CHARAKTERYSTYKA
SPRAWCÓW PRZEMOCY
SEKSUALNEJ WOBEC DZIECI

PRACA RECENZOWANA

prof. dr hab. med. Zbigniew Lew-Starowicz,
mgr psych. Monika Szymaƒska, mgr psych. Agnieszka Czajka

Streszczenie
Celem poni˝szej pracy by∏o dokonanie charakterystyki osób skazanych za wykorzystywanie seksualne dzieci.
Badaniem obj´to grup´ 185 m´˝czyzn w wieku od 20 do 60 lat. Analizie poddano ich wiek, pochodzenie
rodzinne, wykszta∏cenie, rodzaj pracy zawodowej, stan cywilny, wiek i ocen´ inicjacji seksualnej, poziom
zaburzeƒ neurotycznych, a tak˝e cechy osobowoÊci nerwicowej.
Zastosowane metody badania: wywiad biograficzny, Kwestionariusz OsobowoÊci Nerwicowej KON-2006.
Wyniki: Pedofile cechujà si´ znacznym poziomem nasilenia zaburzeƒ neurotycznych w porównaniu z grupà
kontrolnà. Szczególnie nasilone sà nast´pujàce cechy: trudnoÊci w podejmowaniu decyzji, brak witalnoÊci,
poczucie zagro˝enia, egzaltacja, drobiazgowoÊç, rozpami´tywanie.

S∏owa kluczowe:
pedofilia, osobowoÊç, zaburzenia neurotyczne

CHARACTERISTICS OF OFFENDERS FOR CHILDREN SEXUAL ABUSE

The aim of this research was characteristic of people who was contemned for children sexual abuse.
This research was contained over 185 men in age 20- 60. Analysis was ranged their age, family origin,
marital status, education, opinion of sexual initiation, neurotic personality. Intensive personality traits:
circumstance, contemplation, exaltation, sense of danger, they have difficulty in decision-making.
Applied methods: interview, Neurotic Personality Questionnaire KON-2006.
Outcome: Child molesters have shown severe neurotic dysfunction.

Key words:
neurotic personality, child sexual abuse

prof. dr hab. med.
Zbigniew Lew-Starowicz
Zak∏ad Seksuologii
Medycznej i Psychoterapii
Centrum Medyczne
Kszta∏cenia
Podyplomowego
w Warszawie

mgr psych. Monika
Szymaƒska
Zak∏ad Seksuologii
Medycznej i Psychoterapii
Centrum Medyczne
Kszta∏cenia
Podyplomowego

mgr psych. Agnieszka
Czajka
Wydzia∏ Psychologii
Katedra Seksuologii
i Psychoterapii WSFiZ
w Warszawie

4

Przeglàd Seksuologiczny, paêdziernik/grudzieƒ 2010, nr 24

Wp∏yw czynników biologicznych

na wyst´powanie przemocy

seksualnej wobec dzieci

WÊród czynników biologicznych kluczowe

znaczenie odgrywa stan mózgu, wszelkie
odst´pstwa od jego normalnego funkcjono-
wania wiàzaç si´ mogà z ujawnieniem pato-
logicznych zachowaƒ w ogóle. Szczególnie
istotne sà dysfunkcje i uszkodzenia zloka-
lizowane w obr´bie wewn´trznych struktur
limbicznych, p∏atów czo∏owych, dolnych

cz´Êci p∏atów skroniowych, a tak˝e oko∏o-
porodowe uszkodzenia mózgu. Z badaƒ
Gierowskiego wynika, ˝e istnieje Êcis∏y zwià-
zek mi´dzy wyst´powaniem uszkodzenia
mózgu a pope∏nianiem przest´pstw typu
agresywnego. Przy czym najcz´Êciej dys-
funkcje organiczne wykrywano u sprawców
przest´pstw na tle emocjonalnym, zdecydo-
wanie rzadziej stwierdzano je u psychotycz-
nych, motywowanych urojeniami [1]. Wyniki
badaƒ wskazujà, i˝ regiony czo∏owe uczest-
niczà w poznawczych aspektach po˝àdania

Przeglàd Seksuologiczny, paêdziernik/grudzieƒ 2010, nr 24

5

seksualnego oraz hamowania zachowaƒ,
natomiast obszary skroniowe biorà udzia∏
w pobudzeniu seksualnym, dyskryminacji
bodêców erotycznych oraz okreÊlaniu progu
pobudzenia ogólnego. Jak stwierdza Cohen
nieprawid∏owoÊci w tych obszarach powo-
dujà dewiacyjne pobudzenie u pedofilów
(cyt. za Stein, Hugo, Osthuicen, Hawkirdge
i Heerden 2000).

Nie wiadomo, czy odkryte ró˝nice w bu-

dowie i funkcjonowaniu mózgu pedofilów sà
jedynie wynikiem zaburzeƒ rozwojowych
czy te˝ skutkiem dzia∏ania negatywnych do-
Êwiadczeƒ takich jak bycie ofiarà przemocy
seksualnej, fizycznej. Zwrócono uwag´, ˝e
równie˝ PTSD prowadzi do zmian w mózgu
podobnych do tych jakie stwierdza si´ u pe-
dofilów, zw∏aszcza w korze przedczo∏owej,
korze oczodo∏o-czo∏owej i w p∏atach wyspy
[2]. Z badaƒ Cohena wynika, ˝e pedofile byli
cz´Êciej wykorzystywani seksualnie w porów-
naniu z grupà kontrolnà. Powy˝sze badania
wskazujà na zwiàzek pomi´dzy byciem ofia-
rà przemocy seksualnej w dzieciƒstwie a
utrwalonymi nieprawid∏owoÊciami w funk-
cjonowaniu mózgu, w tym obni˝eniem me-
tabolizmu glukozy w obszarach czo∏owych
i skroniowych, które sà zaanga˝owane w
korowà regulacj´ pobudzenia seksualnego.
Pedofile czasem zniekszta∏cajà swoje wspo-
mnienia, dotyczàce wykorzystywania seksu-
alnego, gdy sami byli dzieçmi. W ten sposób
chronià si´ przed negatywnymi emocjami
i zapobiegajà ponownemu prze˝ywaniu
traumatycznych doÊwiadczeƒ. Zniekszta∏-
cenia te majà swoje êród∏o w grzbietowo-
-bocznych okolicach kory przedczo∏owej.
Przekszta∏canie w∏asnych negatywnych do-
Êwiadczeƒ umo˝liwia im w doros∏ym ˝yciu
minimalizowanie oraz racjonalizacje zacho-
waƒ pedofilnych [3].

Typologie sprawców

przemocy seksualnej wobec dzieci

Imieliƒski wyró˝nia pedofili´ w∏aÊciwà

i zast´pczà. O tej pierwszej mówimy gdy
m´˝czyzna jest nastawiony wy∏àcznie na
kontakty seksualne z dzieçmi. Pedofilia za-
st´pcza natomiast charakteryzuje si´ tym,
˝e preferowanym partnerem seksualnym
jest osoba doros∏a, ale w skutek niemo˝no-
Êci nawiàzania z nià kontaktu przez np.
defekty fizyczne potrzeby seksualne sà

zaspokajane z dzieckiem, które jest ∏atwo
dost´pnym obiektem. Pedofilii tej sprzyja
os∏abienie hamulców psychicznych u star-
szych osób wywo∏anych np. mia˝d˝ycà
naczyƒ krwionoÊnych w mózgu. Natomiast
w pedofilii w∏aÊciwej mamy do czynienia
z

natr´tnym przymusem molestowania

seksualnego nieletnich [4].

Glasser proponuje podzia∏ na pedofilów

nieskomplikowanych i pseudoneurotycznych.
Pedofil nieskomplikowany jest bezuczuciowy,
swoje ofiary traktuje przedmiotowo, instru-
mentalnie. Woli ch∏opców ni˝ dziewczynki,
cz´Êciej tak˝e jego uwaga kierowana jest
na dzieci b´dàce przed okresem pokwitania,
gdy w∏osy ∏onowe nie pokrywajà jeszcze
narzàdów p∏ciowych przez co sprawiajà one
wra˝enie niewinnych. Pedofil pseudoneuro-
tyczny preferuje dziewczynki z wyra˝nymi
znamionami wst´pnej fazy dojrzewania. Trak-
tuje swoje ofiary w sposób czu∏y, dobrotliwy,
dziecko jest dla niego bratnià duszà. Zdaniem
Glasser istota pedofilii opiera si´ na dwóch
podstawowych procesach psychicznych. Pe-
dofil myÊli o sobie jak o dziecku, i nie dostrze-
ga ró˝nicy mi´dzy sobà a dzieckiem. Uwa˝a,
˝e jego zachowania seksualne sà zgodne
z oczekiwaniami dziecka [5].

Z kolei O`Brien i Bera dzielà m∏odocia-

nych pedofilów na:

1. Naiwnych eksperymentatorów – zwy-

kle sà to ch∏opcy w wieku 11–14 lat,
o niskich kompetencjach spo∏ecznych
i znikomym doÊwiadczeniu seksual-
nym. Ich zachowanie polega na nama-
wianiu innych dzieci aby si´ obna˝y∏y
i chcia∏y wykonywaç wspólnie z nimi
ró˝ne czynnoÊci seksualne. Taka aktyw-
noÊç nie jest zbyt cz´sta i zawsze
odbywa si´ bez u˝ycia przemocy.

2. Desperaccy poszukiwacze bliskich

zwiàzków – majà zwykle 11–14 lat. Ich
zachowania wobec innych dzieci sà
traktowane jako droga do pokonania
poczucia osamotnienia i braku jakich-
kolwiek kontaktów z najbli˝szymi.
Takie post´powanie ma charakter
trwa∏y, najcz´Êciej jest jedynà drogà
do zawiàzywania i utrzymania bliskich
relacji z innymi lud˝mi. Ci ch∏opcy dzia-
∏ajà bez u˝ycia przemocy.

3. Wadliwie socjalizowani poszukiwacze

przyjemnoÊci – to najcz´Êciej starsi
ch∏opcy, którzy zostali bardzo wcze-

6

Przeglàd Seksuologiczny, paêdziernik/grudzieƒ 2010, nr 24

Ênie rozbudzeni seksualnie, dlatego
stosujà ró˝nego rodzaju sztuczki, któ-
rymi manipulujà i nak∏aniajà inne dzieci
do zabaw natury seksualnej. Takie za-
chowanie jest trwa∏e, jednak w przeci-
wieƒstwie do dwóch wczeÊniejszych
typów ci majà bardziej rozbudowane
zabawy seksualne. Najbardziej cha-
rakterystyczne dla tego typu jest kom-
pulsywna i cz´sta zmiana partnerów
seksualnych. Na ogó∏ w powy˝szych
zachowaniach nie stosuje si´ przemocy.

4. Seksualnie agresywni – reprezentanci

tej grupy wymuszajà zachowanie sek-
sualne na innych dzieciach. Zazwyczaj
tacy ch∏opcy byli wychowywani przez
despotycznych ojców i dlatego wytwo-
rzy∏ si´ w nich odruch zdobywania si∏à
przyjemnoÊci seksualnych, jako niero-
zerwalnego wyró˝nika prawdziwego
m´˝czyzny.

5. Maniacy seksualni – majà niepodwa-

˝alnà obsesj´ na punkcie seksu. Sà to
zwykle bardzo zdemoralizowani m∏o-
dzi ludzie. Powy˝sza demoralizacja
powsta∏a w wyniku zbyt wczesnego
wejÊcia w ró˝ne formy ˝ycia seksual-
nego. Takie dziecko nie potrafi si´ d∏u-
˝ej skupiç na innych czynnoÊciach, poza
seksualnymi. Cechuje ich równie˝ brak
dostosowania spo∏ecznego. Cz´sto
osiàgajà z∏e wyniki w nauce i majà
sk∏onnoÊç do napadów niekontrolo-
wanej agresji.

6. Impulsywni – przejawiajà ró˝nego ro-

dzaju zaburzenia w kontroli emocji.
Najcz´Êciej nadu˝ywajà alkoholu, cz´-
sto si´ narkotyzujà. Osiàgajà przyjem-
noÊç w zn´caniu si´ nad zwierz´tami
i wszelkimi stworzeniami s∏abszymi od
siebie. Z regu∏y przemoc seksualna
nie jest jedynym rodzajem ich zacho-
waƒ przest´pczych.

7. Dzia∏ajàcy w grupie – sà bardzo mocno

zdemoralizowani. Wyró˝nia ich nar-
cyzm, przejawiajàcy si´ tym, ˝e satys-
fakcj´ seksualnà osiàgajà, gdy sà
obserwowani przez innych w trakcie
dokonywania czynnoÊci seksualnych [5].

Równie˝ pedofile stworzyli w∏asnà klasyfi-

kacj´ sprawców przest´pstw seksualnych
wobec dzieci, dzielàc ich na dobrych i z∏ych.
Dzielà ich na trzy grupy. Pierwszà grup´ sta-

nowià ci pedofile, dla których najwa˝niejsze
sà kontakty seksualne z dzieçmi, przy czym
sà raczej przyjaênie nastawieni na ma∏olet-
nich. Drugà grup´ nazwali molesters. U˝ywa-
jà oni w stosunku do dzieci przemocy, sà
ukierunkowani przede wszystkim na wyko-
rzystywanie seksualne dzieci. Trzecia grupa
zosta∏a nazwana boylovers. W tej grupie
w stosunkach z ch∏opcami g∏ównà rol´ od-
grywa zwiàzek uczuciowy, natomiast seks
jest czynnikiem wzbogacajàcym przyjaêƒ [6].

Profil osobowoÊci pedofilów

Autorami profilu osobowoÊci przest´pców

seksualnych sà Dwyer i Amberson. Przyszli
przest´pcy seksualni w dzieciƒstwie charak-
teryzujà si´ ich zdaniem tym, ˝e doÊwiadcza-
jà urazów seksualnych, sà bierni, majà nado-
piekuƒcze matki, w ich wychowaniu nie
uczestniczy ojciec, sà bardzo krytyczni w sto-
sunku do siebie i majà niskà samoocen´.
W wieku dojrza∏ym natomiast przejawiajà na-
st´pujàce cechy: sà niedojrzali spo∏ecznie,
t∏umià gniew, majà sk∏onnoÊç do manipulo-
wania otoczeniem, zachowania seksualne
za które byli karani oceniajà jako niezale˝ne
od Ja, sà obsesyjnie religijni, mechanizmem
obronnym jakim si´ pos∏ugujà jest projekcja.
W swoim zachowaniu sà surowi, przejawiajà
równie˝ cechy dysocjacyjne [7].

Z badaƒ Pietrulewicza wynika, ˝e na wi-

zerunek heteroseksualnych pedofilów sk∏a-
da si´: niski poziom inteligencji, po∏àczony
z izolowaniem si´ od w∏asnych uczuç, trud-
noÊci w zawieraniu relacji interpersonalnych
z doros∏ymi ludêmi i kompensowanie tego
aspektu przez wykorzystywanie seksualne
s∏abszych osób takich jak dzieci. Ich odpo-
wiedzi wskazywa∏y równie˝ na sztywnoÊç
i surowoÊç w kontaktach z innymi ludêmi.
Badani ci mieli silne sk∏onnoÊci do manipu-
lowania w subtelny sposób. Stwierdzono
u nich tak˝e tendencje do introwersji i pod-
porzàdkowania [8].

Z kolei Lew-Starowicz wyró˝nia dwie gru-

py pedofilów. Pierwszà grup´ stanowià ci,
którzy stan´li przed sàdem i zostali skazani
za pope∏nione czyny. Cechujà si´ oni niskim
ilorazem inteligencji i ujawniajà liczne pato-
logie zachowania jak choçby uzale˝nienia,
zaburzenia osobowoÊci. Natomiast drugà
grup´ stanowià ci, którym uda∏o si´ uniknàç
kary. Charakteryzujà si´ oni cz´sto wy˝szym

Przeglàd Seksuologiczny, paêdziernik/grudzieƒ 2010, nr 24

7

wykszta∏ceniem, pochodzà z dobrych ro-
dzin, w swoim Êrodowisku cieszà si´ niena-
gannà opinià, posiadajà rodzin´ i satysfak-
cjonujàce ˝ycie ma∏˝eƒskie. Dzi´ki swojej in-
teligencji potrafià w taki sposób zapewniç
sobie dost´p do ofiary aby nikt nie móg∏ im
niczego udowodniç [8].

Jednym z badaƒ potwierdzajàcych, ˝e

u pedofilów obserwuje si´ brak umiej´tnoÊci
spo∏ecznych, jest badanie Howellsa. Prze-
bada∏ on grup´ heteroseksualnych pedofi-
lów, którzy w porównaniu z grupà kontrolnà
podkreÊlali kwesti´ dominacji. Spostrzegali
doros∏ych jako wymagajàcych, apodyktycz-
nych i w∏adczych [9].

Równie˝ zastanawiajàcà kwestià jest do-

syç cz´sto przytaczana niech´ç pedofilów
wobec doros∏ych kobiet. Próbowano jà wy-
jaÊniç na ró˝ne sposoby, np. psychoanali-
za mówi o l´ku kastracyjnym i o fiksacji
na fazie edypalnej, sà te˝ teorie nawiàzujàce
do wczesnych negatywnych doÊwiadczeƒ
seksualnych (Okami i Goldberg 1992). Lan-
gevin natomiast uwa˝a, ˝e pedofilia wcale
nie musi wiàzaç si´ z awersjà wobec kobiet,
jego zdaniem mo˝e wynikaç z braku zainte-
resowania kobietami. Potwierdzenie za∏o˝eƒ
Langevina znajdujemy we wspólnie z Freu-
dem przeprowadzonych badaniach. Odkryli
oni, ˝e heteroseksualni pedofile ujawniali
co prawda najwi´ksze reakcje na slajdy
z dziewczynkami, ale równie˝ intensywnie
reagowali na slajdy z doros∏ymi kobietami.
Te wyniki sà spójne z ideà, ˝e heteroseksu-
alni pedofile niekoniecznie sà niech´tni
w stosunku do doros∏ych kobiet [9].

Sprawà kontrowersyjnà jest równie˝ ob-

sesyjna religijnoÊç pedofilów. Jest niewiele
badaƒ, które jà potwierdzajà. W literaturze
przedmiotu dosyç cz´sto pojawiajà si´ ba-
dania przeprowadzone przez Tooberta, któ-
ry wraz ze swoimi wspó∏pracownikami do-
strzeg∏, ˝e pedofile ró˝nià si´ od innych osa-
dzonych w odpowiedziach dotyczàcych
dwóch pytaƒ: „Cz´sto czytam Bibli´ w tygo-
dniu” i „Chodz´ do koÊcio∏a w ka˝dà nie-
dziel´” [9].

Wed∏ug Swifta rodzice przest´pców sek-

sualnych mieli raczej konserwatywny stosu-
nek do seksualnoÊci, w takich domach roz-
mowy na temat seksu i nagoÊci nie by∏y
akceptowane. Potwierdzajà to badania Gold-
steina, z których wynika, ˝e pedofile wykazy-
wali du˝y dyskomfort gdy mówili o seksie,

i mieli bardziej tradycyjne postawy w stosunku
do przedma∏˝eƒskich kontaktów seksualnych
ni˝ grupa kontrolna [9].

Wed∏ug Wyssa pedofilia mo˝e mieç swo-

je êród∏o mi´dzy innymi w neurotycznoÊci,
w osobowoÊci introwertywnej. Równie˝ Ho-
∏ys, wÊród czynników mogàcych si´ przy-
czyniaç do wystàpienia zainteresowaƒ sek-
sualnych dzieçmi, wymienia cechy neuro-
tyczne [10.]

Pedofilia a zaburzenia psychiczne

Z badaƒ R.C. Hall i R.C.W. Hall wynika,

˝e u 50% pedofilów wyst´pujà zaburzenia
l´kowe, a u 70%–80% wyst´pujà zaburzenia
osobowoÊci. Natomiast Curnoe i Langevin
stwierdzili podwy˝szone wyniki u pedofilów
w skali psychopatii, paranoi i schizofrenii.
Stwierdzili równie˝, ˝e od 30% do 55%
pedofilów ma liczne dodatkowe schorzenia
zwiàzane z zaburzeniami kontroli impulsów,
np. kleptomania, piromania, czy te˝ patolo-
giczny hazard [11].

Wiek

Z badaƒ przeprowadzonych przez Abla

i jego wspó∏pracowników wynika, ˝e 42%
z 411 napastników ju˝ przed 15 rokiem ˝ycia
wykazuje dewiacyjny wzorzec podniecania
si´, a 57% przed 19 rokiem. NajwczeÊniej
schemat ten dochodzi do g∏osu u homosek-
sualnych pedofilii – 53% z nich ukierunkowa-
nych jest na dzieci p∏ci m´skiej jeszcze
przed 15 rokiem ˝ycia, a 74% przed 19
rokiem [12]. W pó˝niejszych pracach Abel
i Rouleau stwierdzili, ˝e 54% wszystkich na-
pastników do 18 roku ˝ycia doÊwiadczy∏o
przynajmniej jednego zainteresowania sek-
sualnego ma∏oletnim. Longo podaje, ˝e
w próbie trzydziestu osadzonych pedofilów
przeci´tny wiek pierwszych kontaktów sek-
sualnych z dzieckiem wynosi∏ 15 lat, a Êred-
ni wiek aresztowania nie by∏ ni˝szy ni˝ 28 lat.

Dewiacyjny cykl – sposób dzia∏ania

Cykl dewiacyjny mo˝e byç uruchamiany

przez emocje. Niektórzy przest´pcy zanim
rozpocznà cykl myÊli i zachowaƒ które majà
im zapewniç dost´p do ofiary, prze˝ywajà
l´k, z∏oÊç, choç mogà to byç te˝ inne emo-
cje. Jak podaje Day, cz´Êç pedofilów

8

Przeglàd Seksuologiczny, paêdziernik/grudzieƒ 2010, nr 24

przed atakiem na dziecko doÊwiadcza pozy-
tywnych uczuç. Uaktywnienie cyklu dewia-
cyjnego mo˝e si´ te˝ wiàzaç z dewiacyjnym
wzorcem podniecania si´, który kszta∏tuje
si´ w wyniku po∏àczenia kompulsywnej ma-
sturbacji (czyli takiej, która jest przymusowa
i s∏u˝y np. poprawianiu nastroju) z dewiacyj-
nymi fantazjami [11].

Kolejnym etapem jest Pozornie Niewa˝na

Decyzja (PND) lub RozmyÊlny Zamiar. PND
jest sposobem na wmówienie sobie, ˝e za-
chowania, które podejmuje on w celu zapew-
nienia sobie ofiary, nie sà zwiàzane z przemo-
cà seksualnà. Sprawca, który deklaruje ch´ç
powrotu do pracy z dzieçmi, podejmuje w∏a-
Ênie pozornie niewa˝nà decyzje. Mo˝e te˝
podjàç w pe∏ni Êwiadomy zamiar, ˝e b´dzie
szuka∏ dziecka, które móg∏by wykorzystaç
seksualnie. Dost´p do ofiary mo˝e uzyskaç
dzi´ki zwiàzkom z doros∏ymi. Dla kuratora sà-
dowego nie jest niczym nowym, ˝e zwolniony
warunkowo przest´pca zwiàza∏ si´ z kobietà,
która ma dzieci w tym samy wieku, co jego
poprzednie ofiary. Gwa∏ciciele cz´Êciej ni˝ pe-
dofile w poszukiwaniu dost´pu do ofiary kieru-
jà si´ Êwiadomym zamiarem ni˝ PND [11].

Czynniki wysokiego ryzyka to wszelkie

sytuacje, które umo˝liwiajà pedofilowi do-
st´p do dziecka.

Wybór obiektu. Dziecko ˝eby staç si´

ofiarà musi spe∏niaç dwa kryteria: musi byç
atrakcyjne dla pedofila pod wzgl´dem sek-
sualnym i musi byç obiektem, który w ˝aden
sposób mu nie zagra˝a. Niektórym spraw-
com wystarczy jak dziecko b´dzie w odpo-
wiednim wieku i b´dzie mia∏o p∏eç, którà oni
preferujà. Jeszcze inni szukajà w dziecku ja-
kiÊ specyficznych cech, fizycznych lub oso-
bowoÊciowych, lub kierujà si´ jedynie szan-
sà na powodzenie. Inni przywiàzujà du˝à
wag´ do spojrzenia dziecka do tego czy ∏a-
two je zraniç. Cz´sto ofiarami pedofilii sà
dzieci zagubione, które nie majà dobrych re-
lacji z rodzicami, rówieÊnikami. Jak podaje
Finkelhor u dziewczynek wychowujàcych
si´ bez biologicznej matki, ryzyko stania si´
ofiarà nadu˝yç seksualnych wzrasta trzy-
krotnie. Sà te˝ prace mówiàce o tym, ˝e z∏y
kontakt z ojcem zwi´ksza ryzyko stania si´
ofiarà przemocy seksualnej. Wiele publikacji
wskazuje na to, ˝e relacja dziecko–matka
wÊród ofiar przest´pstw seksualnych zasad-
niczo ró˝ni si´ od kontaktów z matkà dzieci,
które nie by∏y ofiarami. Bagley i Ramsay

twierdzà, ˝e matki wykorzystywanych dzieci,
to kobiety ch∏odne uczuciowo, karzàce,
szorstkie (cyt. za Bagley i Ramsy 1986) Nie
da si´ niestety stwierdziç czy z∏e relacje
z matkà sà pierwotne czy wtórne w stosun-
ku do wykorzystywania seksualnego, szcze-
gólnie w kontaktach kazirodczych, które to
majà drastyczny wp∏yw na relacje matki
z córkà [11].

Dalszym etapem cyklu dewiacyjnego jest

planowanie i fantazjowanie. Planowanie
mo˝e pojawiç si´ w ró˝nych fazach cyklu,
w zale˝noÊci od tego czy sprawca przyzna-
je si´ sam przed sobà, ˝e szuka ofiary, czy
te˝ stosuje PND. W pierwszym wypadku na-
pastnik obmyÊla plan dzia∏ania ju˝ w chwili
gdy zaczyna szukaç potencjalnej ofiary, na-
tomiast w drugim przypadku formu∏uje plan
dopiero po namierzeniu obiektu, poniewa˝
nie zdaje on sobie sprawy z tego, ˝e ca∏y
czas dà˝y do napaÊci. Salfer opisuje jak pe-
wien pedofil wybra∏ sobie na ofiar´ ch∏opca,
którego rówieÊnicy nagle wykluczyli ze
wspólnej zabawy „Biedny malec! Musi byç
tak samo samotny, jak ja... – westchnà∏ Jim –
Mo˝e powinienem do niego podejÊç i poga-
daç z nim?” (cyt. za Pithers, Kashima, Cum-
ming i Beal 1988). I choç Jim przysi´ga∏by,
˝e chcia∏ tylko pomoc ch∏opcu to w rzeczy-
wistoÊci torowa∏ sobie drog´ do przysz∏ej
ofiary, pokazujàc, ˝e jà rozumie, bo sam kie-
dyÊ na w∏asnej skórze doÊwiadczy∏ uczucia
odtràcenia.

Omotanie lub u˝ycie si∏y. Omotanie lub

uwiedzenie to bardzo popularna technika
wÊród pedofilów w celu nawiàzywania kontak-
tu z dzieckiem, zast´puje przemoc lub jej to-
warzyszy. Polega to na zdobyciu zaufania
dziecka, nawiàzaniu z nim relacji przyjaciel-
skiej. Sam proces uzale˝niania dziecka od sie-
bie mo˝e trwaç bardzo d∏ugo, kiedy to pedofil
stopniowo przybli˝a si´ do dziecka, co zmniej-
sza ryzyko wykrycia go (Salter 2003).

Atak. Gdy pedofil zdob´dzie zaufanie ofia-

ry, przyst´puje do aktu. Wykorzystywanie sek-
sualne nie jest procesem sta∏ym, lecz dyna-
micznym, rozwija si´ w miar´ trwania relacji
dziecko–napastnik, ataki z czasem stajà si´
coraz bardziej ekspansywne [11]. Czasami
zdarza si´, ˝e progresywny charakter nad-
u˝yç seksualnych wià˝e si´ z potrzebà dozna-
nia silniejszego podniecenia seksualnego, lub
gdy obecne metody dzia∏ania stajà si´ dla nie-
go monotonne. Sà równie˝ dane empiryczne

Przeglàd Seksuologiczny, paêdziernik/grudzieƒ 2010, nr 24

9

wskazujàce na pewnà eskalacje dewiacyj-
nych zachowaƒ wÊród pedofilów. Jak podaje
Abel i in. 75% pedofilów zaczyna∏o swojà ka-
rier´ od molestowania dzieci, to jednak dla
13% z nich pierwszym dewiacyjnym aktem
by∏ ekshibicjonizm, dla 3% podglàdactwo,
i gwa∏t dla 3% (Salter 2003, cyt. za Abel, Mit-
telman i Becker 1985).

Utrzymanie tajemnicy. Aby uniknàç nie-

przyjemnych konsekwencji swoich dzia∏aƒ,
pedofile muszà jakoÊ zmotywowaç dziecko
do tego ˝eby zachowa∏o dla siebie fakt mo-
lestowania. Stosujà do tego nast´pujàce
metody: gro˝à im, obiecujà, szanta˝ujà,
przekupujà, manipulujà ich uczuciami mó-
wiàc, ˝e zale˝y im na nich. Czasami udaje
im si´ namówiç ofiary do zachowania tajem-
nicy ze wzgl´du na dobro rodziny, a nawet
samych dzieci–ofiar. Niektórzy napastnicy
w ogóle nie wspominajà o zachowaniu ta-
jemnicy, poniewa˝ uwa˝ajà, ˝e mog∏oby to
zwróciç uwag´ dziecka na to, ˝e ich
post´powanie jest niew∏aÊciwe. Ci pedofile
z regu∏y zapewniali wczeÊniej dziecko, ˝e
ich czyny sà czymÊ zwyczajnym – czymÊ
„co ka˝dy kochajàcy dziadek robi z wnucz-
kà”, a nawet „co mama chce ˝ebyÊ mi robi-
∏a”. Dlatego nie mówià nic o dochowaniu ta-
jemnicy. Przest´pcy sàdzà, ˝e dziecko
w stosunku do nich b´dzie lojalne i dlatego
te˝ rzadko wspominajà o zachowaniu dys-
krecji. MyÊlà tak˝e, ˝e w razie gdyby poja-
wia∏y si´ jakieÊ podejrzenia to dziecko
z pewnoÊcià ich o tym poinformuje. Poza
tym pedofile aby zniech´ciç dzieci do mó-
wienia o molestowaniu, wmawiajà im „˝e
i tak nikt wam nie uwierzy”, „ludzie w ogóle
w to nie wierzà tego nie ma” [11].

Poczucie winy i wstyd. Napastnicy bar-

dzo rzadko mojà poczucie winy, jak wykazu-
jà badania tylko 14% dorastajàcych prze-
st´pców seksualnych ma wyrzuty sumienia
z powodu swojego post´powania (Salter
2003, cyt. za Ageton 1983). Pedofile je˝eli
rozpaczajà, to nad swoim losem, i je˝eli od-
czuwajà wstyd to jest on zwiàzany z ujawnie-
niem ich czynów, a nie z tym, ˝e wyrzàdzili
dziecku krzywd´. Bernard donosi, ˝e ponad
90% pedofilów nie wyra˝a ch´ci podj´cia le-
czenia, które mia∏oby wyzwoliç ich od zain-
teresowania seksualnego dzieçmi (Salter
2003, cyt. za Bernard 1972).

B∏´dy myÊlenia. Twórcami poj´cia „b∏´-

dy myÊlenia” byli Samuel Yochelson i Same-

now, wynika∏o z niego, ˝e przest´pcy sà do-
tkni´ci nie tyle deficytami w sferze uczuç ile
majà niew∏aÊciwe wzorce myÊlenia. I mimo,
˝e w kr´gu zainteresowaƒ tych badaczy le-
˝a∏a ogólna populacja przest´pców to ich
wnioski na temat b∏´dów myÊlenia, sà dziÊ
wykorzystywane do leczenie sprawców
przest´pstw na tle seksualnym (Salter 2003,
cyt. za Jenkins-Hall 1989, Knopp 1984, Mur-
phy 1990). Yochelsons i Samenow przez
b∏´dy myÊlenia rozumieli „proces mentalny,
który jest niezb´dny kryminalistom do pro-
wadzenia przest´pczego ˝ycia” (cyt.
za Yochelson i Samenow 1976). Zniekszta∏-
cenia poznawcze okreÊlili mianem „automa-
tycznych”. Wyró˝nili nast´pujàce b∏´dy po-
znawcze: (a) „nie mog´”, (b) ustawienie
ofiary, (c) brak perspektywy czasowej, (d)
niech´ç do stawiania si´ w czyjejÊ sytuacji,
(e) nieuznawanie krzywdy wyrzàdzonej in-
nym, (f) prawo do cudzej w∏asnoÊci, (g) hi-
peroptymizm – nie z∏apià mnie.

Nie mog´ – u kryminalistów pod tym

zwrotem kryje si´ stwierdzenie „nie chc´”,
u˝ywajà go gdy czegoÊ nie akceptujà, gdy
coÊ im si´ nie podoba. W zwiàzku z tym pe-
dofil „nie mo˝e” zapanowaç nad swoimi pra-
gnieniami, unikaç kontaktu z dzieçmi, nie
potrafi te˝ wyjaÊniç dlaczego „nie mo˝e”.

Ustawienie ofiary – polega na tym, ˝e

przest´pcy cz´sto t∏umaczà si´, ˝e sami by-
li ofiarami, molestujà seksualnie dzieci, bo
sami byli wykorzystywani.

Brak perspektywy czasowej – napastni-

cy nie uwzgl´dniajà przysz∏ych konsekwen-
cji swoich dzia∏aƒ. Przy czym nie oznacza
to, ˝e nie potrafià oni planowaç, poniewa˝
samo znalezienie ofiary wymaga bardzo du-
˝ego sprytu. Brak perspektywy czasowej ∏à-
czy si´ hiperoptymizmem – na pewno mnie
nie z∏apià i nie ska˝à.

Napastnicy przyznajà sobie prawo do cu-

dzej w∏asnoÊci. Je˝eli pedofil pragnie kon-
taktu seksualnego z dzieckiem, to automa-
tycznie uwa˝a, ˝e ma do tego prawo. Nie
uznaje tego, ˝e ofiara jest autonomicznà jed-
nostkà. JeÊli ktoÊ mu odmówi to rodzi si´
w nim z∏oÊç, poniewa˝ uwa˝a, ˝e ka˝dy ma
obowiàzek daç mu to czego on oczekuje.

Inni badacze tacy jak Abel, Jenkins-Hall,

i Murphy mówili o b∏´dach samozadowole-
nia, czyli fa∏szywych przekonaniach winià-
cych ofiar´ za wykorzystywanie, przemiano-

10

Przeglàd Seksuologiczny, paêdziernik/grudzieƒ 2010, nr 24

Wyniki

Ryc. 1. Pochodzenie rodzinne N=185

81% m´˝czyzn skazanych za pedofili´

by∏o wychowywanych przez oboje rodziców.
Z kolei 10% przez jednego z nich, 5% przez
matk´, natomiast 3% jedynie przez ojca.
W wi´kszoÊci rodzin rodzice rzàdzili wspól-
nie. 31% z nich podaje, ˝e to ojciec by∏ oso-
bà dominujàcà.

Ryc. 2. Wykszta∏cenie N=185

Wi´kszoÊç badanych sprawców prze-

st´pstw seksualnych wobec dzieci posiada
wykszta∏cenie podstawowe (39%) lub zawo-
dowe (31%). Jedynie 6% z nich ma wy-
kszta∏cenie wy˝sze. Potwierdzajà to kolejne
analizy, z których wynika, ˝e 54% z nich by-
∏o pracownikami fizycznymi.

Ryc. 3. Stan cywilny N=185

Zdecydowana wi´kszoÊç badanych pe-

dofilów (62%) nie by∏a podczas badania
w ˝adnym zwiàzku. 41% z nich by∏o kawale-
rami, 17% by∏o rozwiedzionych, 5% stanowi-
li wdowcy, a 26% by∏o ˝onatych.

waniu nadu˝ycia – spostrzegania go jako
czynu który „w rzeczywistoÊci tylko dziecku
pomaga. Aby z∏agodziç swoje winy napastni-
cy cz´sto te˝ ˝onglujà porównaniami., stara-
jàc si´ pokazaç, ˝e oni w porównaniu z inny-
mi kryminalistami wcale nie sà tacy êli [11].

Cel pracy

Celem programu badawczego by∏o doko-

nanie charakterystyki sprawców przest´pstw
seksualnych wobec dzieci opierajàc si´
na analizie ich wieku, pochodzenia rodzinne-
go, wykszta∏cenia, rodzaju wykonywanej pra-
cy zawodowej, stanu cywilnego, wieku inicja-
cji seksualnej, poziomu zaburzeƒ neurotycz-
nych i cech osobowoÊci charakterystycznych
dla osobowoÊci nerwicowej.

Opis badanej grupy

Grup´ badawczà stanowi∏a grupa 185

m´˝czyzn skazanych za pedofil´. Byli to m´˝-
czyêni w przedziale wiekowym 20–60 lat.
Ârednia wieku wynosi∏a 38 lat. W wi´kszoÊci
nie byli oni w ˝adnym zwiàzku. Pochodzili
z pe∏nych rodzin, u 31% z nich zauwa˝alna
by∏a dominacja ojca. W przewa˝ajàcej mierze
mieli wykszta∏cenie podstawowe lub zawodo-
we i byli pracownikami fizycznymi.

Przy badaniu poziomu zaburzeƒ neuro-

tycznych i cech osobowoÊci nerwicowej po-
s∏u˝ono si´ grupà kontrolnà sk∏adajàcà si´
z 70-ciu m´˝czyzn skazanych za inne prze-
st´pstwa.

Metody badawcze

Wywiad biograficzny dotyczàcy pocho-

dzenia i rozwoju psychoseksualnego autor-
stwa Lew-Starowicza zosta∏ zastosowany
w grupie 185 m´˝czyzn.

KON-2006 – Kwestionariusz OsobowoÊci

Nerwicowej autorstwa Aleksandrowicza zosta∏
zastosowany w grupie 65 pedofilów. Powy˝-
szy kwestionariusz jest narz´dziem opisujà-
cym cechy osobowoÊci, zwiàzane z wyst´po-
waniem i utrzymywaniem si´ zaburzeƒ nerwi-
cowych. Sk∏ada si´ z 24 skal, mierzàcych roz-
maite aspekty ró˝niàce prze˝ywanie i funkcjo-
nowanie osób chorujàcych na przewlek∏e za-
burzenia nerwicowe od osób zdrowych.

Przeglàd Seksuologiczny, paêdziernik/grudzieƒ 2010, nr 24

11

Ryc. 4. Wiek inicjacji seksualnej z doros∏ym part-
nerem N= 185

Zdecydowana

wi´kszoÊç sprawców

przest´pstw seksualnych wobec dzieci
(80%) rozpocz´∏o wspó∏˝ycie seksualne po-
wy˝ej 16 r.˝., a jedynie 12% z nich poni˝ej 16
r.˝. 60% z nich twierdzi, ˝e inicjacja seksual-
na by∏a nieudana, choç nie chcieli podaç
przyczyny (tab.I).

Z analizy statystycznej wynika, ˝e pedofile

majà wi´kszy poziom zaburzeƒ neurotycz-
nych w porównaniu z nie pedofilami (tab. II).

Pedofile w stosunku do grupy kontrolnej

uzyskali statystycznie wy˝sze Êrednie wyniki
w nast´pujàcych skalach: 5. TrudnoÊci
w podejmowaniu decyzji, 10. Brak witalno-
Êci, 19. Poczucie zagro˝enia, 20. Egzaltacja,
22. DrobiazgowoÊç, 23. Rozpami´tywanie.
W skalach: 1. Poczucie uzale˝niania od oto-
czenia, 2. Astenia, 3. Negatywna samooce-
na, 6. Poczucie wyobcowania, 15. Poczucie
winy, 17. ZawiÊç, wyst´powa∏y istotne staty-
stycznie ró˝nice w rozk∏adach wyników po-
równywanych grup.

Omówienie wyników

Wyniki analizy testem chi- kwadrat wyka-

za∏y, ˝e pedofile statystycznie cz´Êciej ujaw-
nili neurotyczne cechy osobowoÊci w po-
równaniu z grupà kontrolnà. W zwiàzku
z tym sà te˝ bardziej nara˝eni na powstawia-
nie zaburzeƒ nerwicowych. O zwiàzku pedo-
filii z neurotyzmem mówi∏ np. Brunon Ho∏yst.

Pedofile w porównaniu z innymi prze-

st´pcami majà wi´ksze trudnoÊci w podej-

mowaniu decyzji, wi´cej czasu zajmuje im
dokonanie wyboru. W zwiàzku z tym, ˝e sà
niezdecydowani, w sytuacjach kryzyso-
wych, w których trzeba bardzo szybko po-
dejmowaç decyzje, mogà stawaç si´ ca∏ko-
wicie bezradni i mogà oczekiwaç, ˝e to ktoÊ
inny dokona za nich wyboru, mogà te˝ póê-
niej przerzucaç odpowiedzialnoÊci za podj´-
te dzia∏ania na innych ludzi. Z trudnoÊciami
w podj´ciu decyzji wià˝e si´ te˝ inna cecha,
a mianowicie drobiazgowoÊç. Osoby stosu-
jàce przemoc seksualnà wobec dzieci sà
bardziej dok∏adne w swoim myÊleniu i za-
chowaniu, w porównaniu z innymi skazany-
mi, ich dzia∏ania sà bardziej przemyÊlane

Wyst´powanie zaburzeƒ

neurotycznych

nie

tak

Ogó∏em

Pedofil

LiczebnoÊç

16

36

52

Kara

LiczebnoÊç oczekiwana

22,0

30,0

52,0

Nie pedofil

LiczebnoÊç

28

24

52

LiczebnoÊç oczekiwana

22,0

30,0

52,0

Ogó∏em

LiczebnoÊç

44

60

104

LiczebnoÊç oczekiwana

44,0

60,0

104,0

Tabela II.

Wyst´powanie poszczególnych

cech osobowoÊci nerwicowej u sprawców
przest´pstw seksualnych wzgl´dem dzieci

Ârednia

Ârednia

Skala

dla grupy

dla grupy

art. 200

kontrolnej

Skala 1.

7, 3846

5,6286

Skala 2.

6,2923

4,629

Skala 3.

4,6308

2,7143

Skala 4.

6,0308

2,7143

Skala 5.

5,3846

4,1429

Skala 6.

5,7538

3,8857

Skala 7.

7,8154

6,7857

Skala 8.

4,7692

5,7714

Skala 9.

6,1385

5,900

Skala 10.

9,2308

7,1429

Skala 11.

5,0769

4,2143

Skala 12

5,200

4,1286

Skala 13.

6,0308

5,2429

Skala 14.

4,9385

4,8429

Skala 15.

5,8000

4,4000

Skala 16.

5,7077

5,2857

Skala 17.

4,5385

3,2857

Skala 18.

4,0154

3,8143

Skala 19.

6,4923

4,8571

Skala 20.

6,4462

4,7714

Skala 21.

4,2000

5,5143

Skala 22.

4,0923

3,0143

Skala 23

6,0462

5,2143

Skala 24.

4,9846

4,8429

Tabela I. Wyst´powanie zaburzeƒ neurotycznych u skazanych za pedofili´ N=65

12

Przeglàd Seksuologiczny, paêdziernik/grudzieƒ 2010, nr 24

PiÊmiennictwo

1. Gierowski J.K. (2000) Rola zaburzeƒ osobowoÊci sprawcy w diagnostyce procesów motywacyjnych.

Post´py Psychiatrii i Neurologii. Vol. 9, suplement 2, 203-211.

2. Hall C.S., Lindzey G., Campbell J.B. (2006) Teorie osobowoÊci. Wydanie nowe. Wydawnictwo

Naukowe PWN, Warszawa.

3. Janik J. (2008) Tabu seksuologii. Wydawnictwo „ Academica”, Warszawa. 97-116.
4. Imieliƒski K. (1965) Zboczenia p∏ciowe. Dynamiczna teoria zboczeƒ p∏ciowych. PZWL, Warszawa.
5. Pospiszyl K. (2005) Przest´pstwa seksualne. Wydawnictwo PWN, Warszawa.
6. Izdebska A. (2008) Boylovers – fa∏szywe oblicze przyjaêni. Przyjaciele ch∏opców czy mistrzowie

racjonalizacji? Tabu seksuologii. Wydawnitwo Academica, Warszawa. 85-96.

7. Lew-Starowicz Z. (2000) Seksuologia sàdowa. PZWL, Warszawa.
8. Pietrulewicz B. (2006) A study of heterosexual and homosexual pedophiles using paralell forms Cattell`s

16 PF. Polskie Forum Psychologiczne. Vol 11, 164-172.

9. Okami., Goldberg A. (1992) Personality correlates of pedofhilia: are they reliable indicators? The

Journal of sex research. Vol. 29, 297-328.

10. Hall R.C.W. (2007) A profile of pedophilia: definition, characteristics of offenders, recidivism, treatment

outcomes, and forensic issues. Vol. 82, 457-471.

11. Salter A.C. (2003) Pokonywanie traumy. Jak zrozumieç i leczyç doros∏e ofiary wykorzystywania

seksualnego w dzieciƒstwie. Wydawnictwo Media Rodzina, Poznaƒ.

i zaplanowane. Pedofile charakteryzujà si´
równie˝ wy˝szym poczuciem winy w porów-
naniu z grupà kontrolnà. Nie da si´ ukryç, ˝e
jest to troch´ zaskakujàcy wynik, poniewa˝
powszechnie uwa˝a si´, ˝e m´˝czyêni do-
puszczajàcy si´ czynów z art. 200, raczej nie
odczuwajà wyrzutów sumienia, z powodu
wyrzàdzonej dziecku krzywdy, i ˝e je˝eli ju˝
rozpaczajà, to nad swoim losem, ˝e dali si´
z∏apaç. Podwy˝szone wyniki mogà wiàzaç
si´ z potrzebà aprobaty spo∏ecznej, ch´cià
zaprezentowania si´ w korzystnym Êwietle.
M´˝czyêni skazani za pedofile ujawniajà tak-
˝e mniejsze poczucie w∏asnej wartoÊci. Du-
˝e poczucie winy i niska samoocena wp∏y-
wajà na siebie nawzajem. Im bardziej si´ ob-
winiajà tym gorzej o sobie myÊlà. Negatyw-
na samoocena m´˝czyzn odsiadujàcych
wyrok za kontakty seksualne z dzieçmi mo-
˝e wynikaç z tego, ˝e w wi´kszym stopniu
spostrzegajà siebie jako osoby ma∏o atrak-
cyjne i nie majàce szansy na zdobycie od-
powiedniego partnera seksualnego. Dlatego
ukierunkowujà swojà aktywnoÊç seksualnà
na dzieci. èle oceniajà równie˝ swojà ogólnà
sytuacje ˝yciowà, uwa˝ajà, ˝e wiedzie im si´
gorzej ni˝ innym. Nastawienia takie mogà
rodziç poczucie krzywdy i zazdroÊç, co znaj-
duje swoje odzwierciedlenie w podwy˝szo-
nych wynikach u pedofilów w skali zawiÊci.
Spostrzegajà swoje ˝ycie jako pasmo niepo-
wodzeƒ, sà niezadowoleni z siebie i dra˝ni
ich, ˝e inni ludzie odnoszà sukcesy, w zwiàz-

ku z tym ˝eby si´ lepiej poczuç i dowarto-
Êciowaç, zaczynajà deprecjonowaç innych
ludzi. M´˝czy˝ni skazani z powodu wykorzy-
stywania seksualnego dzieci, w skali badajà-
cej poczucie zagro˝enia, uzyskali znacznie
wy˝szà Êrednià wyników w porównaniu
z grupà kontrolnà. Dlatego mo˝na stwier-
dziç, ˝e pedofile sà osobami raczej za-
mkni´tymi w sobie, które niech´tnie dzielà
si´ z innymi swoimi prze˝yciami. Wychodzà
z za∏o˝enie, ˝e lepiej jest jak inni ludzie wie-
dzà o nich mniej. Poczucie zagro˝enia ze
strony otoczenia, spostrzeganie siebie jako
osoby wykorzystywanej przez innych mo˝e
sprzyjaç kierowaniu swojej uwagi na dzieci,
które sà obiektami nie zagra˝ajàcymi. Bar-
dzo du˝e ró˝nice w wynikach porównywa-
nych grup wyst´pujà te˝ w skali badajàcej
brak witalnoÊci. Z rezultatów tych wynika, ˝e
m´˝czyêni z grupy art. 200 majà w sobie
mniej energii ˝yciowej ni˝ grupa kontrolna.
Szybciej si´ m´czà, majà mniejszà potrzeb´
wra˝eƒ. Prowadzà mniej aktywne ˝ycie
w porównaniu z innymi skazanymi. Podobnà
skalà jest skala badajàca poziom astenii.
W niej tak˝e osoby molestujàce dzieci majà
zdecydowanie podwy˝szone wyniki. Brak
nap´du ˝yciowego mo˝e pog∏´biaç ich
izolacje, poniewa˝ utrudnia im w∏àczenie si´
w intensywne ˝ycie spo∏eczne, zawodowe.
Cechy ujawnione w dwóch powy˝szych
skalach mogà te˝ sprzyjaç wyst´powaniu
nerwicy neurastenicznej.

◗