Sztuka starożytnej Mezopotamii
Sztuka starożytnej Mezopotamii - sztuka starożytnych ludów zamieszkujących Mezopotamię.

Teren Mezopotamii, czyli Międzyrzecza to miejsce, gdzie rozwinęło się bardzo mało kultur i starożytnych cywilizacji. Pierwotnie znane były one jedynie z przekazów pozostawionych przez starożytnych Greków. Pierwsze badania archeologiczne, prowadzone początkowo przez amatorów i poszukiwaczy skarbów miały miejsce w XIX wieku. Jednym z najcenniejszych znalezisk były gliniane tabliczki pokryte pismem klinowym. Odczytanie ich rozpoczęło czas poznawania długich dziejów Mezopotamii. Tereny te były zamieszkane już w okresie paleolitu. Do starożytnych państw związanych z Mezopotamią należą: Sumer, Akad, Asyria, Babilonia. Sztukę (w tym architekturę) tego rejonu świata reprezentują:

• sztuka sumeryjska i akadyjska

• sztuka babilońska

• sztuka asyryjska.

Sztuka sumeryjska i akadyjska

Pradzieje

Najstarsze ślady osadnictwa znalezione na terenach Mezopotamii pochodzą z ósmego tysiąclecia p.n.e.. Są to niewielkie osady złożone z glinianych domów na planie koła. W tych półziemiankach odkryto kamienne podłogi i paleniska. Znaleziono też gliniane, wypalane figurki zwierząt oraz ludzi. Z początkowym okresem neolitu związana jest kultura Dżarmo, datowana na siódme tysiąclecie p.n.e. Odnaleziona osada złożona była z glinianych domów budowanych na planie prostokąta. Domy miały po kilka pomieszczeń i podwórze. Odnaleziona ceramika to figurki kobiet symbolizujących Boginię Matkę, figurki zwierząt oraz lepione ręcznie naczynia. Naczynia wykonano z gliny zmieszanej z sieczką, pokryto je czerwoną polewą. Część naczyń zdobiły proste ornamenty liniowe.

Okres szóstego tysiąclecia p.n.e. to stopniowy rozwój osadnictwa na terenach nizinnych. Z tych czasów pochodzą trzy kultury rolnicze, które budowały domy z gliny zmieszanej z sieczką oraz z trzciny. Część domów zdobiona była malowanymi pasami. W jednej z osad odkryto sklepienie nad wejściem w formie łuku wykonanego z gliny. Odkryte kultury to (od północy w kierunku południowym):

• kultura Halaf

• kultura Hassuna

• kultura Samarra

Najokazalsze są osady kultury Samarra. Niektóre z nich otaczały rowy i mury obronne wykonane z suszonej cegły. Część zbudowanych domów miała plan w kształcie litery T. W jednej z osad halafackich odkryto pozostałości świątyni zbudowanej na szczycie wzgórza otoczonego murem z gliny. We wszystkich osadach odnaleziono lepione ręcznie naczynia i figurki z gliny. Naczynia były zdobione motywami geometrycznymi i figuralnymi. W naczyniach kręgu kultury halafackiej dno zdobiono malowanymi rozetami. Pojawiły się też pieczęcie stemplowe zdobione geometrycznymi, liniowymi ornamentami. Na początku V tysiąclecia kultury te zaczęły zanikać (najpóźniej, ok. 4500 roku p.n.e., zanikła kultura Halaf).

Na przełomie piątego i szóstego tysiąclecia, na południu Mezopotamii, pojawiła się kultura Eridu, najstarsza forma kultury Ubajd (tzw. Ubajd I). Ludność nadal zamieszkiwała domy budowane z suszonej cegły i ręcznie lepiła ceramiczne naczynia. W Eridu odnaleziono też ślady budowli sakralnej wzniesionej na planie prostokąta. Wraz z rozwojem, wpływy kultury Ubajd przesunęły się na północ.

Drugi etap rozwoju tej kultury jest nazywany Ubajd II. Odnalezione w osadach tego okresu gliniane figurki ludzi charakteryzuje mocno wydłużony kształt.

Następny okres, to Ubajd III. W odnalezionych pozostałościach osad tego okresu natrafiono na świątynie wznoszone na usypanych z ziemi platformach, licowanych cegłą. Świątynie w planie prostokąta mają trzy pomieszczenia, z których środkowe to cella. Największym momentem przełomowym w ceramice było wprowadzenie do użytku koła garncarskiego. Jednocześnie rozpoczął się okres stopniowego ubożenia motywów dekoracyjnych. Ostatni, czwarty okres kultury Ubajd (Ubajd IV) to czwarte tysiąclecie p.n.e. W połowie tego tysiąclecia kultura Ubajd przekształciła się w kulturę Uruk. W tym okresie ręcznie wykonywane naczynia ceramiczne o bogatej dekoracji malarskiej spotykane są jeszcze na północy. Ceramika wykonywana na kołach garncarskich ma coraz uboższą dekorację, czasem jest jej w ogóle pozbawiona. Motywy malowane zastępują ornamenty z nacinanych lub odciskanych linii. W okresie ok. 3300 r. p.n.e. pojawiły się pierwsze pieczęcie cylindryczne zdobione reliefem. Figurki człowieka z tego okresu mają mocno wydłużony kształt, o staranniej wykonanych głowach i ramionach oraz symbolicznie zaznaczonych nogach. Specyficzny kształt mają głowy o oczach z przylepionych kawałków gliny z ukośnym nacięciem. Kształt głowy bardziej przypomina głowę węża niż człowieka. Końcowy okres kultury Uruk przypada na początek rozwoju sumeryjskich miast-państw.

Okres wczesnosumeryjski

Około 3200 r. p.n.e. istniejące osady przekształciły się w pierwsze miasta-państwa. Były to m.in. Eridu, Uruk, Ur, Girsu. Najwyższą władzę piastowali w nich prawdopodobnie królowie-kapłani. Życie w nich skupione było wokół kręgów świątynnych tzw. zigguratów. Najstarsze świątynie tego typu miały trójdzielne wnętrza. Budowle wznoszone były najczęściej z suszonej cegły. Ściany świątyń z zewnątrz zdobione były lizenami. Wokół świątyń wznoszono mury zdobione mozaiką z ceramicznych stożków barwionych na kolor niebieski lub żółtozielony. Badania archeologiczne doprowadziły też do odkrycia budowli wzniesionych z płyt gipsowych lub wapiennych. W miastach spotyka się dwa kręgi świątynne. Jeden z nich, to ziggurat poświęcony bogu nieba Anu, drugi to świątynia poświęcona bogini Inanie (Nini-Zaza). Ta druga świątynia wznoszona była na innych założeniach. Przypominała ona dom mieszkalny. Pomieszczenia otaczał dziedziniec, na którym umieszczono święty kamień – betyl. Sanktuarium połączone było z dziedzińcem portykiem. Na przeciwległym boku umieszczono pomieszczenia kapłanów.

Z tym też okresem związane jest powstanie pisma, początkowo w formie obrazkowej, później przekształcone w pismo klinowe .

Okres starosumeryjski

Alabastrowa figurka z ok. 2400 r. p.n.e. (Luwr, Paryż)

Początek tego okresu przypada na XXVIII wiek p.n.e.. Wraz z rozwojem miast dochodzi do walk o dominację nad większym obszarem terytorialnym. Władza przechodzi w ręce króla-wojownika, powstają pierwsze pałace. Najstarsze pozostałości pałacu odnaleziono w pobliżu miasta Kisz (Tell al.-Uhaimir). Jest to budowla złożona z dwóch części rozdzielonych grubym murem. Starsza z nich, to monumentalny dom mieszkalny na planie prostokąta z centralnym kwadratowym dziedzińcem. Część późniejsza, to też kilka pomieszczeń na planie prostokąta. Największe z nich ma salę z czterema ceglanymi kolumnami i dobudowany portyk. Ozdobą ścian jest fryz przedstawiający jeńców. Miasta tego okresu to skupiska domów mieszkalnych sytuowanych przy wąskich, krętych ulicach. Domy mieszkalne wznoszone na południu to budowle na planie prostokąta z wewnętrznym dziedzińcem. Domy północy nie miały wewnętrznych dziedzińców. (Podobnie świątynie budowane na północy składały się z poprzedzonej przedsionkiem nawy podzielonej na cellę i sanktuarium). Dzielnice mieszkaniowe zajmowały około 1/3 powierzchni miast. Kolejna trzecia część obszaru to ogrody i nekropole. Na pozostałej części miasta wznoszono budowle oficjalne. Nad nimi górował zigguart z niewielką świątynią na najwyższej platformie. Drugą, większą świątynię budowano najczęściej w pobliżu wieży. Wokół stawiano magazyny, pomieszczenia dla kapłanów itp. Ta część miasta otaczana była murem. Z czasem przekształciła się w warownię. Budowle tego okresu wznoszono najczęściej z cegły suszonej lub wypalanej, czasem z kamienia. Spoiwem był muł albo smoła. Budowle nie należały to trwałych. Przez to często na gruzach poprzedniej, po zrównaniu i podwyższeniu platformy, stawiano kolejną świątynię.

Wapienna płytka wotywna króla Urnansze, znaleziona w Girsu (Luwr, Paryż)

Grobowce z tego okresu to podziemne budowle z kamienia lub cegły, złożone z jednego lub kilku pomieszczeń. Przekryte sklepieniem pozornym lub płaskim stropem. Do wnętrza z poziomu terenu prowadziły ukośne rampy i pionowe szyby.
Rzeźba i płaskorzeźba. Najważniejszym elementem rzeźby i płaskorzeźby jest twarz, w której dominują oczy. Są to jednak dzieła pozbawione indywidualnych cech poszczególnych osób. Posążki osób w pozycji siedzącej lub klęczącej miały ukazać czynność a nie samą osobę. Stawiano je w świątyniach, podpisane imieniem fundatora. Najprawdopodobniej miały symbolizować pobożność osób, które je tam ustawili. Od tych sposobów przedstawiania osób były pewne wyjątki. Odnalezione w Esznunna (Tell Asmar) figurki miały na twarzy zaznaczoną mimikę w formie uśmiechu, przestrachu itp. a figurki znalezione w Mari (Tel al-Hariri) cechuje dużo większa staranność w wykonaniu detali. Twarze nie są pozbawione cech indywidualnych a stroje (spódniczki z baraniej skóry) zostały ukazane z dużą starannością. Rzeźby wykonywane z brązu, to figurki odlewane tzw. metodą traconego wosku. Są one bardziej realistyczne od tych wykonywanych w kamieniu. Płaskorzeźby komponowane są w układach pasowych, postacie ludzi przedstawiane są w układzie: twarz z profilu, oko od frontu, tułów i ramiona od frontu, nogi z profilu. Najstarsze, wykonywane w miękkim kamieniu, to stele ukazujące ważne wydarzenia z dziejów. Są rodzajem pomników historycznych, z których jedna grupa opisuje wydarzenia pokojowe, druga zwycięskie wojny. Szczególnym zabytkiem tej epoki jest tzw. "Sztandar z Ur". Jest to mozaika, wykonana po dwóch stronach drewnianej płyty, z kamieni, muszli, macicy perłowej połączonych masą bitumiczną. W trzech pasach ukazana jest zwycięska wojna oraz wydana po niej uczta (zabytek znajduje się w Muzeum Brytyjskim w Londynie). Podobną technikę stosowano przy zdobieniu pudeł rezonansowych harf. Na znalezionych pudłach wykonana jest mozaika przedstawiająca wydarzenia mitologiczne. Dodatkową ozdobą jest złocona głowa byka. Popularnym tematem rzeźby były wyobrażenia zwierząt. Do częściej spotykanych zalicza się temat kozła wspinającego się na najprawdopodobniej święte drzewo. Przedstawienia zwierząt są znacznie realniejsze niż postaci ludzkich.
Ważnym elementem sztuki tego okresu są też pieczęcie cylindryczne. Reliefy wykonywane na nich to coraz bogatsze przedstawienia ludzi i zwierząt. Tematyka związana jest z walką zwierząt, fantastycznych stworów. Postacie ukazywane są przy pomocy linii, z zachowaniem symetrii, licznych powtórzeń. Wrażenia ekspresji dostarcza często kłębowisko postaci, ustawienie ich w pozycji "do góry nogami" itp. Motyw uzupełniany jest drobnymi elementami dekoracyjnymi. Niektóre z tych motywów zostały przejęte przez artystów perskich, greckich a nawet z średniowiecznej Europy.

Okres akadyjski

Około 2400 roku p.n.e. doszło do przejęcia władzy przez zamieszkałych na tym terenie Semitów, którzy już od dawna piastowali funkcje dostojników na sumeryjskich dworach i przejęli wiele sumeryjskich zwyczajów. Jeden z nich, znany później jako Sargon Wielki, zdobył władzę w mieście Agade (Akad) po czym podbił cały Sumer i ogłosił się władcą Sumeru i Akadu. Jego wnuk, Naramsin ogłosił się Królem Czterech Stron Świata. Mimo tych wydarzeń sztuka i kultura sumeryjska nadal żyła. Akadowie rozszerzyli obszar jej oddziaływania oraz podporządkowali ją swoim pojęciom estetycznym. Pismo sumeryjskie zostało przystosowane do ich własnego języka. Z zachowanych zabytków architektury odnaleziono dwie świątynie w Esznunna oraz twierdzę Naramsina w Tell Brak. Świątynie zbudowane były na planie prostokąta, bez dziedzińców. Przypominały swoim wyglądem wcześniejsze budowle wznoszone w północnej części kraju (jednonawowe z przedsionkiem, bez dziedzińca wewnętrznego). Twierdza Naramsina zbudowana była na planie kwadratu o boku 100,0 m. Wewnątrz mieściło się sześć dziedzińców i wiele, umieszczonych równolegle do siebie, wąskich pomieszczeń. Budowla otoczona była murem grubości 10,0 m. Do wnętrz prowadziła jedna brama umieszczona pomiędzy dwoma wieżami. Pierwszy dziedziniec był największy. Najprawdopodobniej było to miejsce postoju zwierząt i karawan. Otaczające go pomieszczenia pełniły funkcje magazynów. Pozostałości podobnej twierdzy znaleziono w Aszur w północnej Mezopotamii.

Fragment steli Naramsina (Luwr, Paryż)

Płaskorzeźby akadyjskie cechuje pewne odejście od układów pasowych. Przykładem jest, odnaleziona w Sippar, stela z piaskowca przedstawiająca zwycięstwo króla Naramsina datowana na ok. 2250 rok p.n.e. Jej kształt przypomina górę, której wyobrażenie też zostało wyryte na steli. Za postacią króla, po przekątnej płyty, podążają w rzędzie wojownicy. Wrogowie przedstawieni są w chwili ucieczki. Na steli wyryto również drzewo. Te elementy krajobrazu informują, że bitwa odbyła się w miejscu zalesionym, z wrogami zamieszkującymi góry Zagros. Dwie gwiazdy na szczycie płyty symbolizują obecność bogów: Szamasza i Isztar, patronów zwycięskiego króla.

Rzeźby okresu akadyjskiego cechuje większa staranność wykonania detali i próby realistycznego pokazania postaci, zarówno w wizerunku twarzy jak i poprawności w oddaniu sylwetki. Pieczęcie akadyjskie mają bardziej czytelną kompozycję. Uzyskano ją przez staranniejszy rysunek i rozdzielenie sylwetek. Postacie w walce mają często nienaturalnie wydłużone ramiona, by mogły uchwycić przeciwnika. Osoby są równego wzrostu, a wizerunki walk ze zwierzętami ukazują te ostatnie stojące na tylnych łapach. Tematyka kompozycji najczęściej zaczerpnięta jest z mitologii, którą Akadowie przejęli od Sumerów. Przykładem jest pieczęć z czasów Szarlaliszarriego. Obrazuje klęczącego Gilgamesza, trzymającego wazę z wodą oraz stojącego na wprost bawołu. Okres akadyjski trwał od około 2340 do 2200 r. p.n.e. Jego zakończenie związane jest z upadkiem dynastii zwyciężonej przez plemiona z gór Zagros, (plemiona te - Gutejowie rządziły Mezopotamią przez około 100 lat).

Renesans sumeryjski [edytuj]

Posążek Gudei, władcy Lagasz (Luwr, Paryż)

Pierwsze odrodziło się miasto-państwo Lagasz, kolejne było Ur. W tym drugim mieście pojawiła się tzw. trzecia dynastia z Ur założona przez króla Urnammu. Pod jego panowaniem zostały odnowione stare budowle, powstały też nowe. Miasta stały się bardziej okazałe. Domy mieszkalne często budowane były jako piętrowe, wyposażone w kanalizację i z dziedzińcami wyłożonymi cegłą. Nadal centralnym miejscem każdego miasta był ziggurat. Najlepiej zachowana budowla tego typu, wzniesiona za czasów Urnammu, znajduje się w Ur. Jest to świątynia poświęcona bogu księżyca Nannie. Zbudowano ją na planie prostokąta o wymiarach 43,0 x 65,0 m. Rdzeń składał się z cegły suszonej i był obłożony wypalaną cegłą. Na najwyższym tarasie stała mała świątynia, do której prowadziły schody. Tarasy połączone były pochylniami. Pochylone ściany zdobione były niszami i lizenami. Na pierwszy taras prowadziły trzy szerokie ciągi schodów połączone w przelotowej bramie. Zigguarty z czasem stawały się coraz wyższe. W świątyniach i pałacach tego okresu pojawiła się tendencja do zachowania symetrii i amfilady pomiędzy pomieszczeniami. Po raz pierwszy zaczęto wznosić świątynie dla władców pochowanych w podziemnych grobowcach pod tymi świątyniami.

Rzeźba sumeryjska tego okresu nawiązywała do wzorców starosumeryjskich. Jednak twarze przedstawianych postaci nosiły cechy indywidualne. Nowym elementem było też przedstawianie na reliefie klęczących u stóp władcy cudzoziemców z darami.

Renesans trwał około 100 lat i zakończył się wraz z najazdem Elamitów i upadkiem trzeciej dynastii z Ur.

Sztuka babilońska

Najazd Elamitów około 2000 roku p.n.e. położył kres rozwojowi sztuki sumeryjskiej. Imperium trzeciej dynastii z Ur - podobnie jak miasto Ur - legło w gruzach. Sumer i Akad podzieliły się na wiele miast-państw. Jednym z nich był Babilon. Władający nim od około 1792 r. p.n.e. amorycki król Hammurabi podbił inne miasta i stworzył imperium babilońskie.

W sztuce i kulturze okres po upadku imperium trzeciej dynastii z Ur charakteryzował się dużymi wpływami semickimi i nowymi trendami, które później zyskały miano sztuki babilońskiej.

Okres starobabiloński (Amoryci)

Stela z Kodeksem Hammurabiego (Luwr, Paryż)

Powszechnie uważa się, że poziom kultury osiągnął w okresie starobabilońskim bardzo wysoki poziom, chociaż w pewnych dziedzinach rysowały się pewne cechy dekadenckie (np. rzeźba). Przede wszystkim bardzo żywa była jeszcze tradycja sumero-akadyjska, nadająca ton w rozwoju kultury Mezopotamii. Nowością były nowe trendy w budownictwie wskazujące na silne wpływy semickie. Niestety z tego okresu nie znamy zbyt dużo zabytków, aby w pełni ująć całokształt kultury czasów amoryckich. Wykopaliska archeologiczne świadczą o znacznym rozwoju w XVIII wieku p.n.e. miasta Mari (Tel al-Hariri). Znaleziono tam pozostałości pałacu, siedziby króla Zimrilima. Była to ogromna budowla zajmująca około 3,5 ha, otoczona grubym murem. Do wnętrza prowadziła jedna brama. Pomieszczenia zgrupowane były wokół dziedzińców. Poszczególne grupy pełniły różne funkcje. Były tam obszary pomieszczeń administracyjnych, sal mieszkalnych przeznaczonych dla władcy i dworu, zaplecze z magazynami, warsztatami oraz pałacowa świątynia. W ruinach odnaleziono wielotysięczny zbiór glinianych tabliczek i dzieła sztuki. Na ścianach pałacu odkryto malowidła o żywej kolorystyce, wykonane na gipsowej wyprawie przy użyciu farb wodnych. Tematyka obrazów była zróżnicowana – od geometrycznych kompozycji po sceny batalistyczne, ceremonie religijne i obrazki z życia codziennego. Znaleziono także posągi i płaskorzeźby.

Do innych cennych znalezisk tego okresu należą ruiny świątyń, m.in. świątynia bogini Isztar-Kititum w Nerebtum (Iszdżali). Pomieszczenia świątyni były rozmieszczone wokół czterech dziedzińców. Całość otaczał mur. Do wnętrza prowadziło kilka bram. Sanktuarium poprzedzała sala ofiar. Tego typu plany świątyń znane były już we wcześniejszym okresie. W ośrodku Larsa zostały odnalezione brązowe figurki, wśród nich statuetka przedstawiającą trzy kozice o złoconych pyskach. Kozice, wspięte na tylnych nogach są odwrócone do siebie grzbietami. Zostały umieszczone na misie podtrzymywanej przez dwóch brodaczy. Rzeźba datowana jest na około 1900 r. p.n.e., znajduje się w Luwrze, w Paryżu.

Do najbardziej znanych rzeźb tego okresu należy odnaleziona w 1902 r. w Suzie stela z Kodeksem Hammurabiego. Stela przypomina kolumnę. Wyryto na niej tekst słynnego kodeksu. Powyżej tekstu umieszczono płaskorzeźbę przedstawiającą Hammurabiego w postawie stojącej, z dłońmi uniesionymi w modlitwie. Naprzeciw niego zasiada bóg Szamasz, który wręcza królowi symbol władzy. Oblicza postaci wyrzeźbiono w sposób oddający indywidualne rysy, rzeźba strojów wykonana jest bardzo starannie. Twarze posiadają bardzo bujny zarost. Warto zauważyć, że potężny Hammurabi nigdy nie był przedstawiany jako równy bogom.

Do innych znalezisk pochodzących z tego okresu należą terakotowe płaskorzeźby przedstawiające bogów oraz ludzi wykonujących codzienne czynności. Upowszechniły się też małe, cylindryczne pieczęcie służące do pieczętowania dokumentów spisywanych na glinianych tabliczkach. Wiele z nich zdobią motywy z dziejów Gilgamesza.

Okres średniobabiloński (kasycki)

Kudurru XI w. p.n.e. (Luwr, Paryż)

Kasyci to najeźdźcy, którzy zdobyli władzę w Babilonii po złupieniu Babilonu przez Hetytów około 1595 roku p.n.e. Wznieśli oni nową stolicę Durkurigazlu (Akarkuf), a w niej świątynie wzorowane na babilońskich i pałac z potężnym zigguratem. Do nowych osiągnięć sztuki tego rejonu, związanych z panowaniem Kasytów, zalicza się produkcję modelowanej cegły. Z niej wznoszono świątynie zdobione fryzami z wypalanej cegły. Technika ta została później przejęta przez budowniczych z okresu nowobabilońskiego oraz przez Persów. Innym charakterystycznym elementem sztuki tego okresu są "kudurru" – znaki graniczne. Znaki wykonywane były z kamienia, najczęściej z diorytu. Przechowywano je w świątyniach, jako potwierdzenie prawa własności do terenu, którego granice były opisane na kamieniu. Opis zawierał także prośbę wznoszoną do bóstwa i ciąg przekleństw, które dosięgną tych, którzy naruszą prawo własności. Zamiast wizerunku boga używano jego symbolu, co też było jedną z nowości wprowadzonych w tym okresie. Okres średnobabiloński zakończyło opanowanie Babilonii przez Asyryjczyków, za pośrednictwem których w Mezopotamii wpływy zdobyła sztuka asyryjska.

Okres nowobabiloński (chaldejski)

W 626 p.n.e. Nabopolasar ponownie zjednoczył królestwo babilońskie, a jego syn Nabopolasar II (Nabuchodonozor II) doprowadził je do potęgi. Ten okres w dziejach Babilonu nazywany jest nowobabilońskim. Za panowania Nabuchodozora Babilon został rozbudowany. Miasto, na planie prostokąta, otoczono podwójnym, wysokim murem obronnym, wzmocnionym wieżami rozmieszczonymi co 50 metrów. Przestrzeń pomiędzy murami wypełniono ziemią. Pałac z własnymi fortyfikacjami znajdował się w części północnej miasta. Wewnątrz zbudowano dziedzińce. Trzy pierwsze połączone były ogromnymi bramami. Trzeci dziedziniec poprzedzał sale reprezentacyjne, m.in. tronową o wymiarach 52,0 x 17,0 m. Dekoracja ścian wykonana była z mozaiki ze szkliwionej, kolorowej cegły. Fryz przedstawiał szereg kroczących lwów, nad nimi pokazano drzewa życia.

Rekonstrukcja Bramy Isztar (Muzeum Pergamońskie w Berlinie)
Detal z Bramy Isztar, fryz z glazurowanej cegły (Muzeum Pergamońskie, Berlin)

Do pałacu przylegała Brama Isztar, której rekonstrukcję można obejrzeć w Muzeum Pergamońskim w Berlinie. W pobliżu bramy znajduje się sklepienie nad drogą wykonane z kamienia. Porównanie opisu Babilonu pozostawionego przez Herodota z odkopanymi pozostałościami sklepienia, skłoniły archeologa, Roberta Koldeweya, do wysnucia wniosku, że są to reszki jednego z siedmiu cudów świata - wiszących ogrodów Semiramidy. Przy bramie rozpoczynała się droga procesyjna, która prowadziła do świątyni i zigguratu Marduka (ziggurat nosi też nazwę zigguratu Etemenanki i bywa utożsamiany z wieżą Babel). Była to wysoka, siedmiokondygnacyjna wieża. Poszczególne piętra były pomalowane na różne kolory. Najniższe pokrywała czarna smoła, wyższe czerwona, wypalana cegła, kolejne, białe pokryto zaprawą wapienną lub gipsową a następne - błękitne oblicowano glazurowanymi płytkami. Dolne piętro miało 33,0 m wysokości, cała zaś wieża około 90,0 m. Podstawa wieży tworzyła kwadrat o boku 90,0 m.

Dekoracje z glazurowanej, modelowanej cegły układane w fryzy przedstawiające wizerunki zwierząt, stylizowane rośliny to jedno z największych osiągnięć sztuki tego okresu. Nowością też było wprowadzenie płaskich pieczęci ozdobionych scenami kultowymi.

Persowie, którzy zdobyli Babilon w 538 p.n.e. nie zniszczyli miasta. Dzięki temu jeszcze przez wiele lat wytwarzano tu dzieła o charakterystycznych cechach sztuki babilońskiej, która wywarła wpływ na sztukę innych kultur, m.in. Persji.

Sztuka asyryjska

Lamassu z portalu pałacu Sargona II (Luwr, Paryż)

Sztuka asyryjska – rozwijała się początkowo pod silnym wpływem tradycji sumeryjskich, akadyjskich, później babilońskich. Wpływ na nią wywarły także tradycje innych kultur, podbitych przez Asyryjczyków mianowicie Hetytów i Hurytów. Ludność asyryjska zamieszkiwała tereny północnej Mezopotamii już w połowie V tysiąclecia p.n.e., lecz o dziejach tego państwa możemy mówić dopiero od początków 2000 r. p.n.e. Stolica Asyrii Aszur posiadała wówczas świątynię i była otoczona murami obronnymi. Odrębność sztuki asyryjskiej zaczęła się zaznaczać dopiero w połowie XIV w. p.n.e. (okres średnioasyryjski). Pałace wznoszone były na założeniach podobnych do budowy domów mieszkalnych, wokół dziedzińca. Otaczały go podwójne mury obronne, wzmocnione wieżami. Ten sposób budowania dał początek stawianym później zamkom obronnym. Wewnątrz twierdzy wniesiono podwójną świątynię. Poświecono ją bogom Anu i Adada. Dwie celle poprzedzał wspólny dziedziniec. Każda ze świątyń posiadała własny ziggurat. Odmienność sztuki asyryjskiej tego wczesnego okresu jest możliwa do zaobserwowania w wykorzystaniu nowych materiałów. Odnaleziono reliefy wykonane w kości słoniowej i drobne przedmioty z barwionej, podobnej do szkła masy.

O prawdziwym rozwoju sztuki asyryjskiej możemy jednak mówić dopiero w okresie nowoasyryjskim. Odnalezione z tego okresu pozostałości pałaców w Kalchu (Nimrud), Niniwie, Durszarrukin (Chorsabad) ujawniły wiele nowych elementów. Jednym z nich jest zastosowanie kamienia w postaci tzw. ortostatów. Są to czworoboczne płyty, często z alabastru, służące do wykładania dolnych części ścian i zdobienia ich (w miejsce dekoracji malowanej spotykanej w sztuce innych narodów zamieszkujących Mezopotamię). Płyty pokryte zostały bogatym, starannie wykonanym reliefem o tematyce wojennej, czasem są to sceny z polowań, kultowe lub dworskie. Przeważają jednak motywy batalistyczne. Sceny wojenne ujawniają wiele okrucieństwa (np. władca portretowany na koniu obserwuje egzekucje lub rzezie, jeńcy wojenni w tym kobiety i dzieci prowadzeni są do niewolniczej pracy). Nawet z pozoru sielankowa scena na reliefie zatytułowanym "Odpoczynek" (w zbiorach Muzeum Brytyjskiego w Londynie) ukazująca parę monarszą (Asurbanipala z Asurszarrat) spożywającą posiłek w ogrodzie, zawiera umieszczoną w tle, zawieszoną na drzewie odciętą głowę wroga). Sceny z polowań należą do arcydzieł sztuki asyryjskiej. Ukazują władców na koniu lub w wozie bojowym, strzelających z łuku do lwów lub byków. Są sceny polowań na ptaki, polowań z sokołem. Do kanonu należy scena przedstawiająca ranną lwicę (Muzeum Brytyjskie w Londynie). Płaskorzeźby o tematyce religijnej nawiązują m.in. do magicznych obrzędów sumeryjskich związanych z zaklinaniem deszczu, odsunięciem zagrożenia powodzi. W scenach kultowych postacie króla, kapłana ukazywane są czasami w maskach sępa lub z szyszką (aspergillum). Reliefy dotyczą tematów związanych z adoracją drzewa życia, ukazują postacie uskrzydlonych geniuszy.

Kolejnym, nowym elementem architektury są portale. W nich umieszczano strażników bramy – lamassu. Są to wyobrażenia skrzydlatych byków o ludzkich, brodatych twarzach. Głowy byków zdobią tiary z rogami symbolizujące ich potęgę. Ten element został przejęty przez sztukę perską.

Sargon II z dostojnikiem dworu. Relief z pałacu Sargona II (Luwr, Paryż)

Odnalezione zabudowania pałacu w Durszarrukin to twierdza zbudowana na planie prostokąta, Do wnętrza prowadzi jedna brama. Wewnątrz rozmieszczono budynki administracyjne, gospodarcze, koszary wojskowe. Siedzibę władcy ustawiono na sztucznie usypanej platformie wzmocnionej murem z cegły, która zajmuje powierzchnię około 10 ha. Na taras prowadzi pochylnia. Pałac otoczony jest murem, do wnętrza prowadzi brama w której umieszczono dwa skrzydlate byki. Bezpośrednio za bramą znajduje się największy, główny dziedziniec. Do jego boku przylegają pomieszczenia pomocnicze. W głębi znajduje się sala reprezentacyjna i inne dworskie pomieszczenia. Dalej, drugi dziedziniec z zabudowaniami świątynnymi i przylegającym do nich zigguratem. Zabudowania świątynne pałacu w Durszarrukin zawierają trzy większe celle poświęcone bogom: Sin, Ningal, Szamasz oraz trzy mniejsze przeznaczone dla bóstwa pogody Adada, wojny i polowań Nitury, mądrości Ea. Pałace asyryjskie tradycyjnie były związane z świątyniami. Oświetlano je światłem dochodzącym z dziedzińców przez wejścia i niewielkie świetliki umieszczone w ścianach (pałace pozbawione były okien). Wyposażano je w urządzenia dostarczające wodę. Dekorację ścian wykonywano także z glazurowanej cegły o kolorystyce czarnej, żółtej i ciemnoniebieskiej. Do wyjątków należą znaleziska resztek schodów, zatem należy przypuszczać, że były to budowle jednokondygnacyjne. Posadzki wykonywano z płyt wapiennych. Stropy przekrywano drewnianymi belkami. Niektóre dekoracje sugerują wykonywanie sklepień kolebkowych, zwłaszcza nad korytarzami. Ale nie udało się tego potwierdzić przy pomocy wykopalisk.

Zabudowania miasta wznoszone były wzdłuż prostopadłych do siebie ulic. Jednak odkopanych znalezisk potwierdzających tak planowaną zabudowę miast nie ma wiele. Domy wznoszone z niewypalanej gliny szybko rozpadały się. Na gruzach wznoszono kolejne, zatem wykopaliska to mało czytelna gmatwanina kolejnych warstw. Najlepiej zachowane fragmenty architektury to przedstawienia lamassu oraz kamienne reliefy. Rzeźby pełne należą do rzadkich znalezisk. Należą do nich posągi królów Salmanasara III i Aszurnasirapli II. Z czasów Salmanasara III pochodzi też czarny obelisk wykonany dla pałacu w Kalchu. Jest to dwumetrowa bryła w formie zwężającego się sześcianu, zakończona trzema stopniami. Ściany boczne pokrywają reliefy ukazujące hołdy i daniny składane królowi przez monarchów Gilan (Suę) i Izraela (Jehu). Poniżej w kompozycji pasowej ukazane są różne zwierzęta, palmy oraz zamieszczona jest inskrypcja opisująca ukazane sceny. Ciekawe są też reliefy zdobiące przedmioty codziennego użytku, wykonane z kości słoniowej, złota, brązu oraz małe pieczęcie cylindryczne z kamieni półszlachetnych. Tematyka tych płaskorzeźb nie jest już tak bardzo propagandowa. Na ogół są to przedstawienia scen kultowych (w ornamentyce figuralnej) oraz wzory geometryczne. Najlepiej zachowane są dzieła z brązu.

Na uwagę zasługuje brama świątyni z Imgurenli (Balawat). Skrzydła bramy o wysokości prawie 4,0 m i szerokości 2,20 m wykonane są z drewna obitego cienką blachą z brązu. Na niej wykonano pasmową dekorację z reliefów obrazujących wyprawy wojenne królów Salmanasara III i Aszurnasirapli II. Jest to praca zbiorowa asyryjskich artystów, poziom artystyczny przedstawienia scen jest różny. Zabytek znajduje się w Muzeum Brytyjskim.

Sztuka asyryjska osiągnęła wysoki poziom rozwoju. Kres jej rozwojowi położył upadek Asyrii (609 p.n.e., ale jej osiągnięcia wywarły bardzo silny wpływ na rozwój sztuki Bliskiego Wschodu.