Sztuka starożytnego Rzymu
W 500 roku p.n.e latyńska osada na Tybrem, Rzym zrzuciła panowanie władającej w niej dynastii etruskiej, stała się republiką. Pełny rozwój kultury rzymskiej rozpoczął się ok. II w. p.n.e równocześnie ze wzmożonymi wpływami Etruli i Grecji.
Dzieje Państwa rzymskiego
Epoka królewska VI - V w. p.n.e
Okres republiki V - 31r p.n.e
Okres cesarstwa 31 - 476r . n.e - upadek Rzymu
W momencie największego rozkwitu państwo obejmowało
Europę zachodnią i południową
Północną Afrykę
Bliski Wschód
Władza spoczywała w rękach cesarzy, którzy sprawowali władzę autokratyczną. Najstarszym rynkiem rzymskim powstałym w VI w. p.n.e było FORUM ROMANUM.
Dla Rzymu charakterystyczny jest politeizm. Początkowo liczne bóstwa nie były przyoblekane w żadne konkretne wyobrażenia. Następniepod wpływem Religi etruskiej i greckiej zaczęto je antropomorfizować.
Rzymskim odpowiednikiem Zeusa był Jowisz, Hery - Junona, Aresa - Mars, Afrodyty - Wenus, Erosa - Amor.
Głównym mecenasem sztuki był cesarz a wraz z nim patrycjusze - klasa rządząca. Sztuka miała na celu umacniać i gloryfikować władzę (pałace, łuki triumfalne, kolumny cesarskie) służyć religii (świątynie), ale także zaspokajać potrzeby obywateli (amfiteatry, cyrki, termy).
Artyści pozostawali jak w Gracji rzemieślnikami, biegłymi w swojej sztuce, wykonawcami zamówień. Rzeźbiarze często zajmowali się wyłącznie kopiowaniem dzieł greckich. Szczególna pozycją cieszyli się architekci.
Pomponiusz - architekt Juliusza Cezara
Rabiriusz
Apollodor z Damaszku
Marek Witruwiusz Polio - architekt Oktawiana Augusta, napisał traktat „ O architekturze ksiąg dziesięć”, który stał się przewodnikiem dla architektów w renesansie.
Miasta rzymskie były ogromnymi skupiskami różnorodnych budowmi, które z początku ustawiane były dośc chaotycznie, ale z czasem zaczęto stosować rygorystyczną symetrię układów wielkich brył w przestrzeni. Wielkość i wielość budynków, a także rozmaitość ich porządków architektonicznych mówi o dążeniu do reprezentacyjności i przepychu.
Bardzo różnorodne budownictwo świeckie miało w Rzymie zdecydowaną przewage nad architekturą religijną i było równie okazałe.
Domy prywatne - pomieszczenia mieszkalne zgrupowane są wokół dwóch ośrodków:
atrium - rodzaju hallu z sadzawką pośrodku i otworem w dachu nad nią,
perystylu - wewnętrznego ogródka otoczonego kolumnowym portykiem, ustawiano w nim rzeźby
Posadzki ozdabiano różnobarwną mozaiką, ściany pokrywano malowidłami o różnorodnej tematyce.
Świątynie - zakładane były na różnorodnych placach, np.
okrągła świątynia Westy,
prostokątny plan świątyni Fortuny Wirilis.
Inspirowano się porządkami greckimi i sztuką etruską. Dużą wagę przywiązywano do zdobienia świątyń. Szczególną popularnością cieszył się porządek koryncki, lecz powstały też nowe:
kompozytowy (głowica o motywach korynckich i jońskich)
toskański (odmiana porządku doryckiego z kolumną o gładkim trzonie, której dodano bazę)
Stosowano również półkolumny.
Pojawiły się nowe elementy dekoracyjne:
pilaster - płaski pól filar zrośnięty z trzonem ściany,
konsole - elementy w kształcie wolut podpierające gzyms,
kasetony - płytkie wgłębienia w drewnianym stropie lub sklepieniu o kształcie kwadratu lub innych wielokątów foremnych wypełnionych często rozetą - dużym kwiatem o uproszczonej formie,
kopuła - sklepienie półkoliste oparte na murze lub bębnie na planie kolistym. Powierzchnia widoczna od strony wewnętrznej często była zdobiona kasetonami, poziomymi pasami, malarsko lub rzeźbiarsko,
archiwolta - profilowane lico łuku, arkady zamykające portal, najczęściej bogato zdobione ornamentami,
arkada - szereg łuków opartych na słupach lub filarach, stosowana również w akweduktach,
rotunda - budowla w układzie centralnym wzniesiona na planie koła. Składa się z jednego pomieszczenia przykrytego często kopułą, czasem okolona kolumnadą (tolos),
oculus - okrągły, lub owalny otwór w ścianie lub szczytowej części sklepienia (np. kopuły jak w rzymskim Panteonie), który przepuszcza powietrze i światło do wnętrza budowli.
PANTEON, czyli innymi słowy "Świątynia wszystkich Bogów" jest to okrągła świątynia powstała w 125 roku n.e. ku czci siedmiu najważniejszych bóstw rzymskich. Budowla ta została ufundowana przez Hadriana i na jego polecenia zaprojektowana. Konstrukcja powstała na Polu Marsowym na miejscu byłej świątyni ku czci boskich patronów Rzymu wybudowanej w roku 27 p.n.e. przez Agrypę i zniszczonej w pożarze w 80 roku n.e. Panteon powstał na planie koła i wyraźnie różnił się od poprzedniej świątyni. Zachowano jedynie oryginalny portyk, który nie został zniszczony w czasie pożaru. Budową kierował Apollodoros z Damaszku, stracony później na rozkaz cesarza za skrytykowanie zaprojektowanej przez Hadriana, podwójnej świątyni Wenus i Romy.
Konstrukcja ta to rotunda o średnicy i wysokości wynoszącej 43 metry. Budowla pokryta jest ogromną kopułą odlaną z betonu, przy podstawie której grubość wynosi 7 metrów. Kopuła budowli posiada na szczycie centralny otwór, zwanym "okiem" (oculusem) o średnicy 9 metrów, który jest jedynym otworem oświetlającym wnętrze. Ponieważ otwór nie ma przykrycia, podłoga na środku jest lekko wklęsła z odpływem do zbierania deszczu. Podniebienie kopuły jest ozdobione pięcioma rzędami kasetonów.
Przed wejściem do świątyni znajduje się dobudowany trzyrzędowy portyk 16 kolumn w porządku korynckim o wysokości 14 metrów każda. 8 z 16 kolumn jest ustawionych w pierwszym rzędzie. Wieńczy go tympanon, pod którym widnieje inskrypcja: Wzniesiony przez Marka Agrypę, syna Lucjusza, konsula po raz trzeci.
Do wnętrza Panteonu prowadzą potężne, ciężkie 20 tonowe drzwi odlane z brązu. Wyłożoną granitem oraz żółtym marmurem ścianę wewnętrzną przecina siedem równomiernie rozmieszczonych nisz dla siedmiu, odlanych z brązu, bóstw: Jowisza, Marsa, Neptuna, Wenus, Merkurego, Saturna i Plutona.
Panteon jest najlepiej zachowanym budynkiem z czasów Starożytnego Rzymu. Niegdyś wewnątrz znajdował się ceremonialny ołtarz, gdzie zwierzęta były poświęcane i palone. Dym w czasie rytuału wydobywał się przez oculus, który nazywany był "wszystko widzącym okiem niebios".
Budowlę w około 600 roku n.e. przejęli chrześcijanie, twierdzący że Panteon jest domem demonów. Przekształcili go w kościół.
Bazyliki - służyły do rozpraw sądowych i zawierania handlowych umów. Były gmachami wielkich rozmiarów, zbudowanymi na planie prostokąta podzielonego wzdłuż na 3 lub 5 części kolumnadą. W głębi najszerszej środkowej części znajdowało się podwyższenie dla urzędnika - trybunał.
Amfiteatry - przeznaczone były do oglądania walk gladiatorów i dzikich zwierząt. Miały formę kilkupiętrowych kolistych budynków. Pod areną mieściły się pomieszczenia dla zwierząt i urządzenia kanalizacyjne.
KOLOSEUM, Amfiteatr Flawiuszów to potężna budowla o owalnym kształcie przeznaczona na igrzyska, które obejmowały zapasy, walki gladiatorów, walki z dzikimi zwierzętami oraz bitwy morskie, tzw. naumachie.
Tradycja mówi iż w Koloseum mordowano chrześcijan, co upamiętniono krzyżem wewnątrz budowli. Teza ta jest jednak obecnie kwestionowana przez część naukowców. Obiekt powstawał w latach 70 - 82 n.e. Budowa rozpoczęta za Wespazjana, oficjalnie zakończona została za panowania Tytusa, choć wszelkie poprawki były wnoszone za Domicjana.
Amfiteatr był ogromny. Jego dłuższa oś wynosi 187,75 metrów, krótsza 155,6 metrów, z kolei wysokość około 50 metrów. Obwód wynosi 524 metry, z kolei powierzchnia areny 3600 metrów kwadratowych. Koloseum składało się z areny i z widowni o układzie schodkowym. Było w nim 45.000 miejsc siedzących oraz 5.000 stojących, lecz z pewnością obiekt mógł pomieścić grubo ponad 50.000 osób. Widzowie wchodzili przez 80 ponumerowanych wejść, co zapewniało szybkie opuszczenie widowni przez widzów nawet w około 6 minut. Obsługa wchodziła 4 odrębnymi galeriami komunikacyjnymi.
W czterokondygnacyjnym podziale zewnętrznym zastosowano spiętrzenie porządków (najniższa kondygnacja w porządku toskańskim, druga w jońskim, trzecia w korynckim). Trzy niższe kondygnacje związane są z konstrukcyjnym układem arkad, czwarta została zaopatrzona tylko w małe okna. Od strony wewnętrznej budowla jest pięciokondygnacyjna. Cztery kondygnacje zbudowano jako układ pomieszczeń wydzielonych pomiędzy filarami, ścianami, ze sklepieniami kolebkowymi i krzyżowymi. Umieszczono tam bufety, szatnie, natryski, pomieszczenia dla gladiatorów, klatki dla zwierząt, korytarze. Wokół areny wzniesione było podium. W razie deszczu bądź silnego słońca istniała możliwość przykrycia całej widowni specjalną osłoną (velarium).
Powszechnie stosowana nazwa Koloseum (Colosseum) nie wywodzi się od jego "kolosalnych rozmiarów", lecz od znajdującego się w pobliżu budowli ogromnego (gr. kolossos) posągu Nerona przedstawionego jako Helios.
Otwarcie Koloseum zainaugurował cesarz Tytus rozpoczęciem stu dniowych, nieprzerwanych igrzysk. Na arenie padło wówczas kilka tysięcy zwierząt, walczyły ze sobą zastępy gladiatorów, ponadto odbyła się bitwa morska.
Teatry - wznoszone na płaskim terenie, inspirowane teatrami greckimi. Półkolista orchestra otoczona była z 3 stron siedziskami dla widzów, a od tyłu zamknięta stałą dekoracją.
Odeony - służyły do popisów muzycznych, przykryte dachami, od nich wywodzą się późniejsze teatry.
Cyrki - zbliżone kształtem do dzisiejszego stadionu sportowego służyły do wyścigów dwukołowych wozów konnych - rydwanów.
Circus Maximus i Cyrk Maksencjusza.
Łaźnie(termy) - prócz swego oczywistego przeznaczenia były miejscem spotkań towarzyskich. Wielkie budynki wyposażone w biblioteki, boiska sportowe, baseny, ogrody stanowiły ośrodki odpoczynku, np. termy Karakali i Doklecjana. Termy urządzano z wielkim przepychem, zdobione były różnobarwnymi marmurami, malowidłami ściennymi, barwnymi mozaikami.
Pomniki
Łuk triumfalny - rodzaj wolnostojącej bramy poświęconej cesarzowi, której przejścia (jedno, trzy lub pięć) zwieńczone były półkolistymi łukami. W centralnej części budowli widniał wykuty w kamieniu napis opowiadający o bohaterskich czynach i zwycięstwach cesarza. O tym samym mówiły reliefy wewnątrz przejścia. Na szczycie łuku stawiano statuę cesarza z brązu (żadna z nich nie dotrwała do naszych czasów). Łuków triumfalnych zachowało się ponad 300, m.in. Tytusa i Trojana.
Kolumna - ustawiana była na placach. Trzon pokrywała spiralną wstęgą płaskorzeźba upamiętniająca czyny cesarza, a jego figura była zwieńczeniem kolumny. W Rzymie zachowały się dwie takie kolumny:
kolumna Trajana - opiewająca walki cesarza z Dakami,
kolumna Marka Aureliusza
Pomnik konny - przedstawiał władcę na koniu.
Grobowce
Zwykli obywatele chowani byli wzdłuż drogi poza miastem, w kamiennych grobowcach ozdobionych rzeźbą. Na terenie Rzymu istnieją także podziemne grobowce kute w tufie wulkanicznym - katakumby. Jest to skomplikowany labirynt korytarzy z niszami w ścianach na sarkofagi lub urnę z prochami.
Monumentalne mauzolea o kolistych kształtach reprezentuje mauzoleum Cecylii Metelli. Grobowiec rzymski prezentujący typ mauzoleum, zbudowany w 2 poł. I w. p.n.e. Na prostokątnej, murowanej bazie wznosi się cylindryczna cella o śr. 29,5 m, obłożona trawertynem. Mur celli dekorowany jest fryzem i zwieńczony gzymsem. Przykrywał ją zapewne stożkowy dach. Komora grobowa jest okrągła - prowadzi do niej wąski korytarz z dwiema niszami po bokach.
Rzeźba
Artyści rzymscy wykonywali popiersia portretowe na prywatne zamówienia. Ich celem było wierne odtworzenie rysów modela, dlatego doskonale widoczne są szczególne cechy anatomiczne twarzy czy wiek portretowanej osoby. Z powodzeniem udało się artystom rzymskim pokazać cechy charakteru i uosobienie portretowanego przejawiające się w mimice twarzy. Dzięki świetnej obserwacji rzeźbiarzy portrety są realistyczne i wiernie odtwarzają rzeczywistość, lecz są także portretami psychologicznymi, bo sięgają w głąb przeżyć i charakteru człowieka.
Przykłady najwybitniejszych rzeźb portretowych:
portret Cezara
portret Cycerona
portret Wespazjana
portret bankiera Cecyliusza Jukundusa
Portrety najczęściej wykonywano w białym marmurze, który, zwłaszcza w kopiach dzieł greckich, polerowano do połysku. Do trudnej obróbki tego kruchego materiału stosowano zwykłe narzędzia rzeźbiarskie: dłuta, młot, pilniki. Za czasów Wespazjana wynaleziono świder rzeźbiarski, co pozwoliło na swobodniejsze i bardziej szczegółowe opracowywanie detali bez obaw o uszkodzenie materiału (portret Julii - wnuczki Wespazjana).
Reliefy rzymskie miały różną tematykę: mitologiczną, historyczną, rodzajową, alegoryczną.
Relief na Ołtarzu Pokoju - przedstawia członków cesarskiej rodziny biorących udział w procesji - dużo uwagi poświęcono rysom twarzy i dokładnemu odtworzeniu uroczystości, a kompozycja jest mniej ważna.
Relief wstęgowy na kolumnie Trajana - przedstawia historię wojny z Dakami - zastosowano tu styl kontynuacyjny: kompozycja pasowa rozwija się w jednym kierunku zgodnie z narracją sensu treściowego.
Rzeźba pełna, figuralna przedstawiała władców, bogów i mówców.
Nowym typem pomnika jest posąg konny Marka Aureliusza, który charakteryzuje się dynamiczną kompozycją (akcja, ruch).
Rzeźba nagrobna ozdabiała kaplice, sarkofagi, mauzolea i kolumbaria (nisze na urny) i przedstawiała sceny mitologiczne, rodzajowe oraz ornamenty roślinne.
Rzeźba rzymska cechuje się daleko posuniętym realizmem i siłą wyrazu. Artyści rzymscy zajmowali się również kopiowaniem dzieł greckich, które służyły do ozdabiania domów zamożnych obywateli.
Malarstwo
Malowidłami ozdabiano ściany prywatnych domów. Wykonywano je na suchym tynku złożonym z dwóch warstw: wapna i piasku oraz wapna i kalcytu, wygładzonego i pokrytego kredowo - wapiennym gruntem.
Całą powierzchnię ścian dzielono na pola (za pomocą malowanych elementów architektonicznych), które w zależności od stylu pozostawiano gładkie, wypełniano ornamentem z girland kwiatów i owoców, malowano w nich pejzaże, architekturę, sceny mitologiczne i rodzajowe, martwe natury.
Malarstwo sztalugowe wykonywane było w technice enkaustycznej. Były to malowidła na kości, marmurze, drewnie (także polichromie rzeźb), malowane barwnikami rozrobionymi w pszczelim wosku. Farby nakładano rozgrzanymi metalowymi narzędziami.
Szerokie zastosowanie w Rzymie miała mozaika. Ozdabiano nią posadzki i ściany bogatych mieszkań. Istnieje kilka rodzajów mozaiki:
wzór układany z naturalnych barwnych kamyków o różnorodnych kształtach,
z kamieni, płytek ceramicznych lub szkła ciętych w kostki (sześciany),
z różnorodnego materiału: kolorowych marmurów, złota, półszlachetnych kamieni, masy perłowej itd.
Wiele z mozaik było kopiami malowideł greckich (np. mozaika przedstawiająca bitwę pod Issos).
Rzymianie dążyli do ukazania złudzenia trójwymiarowej przestrzeni na płaskiej powierzchni ściany. W tym celu posługiwano się różnymi sposobami: sugerowano przestrzeń różnicami kolorystycznymi, walorowymi oraz perspektywą linearną. Malując przestrzeń dzielono obraz na 2 lub 3 plany. Płasko malowane jednobarwne tło „zamykało” przestrzeń, ograniczając jej głębię. Rzymianie, którzy dokładnie obserwowali otoczenie, zauważyli wiele złudzeń optycznych, którym podlega oko ludzkie w zetknięci z przestrzenią.
Pojawiło się też ukazanie bryłowatości przedmiotu. Artyści wprowadzili do obrazu zjawisko światła padającego z jednej strony na przedmiot, który z oświetlonej strony jest jasny, a w cieniu ciemny (różnice walorowe). Stosowano również różnice temperaturowe - kolory ciepłe w świetle, chłodne w cieniu.
Liternictwo
Rzymianie przejęli alfabet od Greków i po raz pierwszy w dziejach umiejętność pisania liter podnieśli do rangi sztuki. Wytworne w rysunku litery odznaczają się doskonałymi proporcjami. Każda z nich może być wpisana w kwadrat lub w koło, a zwężenie lub poszerzenie niektórych podyktowane jest warunkami czytelności i estetycznymi.
Litera rzymska tzw. Kapitała, dała początek liternictwu Europy i z niewielkimi zmianami używana jest do dziś, obok innych krojów liter, na całym świecie.