kamieni, muszli, macicy perłowej połączonych masą bitumiczną. W trzech pasach ukazana jest zwycięska wojna oraz wydana po niej uczta (zabytek znajduje się w Muzeum Brytyjskim w Londynie). Podobną technikę stosowano przy zdobieniu pudeł rezonansowych harf. Na znalezionych pudłach wykonana jest mozaika przedstawiająca wydarzenia mitologiczne. Dodatkową ozdobą jest złocona głowa byka. Popularnym tematem rzeźby były wyobrażenia zwierząt. Do częściej spotykanych zalicza się temat kozła wspinającego się na najprawdopodobniej święte drzewo. Przedstawienia zwierząt są znacznie realniejsze niż postaci ludzkich.
Ważnym elementem sztuki tego okresu są też pieczęcie cylindryczne. Reliefy wykonywane na nich to coraz bogatsze przedstawienia ludzi i zwierząt. Tematyka związana jest z walką zwierząt, fantastycznych stworów. Postacie ukazywane są przy pomocy linii, z zachowaniem symetrii, licznych powtórzeń. Wrażenia ekspresji dostarcza często kłębowisko postaci, ustawienie ich w pozycji "do góry nogami" itp. Motyw uzupełniany jest drobnymi elementami dekoracyjnymi. Niektóre z tych motywów zostały przejęte przez artystów perskich, greckich a nawet z średniowiecznej Europy.

Okres akadyjski

Około 2400 roku p.n.e. doszło do przejęcia władzy przez zamieszkałych na tym terenie Semitów, którzy już od dawna piastowali funkcje dostojników na sumeryjskich dworach i przejęli wiele sumeryjskich zwyczajów. Jeden z nich, znany później jako Sargon Wielki, zdobył władzę w mieście Agade (Akad) po czym podbił cały Sumer i ogłosił się władcą Sumeru i Akadu. Jego wnuk, Naram-Sin ogłosił się Królem Czterech Stron Świata. Mimo tych wydarzeń sztuka i kultura sumeryjska nadal żyła. Akadowie rozszerzyli obszar jej oddziaływania oraz podporządkowali ją swoim pojęciom estetycznym. Pismo sumeryjskie zostało przystosowane do ich własnego języka. Z zachowanych zabytków architektury odnaleziono dwie świątynie w Esznunna oraz twierdzę Naramsina w Tell Brak. Świątynie zbudowane były na planie prostokąta, bez dziedzińców. Przypominały swoim wyglądem wcześniejsze budowle wznoszone w północnej części kraju (jednonawowe z przedsionkiem, bez dziedzińca wewnętrznego). Twierdza Naramsina zbudowana była na planie kwadratu o boku 100,0 m. Wewnątrz mieściło się sześć dziedzińców i wiele, umieszczonych równolegle do siebie, wąskich pomieszczeń. Budowla otoczona była murem grubości 10,0 m. Do wnętrz prowadziła jedna brama umieszczona pomiędzy dwoma wieżami. Pierwszy dziedziniec był największy. Najprawdopodobniej było to miejsce postoju zwierząt i karawan. Otaczające go pomieszczenia pełniły funkcje magazynów. Pozostałości podobnej twierdzy znaleziono w Aszur w północnej Mezopotamii.

Fragment steli Naramsina (Luwr, Paryż)

Płaskorzeźby akadyjskie cechuje pewne odejście od układów pasowych. Przykładem jest, odnaleziona w Sippar, stela z piaskowca przedstawiająca zwycięstwo króla Naramsina datowana na ok. 2250 rok p.n.e. Jej kształt przypomina górę, której wyobrażenie też zostało wyryte na steli. Za postacią króla, po przekątnej płyty, podążają w rzędzie wojownicy. Wrogowie przedstawieni są w chwili ucieczki. Na steli wyryto również drzewo. Te elementy krajobrazu informują, że bitwa odbyła się w miejscu zalesionym, z wrogami zamieszkującymi góry Zagros. Dwie gwiazdy na szczycie płyty symbolizują obecność bogów: Szamasza i Isztar, patronów zwycięskiego króla.

Rzeźby okresu akadyjskiego cechuje większa staranność wykonania detali i próby realistycznego pokazania postaci, zarówno w wizerunku twarzy jak i poprawności w oddaniu sylwetki. Pieczęcie akadyjskie mają bardziej czytelną kompozycję. Uzyskano ją przez staranniejszy rysunek i rozdzielenie sylwetek. Postacie w walce mają często nienaturalnie wydłużone ramiona, by mogły uchwycić przeciwnika. Osoby są równego wzrostu, a wizerunki walk ze zwierzętami ukazują te ostatnie stojące na tylnych łapach. Tematyka kompozycji najczęściej zaczerpnięta jest z mitologii, którą Akadowie przejęli od Sumerów. Przykładem jest pieczęć z czasów Szarlaliszarriego. Obrazuje klęczącego Gilgamesza, trzymającego wazę z wodą oraz stojącego na wprost bawołu. Okres akadyjski trwał od około 2340 do 2200 r. p.n.e. Jego zakończenie związane jest z upadkiem dynastii zwyciężonej przez plemiona z gór Zagros, (plemiona te - Gutejowie rządziły Mezopotamią przez około 100 lat).

Renesans sumeryjski

Posążek Gudei, władcy Lagasz (Luwr, Paryż)

Pierwsze odrodziło się miasto-państwo Lagasz, kolejne było Ur. W tym drugim mieście pojawiła się tzw. trzecia dynastia z Ur założona przez króla Urnammu. Pod jego panowaniem zostały odnowione stare budowle, powstały też nowe. Miasta stały się bardziej okazałe. Domy mieszkalne często budowane były jako piętrowe, wyposażone w kanalizację i z dziedzińcami wyłożonymi cegłą. Nadal centralnym miejscem każdego miasta był ziggurat. Najlepiej zachowana budowla tego typu, wzniesiona za czasów Urnammu, znajduje się w Ur. Jest to świątynia poświęcona bogu księżyca Nannie. Zbudowano ją na planie prostokąta o wymiarach 43,0 x 65,0 m. Rdzeń składał się z cegły suszonej i był obłożony wypalaną cegłą. Na najwyższym tarasie stała mała świątynia, do której prowadziły schody. Tarasy połączone były pochylniami. Pochylone ściany zdobione były niszami i lizenami. Na pierwszy taras prowadziły trzy szerokie ciągi schodów połączone w przelotowej bramie. Zigguarty z czasem stawały się coraz wyższe. W świątyniach i pałacach tego okresu pojawiła się tendencja do zachowania symetrii i amfilady pomiędzy pomieszczeniami. Po raz pierwszy zaczęto wznosić świątynie dla władców pochowanych w podziemnych grobowcach pod tymi świątyniami.

Rzeźba sumeryjska tego okresu nawiązywała do wzorców starosumeryjskich. Jednak twarze przedstawianych postaci nosiły cechy indywidualne. Nowym elementem było też przedstawianie na reliefie klęczących u stóp władcy cudzoziemców z darami.

Renesans trwał około 100 lat i zakończył się wraz z najazdem Elamitów i upadkiem trzeciej dynastii z Ur.

Ziggurat w Ur

komputerowa rekonstrukcja zigguratu w Ur

Ziggurat w Ur (zwany przez Sumerów Etemennigur) – wybudowany około 2100 p.n.e. przez Ur-Nammu i Szulgiego ziggurat w mieście Ur. Miał budowę schodkowaną trójstopniowo, zwężającą się ku górze. Była to wieża sakralna poświęcona bogu księżyca Nannie. Pierwotna budowla wzniesiona na fundamencie o wymiarach 65x43 m., była wysoka na ok. 21 m, dziś sięga ok. 13 m. Rdzeń składał się z cegły suszonej i był obłożony wypalaną cegłą. Przypuszcza się, że na najwyższym tarasie stała

widok na częściowo zrekonstruowany ziggurat w Ur (dziś Al-Muqaiyar w Iraku)

niewielka kaplica, do której prowadziły schody. Tarasy połączone były pochylniami. Pochylone ściany zdobione były niszami i ryzalitami. Na pierwszy taras prowadziły trzy szerokie ciągi schodów połączone w przelotowej bramie. Zachowana w bardzo dobrym stanie, bowiem już w starożytności była obiektem renowacji, o czym świadczą inskrypcje króla babilońskiego Nabonida. Gruntownej konserwacji został poddany przez sir Leonarda Wooleya na początku XX w.

Sztandar z Ur

Sztandar z Ur – zabytek sztuki sumeryjskiej, pochodzący z okresu wczesnodynastycznego (2900-2334 p.n.e.), znaleziony w jednym z Grobów Królewskich z Ur w południowej Mezopotamii. Jeden z najważniejszych przykładów sztuki Sumeru. Przechowywany jest obecnie w Muzeum Brytyjskim.

Wbrew nazwie jest to drewniana skrzynia o nieznanej funkcji. Pokryta jest z czterech stron mozaiką z muszli i lazurytem. Mierzy ok. 20 cm wysokości i ok. 50 cm długości. Po jednej stronie przedmiotu przedstawione zostało życie ludności w czasie pokoju. Widać tu przygotowania do uczty w trzech pasach kompozycji. Po drugiej stronie uwieczniono czas wojny, a więc rydwany z oszczepnikami, wojowników, jak też pokonanych jeńców. W najwyższym pasie przedstawiono samego króla. Panele boczne skrzyni ukazują ludzi i zwierzęta w scenach figuralnych.

Przedstawienie wojny

Fragment sztandaru z Ur z przedstawieniem pokoju (lirnik)

Sztuka babilońska

Najazd Elamitów około 2000 roku p.n.e. położył kres rozwojowi sztuki sumeryjskiej. Imperium trzeciej dynastii z Ur - podobnie jak miasto Ur - legło w gruzach. Sumer i Akad podzieliły się na wiele miast-państw. Jednym z nich był Babilon. Władający nim od około 1792 r. p.n.e. amorycki król Hammurabi podbił inne miasta i stworzył imperium babilońskie.

W sztuce i kulturze, okres po upadku imperium trzeciej dynastii z Ur charakteryzował się dużymi wpływami semickimi i nowymi trendami, które później zyskały miano sztuki babilońskiej.

Okres starobabiloński (Amoryci)

Powszechnie uważa się, że poziom kultury osiągnął w okresie starobabilońskim bardzo wysoki poziom, chociaż w pewnych dziedzinach rysowały się pewne cechy dekadenckie (np. rzeźba). Przede wszystkim bardzo żywa była jeszcze tradycja sumero-akadyjska, nadająca ton w rozwoju kultury Mezopotamii. Nowością były nowe trendy w budownictwie wskazujące na silne wpływy semickie. Niestety z tego okresu nie znamy zbyt dużo zabytków, aby w pełni ująć całokształt kultury czasów amoryckich. Wykopaliska archeologiczne świadczą o znacznym rozwoju w XVIII wieku p.n.e. miasta Mari (Tel al-Hariri). Znaleziono tam pozostałości pałacu, siedziby króla Zimrilima. Była to ogromna budowla zajmująca około 3,5 ha, otoczona grubym murem. Do wnętrza prowadziła jedna brama. Pomieszczenia zgrupowane były wokół dziedzińców. Poszczególne grupy pełniły różne funkcje. Były tam obszary pomieszczeń administracyjnych, sal mieszkalnych przeznaczonych dla władcy i dworu, zaplecze z magazynami, warsztatami oraz pałacowa świątynia. W ruinach odnaleziono wielotysięczny zbiór glinianych tabliczek i dzieła sztuki. Na ścianach pałacu odkryto malowidła o żywej kolorystyce, wykonane na gipsowej wyprawie przy użyciu farb wodnych. Tematyka obrazów była zróżnicowana – od geometrycznych kompozycji po sceny batalistyczne, ceremonie religijne i obrazki z życia codziennego. Znaleziono także posągi i płaskorzeźby.

Do innych cennych znalezisk tego okresu należą ruiny świątyń, m.in. świątynia bogini Isztar-Kititum w Nerebtum (Iszdżali). Pomieszczenia świątyni były rozmieszczone wokół czterech dziedzińców. Całość otaczał mur. Do wnętrza prowadziło kilka bram. Sanktuarium poprzedzała sala ofiar. Tego typu plany świątyń znane były już we wcześniejszym okresie. W ośrodku Larsa zostały odnalezione brązowe figurki, wśród nich statuetka przedstawiającą trzy kozice o złoconych pyskach. Kozice, wspięte na tylnych nogach są odwrócone do siebie grzbietami. Zostały umieszczone na misie podtrzymywanej przez dwóch brodaczy. Rzeźba datowana jest na około 1900 r. p.n.e., znajduje się w Luwrze, w Paryżu.

Do najbardziej znanych rzeźb tego okresu należy odnaleziona w 1902 r. w Suzie stela z Kodeksem Hammurabiego. Stela przypomina kolumnę. Wyryto na niej tekst słynnego kodeksu. Powyżej tekstu umieszczono płaskorzeźbę przedstawiającą Hammurabiego w postawie stojącej, z dłońmi uniesionymi w modlitwie. Naprzeciw niego zasiada bóg Szamasz, który wręcza królowi symbol władzy. Oblicza postaci wyrzeźbiono w sposób oddający indywidualne rysy, rzeźba strojów wykonana jest bardzo starannie. Twarze posiadają bardzo bujny zarost. Warto zauważyć, że potężny Hammurabi nigdy nie był przedstawiany jako równy bogom.

Do innych znalezisk pochodzących z tego okresu należą terakotowe płaskorzeźby przedstawiające bogów oraz ludzi wykonujących codzienne czynności. Upowszechniły się też małe, cylindryczne pieczęcie służące do pieczętowania dokumentów spisywanych na glinianych tabliczkach. Wiele z nich zdobią motywy z dziejów Gilgamesza.

Brama Isztar

Fasada Bramy Isztar w Berlinie w Muzeum Pergamońskim

Fragment reliefu z Bramy Isztar

Brama Isztar to monumentalna brama w starożytnym Babilonie, wzniesiona za panowania Nabuchodonozora II, który panował w l. 605-562 p.n.e. i poświęcona była bogini Isztar. Była ona północną bramą miasta, otwierającą tzw. drogę procesyjną, która ciągnęła się aż do świątyni Marduka – Esagila.

Obiekt tworzyły w zasadzie dwie bramy połączone przejściem, czyli był to tzw. obiekt bramny, składający się z czterech wież na planie kwadratu, zwieńczonych krenelażem, który zresztą był również na murach łączących wieże. Taka konstrukcja miała swoje konkretne, obronne cele i wynikała m.in. z techniki obrony przejścia umieszczonego w dwóch rzędach murów obronnych, w których odrębne bramy połączono dla skuteczniejszej obrony przed napastnikami. Poza tym pozwalało to lepiej kontrolować przybyszów przechodzących przez bramę.

Brama Isztar oblicowana była glazurowaną cegłą w kolorze niebieskim. Na tym tle, widoczne jako dekoracja, rozmieszczone były wyobrażenia 575 zwierząt, które symbolizowały poszczególne bóstwa: smoki – Marduka, byki – Adada i lwy – Isztar. Te reliefowe wyobrażenia zwierząt, które były wymodelowanymi cegłami glazurowanymi, miały określone barwy (żółte, zielone, białe i czerwone) i obramowane były pasami rozetek, które ciągnęły się także na dole murów oraz zdobiły sklepione przejścia. Same drzwi bramy i sklepienie były wykonane z drzewa cedrowego. Najstarsza część bramy, znajdująca się na samym dole, i która z czasem została zakryta przez podnoszący się poziom drogi, wykonana była ze zwykłej cegły palonej. Wskazuje to na etapy budowy bramy: najpierw cegła palona, później cegła emaliowana, a następnie cegła emaliowana reliefowa.

Forma architektoniczna Bramy Isztar jednoznacznie nawiązuje do tradycji budowlanych Mezopotamii i nie była niczym wyjątkowym w technice obronnej przejść miejskich czy pałacowych (np. podobną konstrukcję miała brama Nergala w Niniwie). Natomiast charakterystyczną cechą Bramy Isztar jest ogromna paleta barw, jakie były zastosowane w jej dekoracji.

Obecnie zrekonstruowana, prawdziwa Brama Isztar znajduje się w Berlinie w Muzeum Pergamońskim. W Iraku natomiast wykonano jej replikę, będącą tam dużą atrakcją turystyczną Babilonu

Kodeks Hammurabiego

Stela z Kodeksem Hammurabiego (Luwr, Paryż)

Stela z wyrytym Kodeksem Hammurabiego (tył)

Stela z wyrytym Kodeksem Hammurabiego (przód)

Kodeks Hammurabiego - zredagowany w XVIII w. p.n.e, to czwarty^[1] z najstarszych kodeksów świata a zarazem najstarszy ze znanych prawie w całości. Został spisany za panowania króla Hammurabiego, szóstego przedstawiciela I dynastii z Babilonu.

Źródła poznania

Intencją Hammurabiego jako prawodawcy, było spisanie wszystkich panujących zwyczajów i praw oraz ustanowienie jednolitych norm ułatwiających rozwój społeczno-gospodarczy Mezopotamii oraz zacierających różnice pomiędzy południem a północą rozległego kraju (pomiędzy Sumerami i Akadami). W tym celu kazał wyryć obowiązujące w jego państwie prawa (prawdopodobnie w znacznej mierze stosowane przez Sumerów) na wysokiej ponad dwa metry steli z czarnego diorytu. Tekst spisano pismem klinowym w języku babilońskim. Po przeciwnej stronie wyrzeźbiono postać króla, stojącego przed jednym z głównych bogów całej Mezopotamii - Szamaszem (bogiem sprawiedliwości) i przyjmującego z jego rąk insygnia władzy^[2]. W ten sposób Hammurabi uświadamiał wszystkim, że władza oraz prawa przez niego nadane pochodzą od samego boga i są nienaruszalne. Stelę dla podkreślenia jej znaczenia ustawiono przy największej świątyni Babilonu.

Niespodziewanie na przełomie grudnia 1901 i stycznia 1902^[3], rozbitą na 3 części stelę z kodeksem Hammurabiego, odkrył w Suzie archeolog francuski - M. Jequier, członek wyprawy de Morgana. Jako pierwszy, tłumaczeniem 51 zachowanych kolumn tekstu zajął się francuski asyriolog Vincent Scheil. Sama stela znajduje się obecnie w Luwrze.

Charakter praw Hammurabiego

Tekst ze steli pozbawiony wyróżnień i punktów a przez to faktycznie nie mający charakteru kodeksu, we współczesnych przekładach dzieli się na trzy części: wstęp, właściwe przepisy prawne z 282 paragrafami oraz epilog zawierający sankcje prawne.

Kodeks unifikował i systematyzował obowiązujące prawa z wielu dziedzin. Zawierał przepisy prawa karnego, prywatnego oraz procesowego. Znaczna część spisanych praw dotyczyła kwestii ochrony majątku oraz spraw rodzinnych (np. rozstrzygnięć w sprawach dziedziczenia, przynależności dzieci, zdrady małżeńskiej). Wiele miejsca poświęca się też problemom handlowym, kredytom, umowom, odpowiedzialności z tytułu wynagrodzenia szkody. Uwzględniono także podstawowe ceny towarów i usług. Opisano procedurę postępowania sądowego oraz wymieniono przestępstwa i odpowiednie dla nich kary. System kar opierał się na zasadzie talionu oraz na prawie mutylacji (Czym uczyniłeś to ci odetniemy. Na przykład jeśli syn uderzył ojca, ucinano mu rękę). Wiele przestępstw zagrożonych było karą śmierci. Tyko nieliczne kary były bezkrwawe i ograniczały się do grzywny w srebrze, co dla karanego mogło się skończyć niewolą za długi.

Prawo ustanowione przez Hammurabiego miało charakter kazuistyczny, to znaczy jego przepisy formułowano przewidując konkretne, możliwe do popełnienia przestępstwa, nie starając się o wypracowanie uniwersalnych zasad ogólnych. Mieszkańcy państwa Hammurabiego nie byli równi wobec prawa. O wielkości kary decydował status: wolny czy niewolnik, posiadany majątek lub funkcja (wyróżnia się urzędników - dwór). Liczyło się, kto skarżył i kto był oskarżonym. Za uszkodzenie ciała niewolnika odszkodowanie brał jego właściciel (odszkodowanie za utratę zdolności do pracy).

Przykłady Prawa Hammurabiego

• § 1 Jeśli ktoś kogoś oskarżył i rzucił nań podejrzenie o zabójstwo, zaś tego mu nie udowodnił, ten, kto go oskarżył, poniesie karę śmierci.

• § 22 Jeśli obywatel rabunku dokonał i został złapany, człowiek ten zostanie zabity.

• § 102 Jeśli kupiec dał agentowi handlowemu pieniądze jako pożyczkę bezprocentową, a on tam, gdzie poszedł, poniósł stratę, zwróci kupcowi kapitał.

• § 103 Jeśli podczas jego podróży nieprzyjaciel zabierze mu wszystko, co niósł, przed bogiem przysięgnie i będzie uwolniony.

• § 195 Jeśli syn ojca swego uderzył, rękę utną mu.

• § 196 Jeśli obywatel oko obywatelowi wybił, oko wybiją mu.

• § 197 Jeżeli kość obywatel złamał, kość mu złamią

• § 282 Jeśli niewolnik powie swemu panu: Nie jesteś moim panem, zaś pan dowiedzie mu, że jest jego niewolnikiem, jego pan utnie mu ucho.

Wartość praw Hammurabiego

Prawa ustalone w Kodeksie Hammurabiego są obecnie uważane za największe dzieło prawodawcze starożytnego Wschodu, którego celność myśli prawnej przewyższyły dopiero kodyfikacje Justyniana (Digesta Justyniana: Corpus Iuris Cyvilis oraz Corpus Iuris Canonici). Co ciekawe, kazuistyczny system budowy norm, mimo upływu blisko dwóch tysięcy lat, zastosowali również juryści Justyniana. Upadek systemu prawnego Hammurabiego spowodowany został upadkiem ówczesnej cywilizacji pod naporem Persów.

Prawa Hammurabiego w Polsce

Prawa Hammurabiego w świadomości przeciętnego Polaka są przykładem prawa oczywistego w wykładni, chociaż nieco nadmiernie restrykcyjnego. Jego znajomość sprowadza się do zasady: oko za oko, ząb za ząb i jakkolwiek sformułowanie to oddaje myśl przewodnią całego prawa, a nawet może być zgodne z sensem niektórych artykułów kodeksu Hammurabiego (np. paragraf 196 - "Jeśli obywatel oko obywatelowi wybił, oko wybiją mu"^[4]).

Pierwsze pełne tłumaczenie z oryginału na język polski przygotował dr Marek Stępień. Ukazało się drukiem w 1996 roku pod tytułem Kodeks Hammurabiego.

Okres średniobabiloński (kasycki)

Kudurru XI w. p.n.e. (Luwr, Paryż)

Kasyci to najeźdźcy, którzy zdobyli władzę w Babilonii po złupieniu Babilonu przez Hetytów około 1595 roku p.n.e. Wznieśli oni nową stolicę Durkurigazlu (Akarkuf), a w niej świątynie wzorowane na babilońskich i pałac z potężnym zigguratem. Do nowych osiągnięć sztuki tego rejonu, związanych z panowaniem Kasytów, zalicza się produkcję modelowanej cegły. Z niej wznoszono świątynie zdobione fryzami z wypalanej cegły. Technika ta została później przejęta przez budowniczych z okresu nowobabilońskiego oraz przez Persów. Innym charakterystycznym elementem sztuki tego okresu są "kudurru" – znaki graniczne. Znaki wykonywane były z kamienia, najczęściej z diorytu. Przechowywano je w świątyniach, jako potwierdzenie prawa własności do terenu, którego granice były opisane na kamieniu. Opis zawierał także prośbę wznoszoną do bóstwa i ciąg przekleństw, które dosięgną tych, którzy naruszą prawo własności. Zamiast wizerunku boga używano jego symbolu, co też było jedną z nowości wprowadzonych w tym okresie. Okres średnobabiloński zakończyło opanowanie Babilonii przez Asyryjczyków, za pośrednictwem których w Mezopotamii wpływy zdobyła sztuka asyryjska. |-

Okres nowobabiloński (chaldejski)

W 626 p.n.e. Nabopolasar ponownie zjednoczył królestwo babilońskie, a jego syn Nabopolasar II (Nabuchodonozor II) doprowadził je do potęgi. Ten okres w dziejach Babilonu nazywany jest nowobabilońskim. Za panowania Nabuchodozora Babilon został rozbudowany. Miasto, na planie prostokąta, otoczono podwójnym, wysokim murem obronnym, wzmocnionym wieżami rozmieszczonymi co 50 metrów. Przestrzeń pomiędzy murami wypełniono ziemią. Pałac z własnymi fortyfikacjami znajdował się w części północnej miasta. Wewnątrz zbudowano dziedzińce. Trzy pierwsze połączone były ogromnymi bramami. Trzeci dziedziniec poprzedzał sale reprezentacyjne, m.in. tronową o wymiarach 52,0 x 17,0 m. Dekoracja ścian wykonana była z mozaiki ze szkliwionej, kolorowej cegły. Fryz przedstawiał szereg kroczących lwów, nad nimi pokazano drzewa życia.

Prawdziwa Brama Isztar w Berlinie w Muzeum Pergamońskim.
Detal z Bramy Isztar, fryz z glazurowanej cegły (Muzeum Pergamońskie, Berlin)

Do pałacu przylegała Brama Isztar, która znajduje się w Berlinie w Muzeum Pergamońskim, w Iraku natomiast turyści mogą obejrzeć rekonstrukcję. W pobliżu bramy znajduje się sklepienie nad drogą wykonane z kamienia. Porównanie opisu Babilonu pozostawionego przez Herodota z odkopanymi pozostałościami sklepienia, skłoniły archeologa, Roberta Koldeweya, do wysnucia wniosku, że są to reszki jednego z siedmiu cudów świata - wiszących ogrodów Semiramidy. Przy bramie rozpoczynała się droga procesyjna, która prowadziła do świątyni i zigguratu Marduka (ziggurat nosi też nazwę zigguratu Etemenanki i bywa utożsamiany z wieżą Babel). Była to wysoka, siedmiokondygnacyjna wieża. Poszczególne piętra były pomalowane na różne kolory. Najniższe pokrywała czarna smoła, wyższe czerwona, wypalana cegła, kolejne, białe pokryto zaprawą wapienną lub gipsową a następne - błękitne oblicowano glazurowanymi płytkami. Dolne piętro miało 33,0 m wysokości, cała zaś wieża około 90,0 m. Podstawa wieży tworzyła kwadrat o boku 90,0 m.

Dekoracje z glazurowanej, modelowanej cegły układane w fryzy przedstawiające wizerunki zwierząt, stylizowane rośliny to jedno z największych osiągnięć sztuki tego okresu. Nowością też było wprowadzenie płaskich pieczęci ozdobionych scenami kultowymi.

Persowie, którzy zdobyli Babilon w 538 p.n.e. nie zniszczyli miasta. Dzięki temu jeszcze przez wiele lat wytwarzano tu dzieła o charakterystycznych cechach sztuki babilońskiej, która wywarła wpływ na sztukę innych kultur, m.in. Persji.

Sztuka asyryjska

Lamassu z portalu pałacu Sargona II (Luwr, Paryż)

Sztuka asyryjska – rozwijała się początkowo pod silnym wpływem tradycji sumeryjskich, akadyjskich, później babilońskich. Wpływ na nią wywarły także tradycje innych kultur, podbitych przez Asyryjczyków mianowicie Hetytów i Hurytów. Ludność asyryjska zamieszkiwała tereny północnej Mezopotamii już w połowie V tysiąclecia p.n.e., lecz o dziejach tego państwa możemy mówić dopiero od początków 2000 r. p.n.e. Stolica Asyrii Aszur posiadała wówczas świątynię i była otoczona murami obronnymi. Odrębność sztuki asyryjskiej zaczęła się zaznaczać dopiero w połowie XIV w. p.n.e. (okres średnioasyryjski). Pałace wznoszone były na założeniach podobnych do budowy domów mieszkalnych, wokół dziedzińca. Otaczały go podwójne mury obronne, wzmocnione wieżami. Ten sposób budowania dał początek stawianym później zamkom obronnym. Wewnątrz twierdzy wniesiono podwójną świątynię. Poświecono ją bogom Anu i Adada. Dwie celle poprzedzał wspólny dziedziniec. Każda ze świątyń posiadała własny ziggurat. Odmienność sztuki asyryjskiej tego wczesnego okresu jest możliwa do zaobserwowania w wykorzystaniu nowych materiałów. Odnaleziono reliefy wykonane w kości słoniowej i drobne przedmioty z barwionej, podobnej do szkła masy.

O prawdziwym rozwoju sztuki asyryjskiej możemy jednak mówić dopiero w okresie nowoasyryjskim. Odnalezione z tego okresu pozostałości pałaców w Kalchu (Nimrud), Niniwie, Durszarrukin (Chorsabad) ujawniły wiele nowych elementów. Jednym z nich jest zastosowanie kamienia w postaci tzw. ortostatów. Są to czworoboczne płyty, często z alabastru, służące do wykładania dolnych części ścian i zdobienia ich (w miejsce dekoracji malowanej spotykanej w sztuce innych narodów zamieszkujących Mezopotamię). Płyty pokryte zostały bogatym, starannie wykonanym reliefem o tematyce wojennej, czasem są to sceny z polowań, kultowe lub dworskie. Przeważają jednak motywy batalistyczne. Sceny wojenne ujawniają wiele okrucieństwa (np. władca portretowany na koniu obserwuje egzekucje lub rzezie, jeńcy wojenni w tym kobiety i dzieci prowadzeni są do niewolniczej pracy). Nawet z pozoru sielankowa scena na reliefie zatytułowanym "Odpoczynek" (w zbiorach Muzeum Brytyjskiego w Londynie) ukazująca parę monarszą (Asurbanipala z Asurszarrat) spożywającą posiłek w ogrodzie, zawiera umieszczoną w tle, zawieszoną na drzewie odciętą głowę wroga). Sceny z polowań należą do arcydzieł sztuki asyryjskiej. Ukazują władców na koniu lub w wozie bojowym, strzelających z łuku do lwów lub byków. Są sceny polowań na ptaki, polowań z sokołem. Do kanonu należy scena przedstawiająca ranną lwicę (Muzeum Brytyjskie w Londynie). Płaskorzeźby o tematyce religijnej nawiązują m.in. do magicznych obrzędów sumeryjskich związanych z zaklinaniem deszczu, odsunięciem zagrożenia powodzi. W scenach kultowych postacie króla, kapłana ukazywane są czasami w maskach sępa lub z szyszką (aspergillum). Reliefy dotyczą tematów związanych z adoracją drzewa życia, ukazują postacie uskrzydlonych geniuszy.

Kolejnym, nowym elementem architektury są portale. W nich umieszczano strażników bramy – lamassu. Są to wyobrażenia skrzydlatych byków o ludzkich, brodatych twarzach. Głowy byków zdobią tiary z rogami symbolizujące ich potęgę. Ten element został przejęty przez sztukę perską.

Sargon II z dostojnikiem dworu. Relief z pałacu Sargona II (Luwr, Paryż)

Odnalezione zabudowania pałacu w Durszarrukin to twierdza zbudowana na planie prostokąta, Do wnętrza prowadzi jedna brama. Wewnątrz rozmieszczono budynki administracyjne, gospodarcze, koszary wojskowe. Siedzibę władcy ustawiono na sztucznie usypanej platformie wzmocnionej murem z cegły, która zajmuje powierzchnię około 10 ha. Na taras prowadzi pochylnia. Pałac otoczony jest murem, do wnętrza prowadzi brama w której umieszczono dwa skrzydlate byki. Bezpośrednio za bramą znajduje się największy, główny dziedziniec. Do jego boku przylegają pomieszczenia pomocnicze. W głębi znajduje się sala reprezentacyjna i inne dworskie pomieszczenia. Dalej, drugi dziedziniec z zabudowaniami świątynnymi i przylegającym do nich zigguratem. Zabudowania świątynne pałacu w Durszarrukin zawierają trzy większe celle poświęcone bogom: Sin, Ningal, Szamasz oraz trzy mniejsze przeznaczone dla bóstwa pogody Adada, wojny i polowań Nitury, mądrości Ea. Pałace asyryjskie tradycyjnie były związane z świątyniami. Oświetlano je światłem dochodzącym z dziedzińców przez wejścia i niewielkie świetliki umieszczone w ścianach (pałace pozbawione były okien). Wyposażano je w urządzenia dostarczające wodę. Dekorację ścian wykonywano także z glazurowanej cegły o kolorystyce czarnej, żółtej i ciemnoniebieskiej. Do wyjątków należą znaleziska resztek schodów, zatem należy przypuszczać, że były to budowle jednokondygnacyjne. Posadzki wykonywano z płyt wapiennych. Stropy przekrywano drewnianymi belkami. Niektóre dekoracje sugerują wykonywanie sklepień kolebkowych, zwłaszcza nad korytarzami. Ale nie udało się tego potwierdzić przy pomocy wykopalisk.

Zabudowania miasta wznoszone były wzdłuż prostopadłych do siebie ulic. Jednak odkopanych znalezisk potwierdzających tak planowaną zabudowę miast nie ma wiele. Domy wznoszone z niewypalanej gliny szybko rozpadały się. Na gruzach wznoszono kolejne, zatem wykopaliska to mało czytelna gmatwanina kolejnych warstw. Najlepiej zachowane fragmenty architektury to przedstawienia lamassu oraz kamienne reliefy. Rzeźby pełne należą do rzadkich znalezisk. Należą do nich posągi królów Salmanasara III i Aszurnasirapli II. Z czasów Salmanasara III pochodzi też czarny obelisk wykonany dla pałacu w Kalchu. Jest to dwumetrowa bryła w formie zwężającego się sześcianu, zakończona trzema stopniami. Ściany boczne pokrywają reliefy ukazujące hołdy i daniny składane królowi przez monarchów Gilan (Suę) i Izraela (Jehu). Poniżej w kompozycji pasowej ukazane są różne zwierzęta, palmy oraz zamieszczona jest inskrypcja opisująca ukazane sceny. Ciekawe są też reliefy zdobiące przedmioty codziennego użytku, wykonane z kości słoniowej, złota, brązu oraz małe pieczęcie cylindryczne z kamieni półszlachetnych. Tematyka tych płaskorzeźb nie jest już tak bardzo propagandowa. Na ogół są to przedstawienia scen kultowych (w ornamentyce figuralnej) oraz wzory geometryczne. Najlepiej zachowane są dzieła z brązu.

Na uwagę zasługuje brama świątyni z Imgurenli (Balawat). Skrzydła bramy o wysokości prawie 4,0 m i szerokości 2,20 m wykonane są z drewna obitego cienką blachą z brązu. Na niej wykonano pasmową dekorację z reliefów obrazujących wyprawy wojenne królów Salmanasara III i Aszurnasirapli II. Jest to praca zbiorowa asyryjskich artystów, poziom artystyczny przedstawienia scen jest różny. Zabytek znajduje się w Muzeum Brytyjskim.

Sztuka asyryjska osiągnęła wysoki poziom rozwoju. Kres jej rozwojowi położył upadek Asyrii (2607 p.n.e., ale jej osiągnięcia wywarły bardzo silny wpływ na rozwój sztuki Bliskiego Wschodu.

Sztuka starożytnej Persji

Ceramika w stylu Suzy – IV tysiąclecie p.n.e. (Luwr, Paryż)
Apadana pałacu w Persepolis
Brama w Persepolis
Sfinks z pałacu w Suzie
Fryz łuczników z pałacu w Suzie (Luwr, Paryż)
Pałac Dariusza I

Sztuka starożytnej Persji – najstarsze z dotychczas odkrytych znalezisk w Persji pochodzą z IV tysiąclecia p.n.e. W Suzie odnaleziono ceramikę malowaną ornamentami geometrycznymi i stylizowanymi postaciami zwierząt. Jest to tzw. ceramika w "stylu Suzy". Z drugiego tysiąclecia pochodzą brązy. Wśród znalezisk odkryto: elementy końskich uprzęży, broń, tzw. sztandary (zakończenia osadzane najprawdopodobniej na drzewcach), biżuterię itp. związaną najprawdopodobniej z Kasytami. Wiele wykopalisk tego typu odkryto w Lorestanie. Są to wyroby powstałe na tym terenie oraz pochodzące z wymiany z sąsiednią Mezopotamią, która wywarła znaczny wpływ na sztukę Persji. Zanim powstało państwo perskie, tereny obejmujące m.in. Suzę zajmowało państwo Elam. Jego początki datowane są na około 2010 rok p.n.e., a kres istnieniu położył podbój dokonany przez Asyryjczyków w VII w. p.n.e. Z czasów Elamu pochodzi odnaleziony w Suzie relief z glazurowanej cegły, przedstawiający geniusza adorującego palmę daktylową – święte drzewo. Niedaleko Suzy, w Duruntasz (Czoga Zanbil), odnaleziono też ziggurat z XIII w. p.n.e. Tę pięciokondygnacyjną budowlę, otoczoną podwójnym murem z siedmioma bramami, wzniósł król Untaszgal. Budowla różni się od zigguratów wznoszonych w Mezopotamii. Był to masywny budynek z wieloma komnatami. Schody zbudowane były w klatkach schodowych, a nie w postaci ramp. Ściany zigguratu lub świątyni pokrywały płyty z glazurowanej terakoty. Bram strzegły rzeźby zwierząt. Z wykopalisk tego okresu pochodzi też brązowa statuetka kobiety oraz płytka przedstawiająca obrzęd związany z wschodzącym słońcem. Na płytce umieszczono akadyjski napis "wschód słońca" lecz obrzęd nie jest związany ze znanymi wierzeniami Mezopotamii. Z czasów wojen prowadzonych przez Elam z Babilonią pochodzą odnalezione na tym terenie zabytki sztuki babilońskiej (m.in. stela z Kodeksem Hammurabiego, stela Naramsina).

Okres Achemenidów

W północno-zachodniej części Wyżyny Irańskiej znajdowała się Media. Pod koniec VII w. p.n.e. Medowie walnie przyczynili się do zniszczenia państwa asyryjskiego. Ale już w roku 550 p.n.e. król perski Cyrus, z dynastii Achemenidów, podbił Medię i ogłosił się królem Medów i Persów. W następnych latach zajął też Lidię i Babilonię. Tak powstała potęga perska, spadkobierczyni kultur Elamu i Medii. Wpływ na sztukę Persji wywarły także inne kraje: Babilonia, Egipt, Asyria i Grecja. Sztuka perska była przede wszystkim sztuką dworską. Miała jednoczyć wielonarodowe państwo i chronić je, świadczyć o potędze władcy.

Ruiny w Persepolis

Kapitel kolumny z pałacu Artakserksesa II w Suzie z rekonstrukcją belek stropowych. (Luwr, Paryż)

Dwie pierwsze metropolie nowego imperium to Ekbatana (stolica Medii) oraz Pasargady. W Pasargady pozostały ruiny pałacu – kilka zniszczonych kolumn, relief z portretem Cyrusa. Wykopaliska świadczą, że było to miasto składające się z kilku oddalonych od siebie budowli – propylejów, sali audiencyjnej, czyli apadany (na zdjęciu z prawej) i pałacu. W pobliżu zachował się grobowiec Cyrusa II. Jest to wzniesiona na kamiennym, sześciostopniowym cokole komora grobowa przekryta dwuspadowym dachem. Całość otoczona była kolumnadą. Zabytek ten świadczy o kompozycyjnym traktowaniu sztuki przez Persów. Schodkowy cokół nawiązuje do budowli Mezopotamii, dwuspadowe przekrycie o wpływach helleńskich. Zabytek ten jest jedyny w swoim rodzaju. Tylko syn Cyrusa został pochowany w podobnym grobowcu.

Dariusz I Wielki rozpoczął budowę nowej stolicy – Persepolis. Zabudowania zostały wzniesione na tarasie położonym u stóp skały. Od strony doliny został on otoczony murami. Do wnętrza prowadziła rampa, której ściany zdobiły reliefy. W murze za czasów Kserksesa I wykonano monumentalną bramę zwaną Bramą Wszystkich Ludów. Strzegły jej rzeźby skrzydlatych byków, które są nawiązaniem do tradycji asyryjskich. Ogromny portyk, wsparty na czterech kolumnach prowadził na prawo do sali hypostylowej – apadany, z której do naszych czasów zachowało się tylko 13 kolumn w rozstawie 8,4 m. Sala wzniesiona była na drugim tarasie, którego cokół pokrywały płaskorzeźby w układzie pasowym. Sceny ukazane na reliefie obrazują pochód wasali oddających hołd królowi Persji. Są tam przedstawieni Medowie (w okrągłych nakryciach głowy) i Persowie (w prążkowanych tiarach). Górny pas przedstawia prowadzone królewskie rumaki. W pobliżu apadany wzniesiono salę tronową zwaną Salą Stu Kolumn (ukończono ją za panowania Artakserksesa I). Była to kwadratowa sala o boku 75,0 m przekryta płaskim stropem wspartym na kolumnach wysokości 9,0 m umieszczonych w 10 rzędach. Przestrzeń zamykały ściany z których zachowały się tylko wejścia. Zabudowania pałacowe Persepolis zostały wzniesione przez kolejnych władców. Najstarsza rezydencja została zbudowana przez Dariusza I. Jest to kolumnowy dziedziniec z zabudowaniami mieszkalnymi usytuowanymi po jego bokach. Ściany wznoszono z cegły zdobionej glazurowaną dekoracją, nawiązującą do osiągnięć sztuki babilońskiej (są to barwne fryzy przedstawiające np. lwy, skrzydlate gryfy itp.). Kamienne były wejścia i nisze wewnątrz pomieszczeń. Zdobiono je reliefami. Zwieńczenie bram stanowił odwrócony esownik wzorowany na architekturze egipskiej. Kamienne kolumny miały głowice (tzw. protomy) złożone z dwóch zwierzęcych głów (często są to głowy byków), ukształtowane w taki sposób, by mogły służyć za oparcie krzyżujących się belek stropu. Poniżej rzeźb zwierząt umieszczano dwie woluty. Trzony kolumn pokryte kanelurami oparte były na bazach w kształcie dzwonu lub sześcianu. Kolumny tego typu to oryginalne osiągnięcie perskich architektów.

Nekropole królewskie kolejnych władców Persji znajdują się w Naksz-e Rustam (w odległości ok. 3,0 km od Persepolis). Są to wykute w skałach grobowce o trzykondygnacyjnych fasadach. Kondygnacje dolna i górna są węższe od środkowej, przez co fasada ma kształt krzyża. Dolna część to gładka ściana. Część górna ozdobiona została płaskorzeźbą przedstawiającą króla stojącego przed ołtarzem na podium podtrzymywanym przez przedstawicieli narodów wchodzących w skład imperium. Król uzbrojony w łuk pokazuje na symbol Ahuramazdy – uskrzydloną tarczę słońca lub księżyca). Część środkowa to wejście do komory grobowej. Wykonane zostało jako relief obrazujący portyk pałacu królewskiego. Sama komora grobowa to proste pomieszczenie z wgłębieniami w posadzce przeznaczonymi na miejsca pochówku króla i członków jego rodziny.

Sztuka perska, korzystając z osiągnięć innych narodów, stworzyła dzieła niepowtarzalne, pozwalając innym narodom zachować swoje tradycje. Wysoki poziom osiągnęło jubilerstwo i gliptyka. W zbiorach Luwru i Muzeum Pergamońskiego przechowywane są uchwyty wykonane ze srebra inkrustowanego złotem, wyobrażające uskrzydlonego koziorożca (zdjęcie z prawej). Najświetniejszy okres jej rozwoju, przypadający na panowanie dynastii Achemenidów, został przerwany podbojem dokonanym przez Aleksandra Macedońskiego w IV w. p.n.e. Po jego upadku część Persji przypadła Seleucydom.

Okres Seleucydów i Partów

Przypadł on na czas od połowy III w. p.n.e. do połowy III w. n.e. Z tego okresu zachowały się ruiny jońskiej świątyni w Nurabad, reliefy, monety itp. Nawiązują one do wzorów greckich. Do sztuki perskiej nawiązali Partowie.

Okres Sasanidów

Trwał on od połowy III w. do połowy VII w. Był ostatnim etapem sztuki perskiej. Był to czas łączenia tradycyjnej sztuki perskiej z wpływami Wschodu i Zachodu. Zakładane w tym okresie miasta na planie koła lub prostokąta otaczano murami obronnymi. Materiał używany do budowy to kamień i cegła suszona oraz wypalana. Budowane pałace wyróżniają się monumentalną formą i symetrią. Zdobiono je reliefami i mozaikami w układzie pasowym o tradycyjnych tematach nawiązujących do tryumfów królewskich, walki i polowań. Pojawiają się malowidła ścienne oraz stiuki. Zachowały się ruiny pałaców w Biszapurze, Sarwistanie i Firuzabadzie. Kwitło rzemiosło oraz malarstwo miniaturowe książkowe. Podbój terenów zamieszkanych przez Persów kończy okres sztuki starożytnej. Wpływy osiągnięć perskich widoczne są w sztuce bizantyjskiej i islamu.

Płaskorzeźba zraniona lwica – pałac assurbanipala w Niwie