Mariusz Balcerek

Wojewódzka Biblioteka Publiczna – Książnica Kopernikańska w Toruniu

e-mail: [e-mail]

ORCID ID: 0000-0002-1007-8042

Kampania kurlandzka 1705-1706

*

Tematyka dotycząca działań wojennych w Księstwie Kurlandii i Semigalii na początku

wielkiej wojny północnej jest w Polsce mało znana. Wyrazem tego jest skromna polskojęzyczna

literatura opisująca te wydarzenia

1

. Tym bardziej zwraca naszą uwagę najnowsza książka

autorstwa Владимирa Великановa i Сергейa Мехневa poświęcona kurlandzkiej kampanii lat

1705-1706 i bitwie pod Gemauerthof (łot. Mūrmuiža), w serii: „Ратное дело” wydawnictwa

„Русские Витязи”.

Z zamieszczonych na czwartej stronie okładki krótkich biogramów możemy dowiedzieć

się, że Владимир Сергеевич Великанов urodził się w 1978 r. i ukończył Państwowy

Uniwersytet Zarządzania (Государственный Университет Управления) w Moskwie. Obecnie

zajmuje się badaniami nad organizacją i rozwojem rosyjskich sił zbrojnych w 2 połowie XVII i w

pierwszej tercji XVIII w.; jest autorem kilkudziesięciu publikacji

2

. Drugi z autorów, Сергей

Леонидович Мехнев urodził się w 1958 r. W 1979 r. ukończył Wyższą Szkołę Marynarki

Wojennej im. Michaiła Wasiljewicza Frunzego (Высшее Военно-Морское Училище имени М.

В. Фрунзе) w ówczesnym Leningradzie. Do 1991 r. służył na okrętach podwodnych, następnie

pracował w marynarce handlowej, a od 2009 r. pracuje w formie przewozowej. Oprócz tego

zajmuje się historią i regionalizmem.

*

В. C. Великанов, С. Л. Мехнев, Курляндская операция 1705–1706 гг. и сражение при Гемауэртгофе (Серия

„Ратное дело”), Фонд „Русские Витязи”, Москва 2016, ss. 88, il. kolor., ISBN 978-5-9907714-7-5.

1

V. Rakutis, Bitwa pod Sałatami (Saločiai) 20 marca 1703, [w:] Kartografia wojskowa krajów strefy bałtyckiej XVI

– XX w., red. S. Alexandrowicz, Z. Karpus i W. Rezmer, Toruń 1996, s. 63-71; P. Krokosz, „Mała wojna”. Działania
wojsk rosyjskich w Inflantach, Estonii oraz Ingermalnandii w latach 1700-1704, [w:] Stan badań nad
wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, t. 3: Inflanty polskie, red. W. Walczak i K. Łopatecki,
Białystok 2012, s. 139-226.

2

Vladimir Velikanov, [w:] Academia.edu [online], [dostęp 18 V 2017]. Dostępny w World Wide Web:

https://independent.academia.edu/Vvelikanov.

1

Na pierwszy rzut oka książka przypomina prace znanego wydawnictwa Osprey. Jest

bogato ilustrowana. W tekście mamy czarno-białe szkice i zdjęcia, a na wewnętrznych stronach

okładki 5 kolorowych planów. Cztery z nich dotyczą tytułowej bitwy pod Gemauerthofem, a

jedna starcia pod Jakobsztatem/Kryżborkiem (niem. Jakobstadt, łot. Jēkabpils/niem. Kreuzburg,

łot. Krustpils) z 1704 r. Minusem ilustracji w tekście jest brak w wielu przypadkach podania ich

źródła pochodzenia.

Autorzy przygotowując recenzowaną pracę zebrali liczne źródła i bogatą literaturę tematu.

Natrafiamy tutaj zarówno na rosyjsko- jak i szwedzkojęzyczne materiały. Minusem jest słabe

wykorzystanie prac łotewskich badaczy. Uwidacznia się to szczególnie przy opisie umocnionych

punktów na terenie Kurlandii, a także omówieniu działań politycznych i militarnych. Na

szczególne wyróżnienie zasługują wnoszące dużo do interesującego nas zagadnienia publikacje

autorstwa łotewskiej historyk Mārīte Jakovļevej

3

.

Praca składa się z Wprowadzenia, 6 rozdziałów, Zakończenia, Przypisów oraz Aneksu.

We „Wprowadzeniu” Autorzy opisali Księstwo Kurlandii i Semigalii. W efekcie zapoznajemy się

z jego historią od powstania do roku 1700. Nacisk położony został przede wszystkim na okres 2

połowy XVII w., kiedy rządzili książęta: Jakub (1610-1682) i Fryderyk Kazimierz (1650-1698).

Po śmierci tego drugiego, następcą został niepełnoletni Fryderyk Wilhelm. Ze względu na jego

wiek regencje sprawował książę Ferdynand, młodszy brat Fryderyka Kazimierza, który był

zwolennikiem Augusta II Mocnego, króla Polski.

Po przedstawieniu dziejów księstwa Autorzy omówili jego fortyfikacje. Napisali, że poza

Mitawą, wszystkie fortyfikacje pochodziły ze średniowiecza („Bce yкpeплeния, кpome Mитaвы,

пpeдcтaвляли coбoй пepecтpoeнныe cpeдневековые opденские замки”, s. 8), z czym trudno

się zgodzić. Po pierwsze, wszystkie kurlandzkie umocnienia pochodzą z tego okresu. Po drugie

3

Jakovļeva Mārīte, Cīņa par varu Kurzemes hercogistē pēc hercoga Frīdriha Kazimira nāves (1701.-1703. gads),

Latvijas Vēstures Institūta Žurnāls, 2005, Nr 1, s. 48-69; eadem, Karadarbība Kurzemes hercogistē un Lietuvas
pierobežā (1703. gada vasara – 1705. gads), Latvijas Vēstures Institūta Žurnāls, 2009, Nr 3, s. 49-70; eadem,
Bauskas pils Lielā Ziemeļu kara priekšvakarā un kara pirmajos gados, 1693.–1707. gads., [in:] Latvijas Viduslaiku
Pilis, 6. sēj.: Pētījumi par Vidzemes un Zemgales pilīm, red. I. Ose, Rīga 2010, s. 108-140; eadem, Jelgava kā
militārs nocietinājums poļu-zviedru karu laikā (1600–1661), [in:] Latvijas viduslaiku pilis, 7. sēj.: Pētījumi un avoti
par Livonijas ordeņpilīm, sast. I Ose, Rīga 2011, s. 323-353; eadem, Bauskas pils kā Kurzemes un Zemgales
hercogistes administratīvais un militārais centrs 16.–17. gadsimtā, [in:] Latvijas viduslaiku pilis, 8. sēj.: Pētījumi un
avoti par odeņa un bīskapu pilīm Latvijā, red. I. Ose, Rīga 2014, s. 189-216.

2

nowożytne dzieła posiadały także Bowsk i Goldynga

4

.

Oprócz fortyfikacji we „Wprowadzeniu” przeczytać możemy o kształcie księstwa, jego

topografii, ludności i potencjale militarnym. W 1700 r. siły zbrojne księcia Kurlandii miały

wynosić około 600-800 osób, na co składały się: 1 kompania Konnej Gwardii, 2 kompanie

dragonów, 2 kompanie służby ziemskiej, 1 kompania kawalerii i 2 kompanie piechoty.

W pierwszym rozdziale Autorze przedstawili Kurlandię na początku Wielkiej Wojny

Północnej (Курляндия в начале Великой Северной войны (1700-1704 гг.). Możemy przeczytać

o przyczynach konfliktu i jego rozpoczęciu. Przy opisie kampanii roku 1700 pojawia się bitwa

pod Probshtingshof, która została określona mianem starcia pod Jungfernhof, Jumpravmuižą lub

Jumpravą. Problem w tym, że te miejscowości nie są położone w pobliżu Probshtingshofu. Do

walk doszło na terenie łotewskiej miejscowości Ciemupe, gdzie w XIX w. wybudowano stację

kolejową o nazwie Pröbstinghof

5

.

Dalej mamy opis skutków szwedzkiego zwycięstwa nad Dźwiną odniesionego 9/19 lipca

1701 r. Już następnego dnia Karol XII wysyłał oddział 2000 ludzi pod dowództwem gen. mjra

Mörnera, który dwa dni później zajął niebronioną stolicę Kurlandii – Mitawę. Tak

Skandynawowie opanowali całe księstwo. Opór stawiała jedynie saska załoga w Augustusburgu

(Dünamünde/Neumünde; twierdza usytuowana była na kurlandzkim, południowym brzegu rzeki

4

Bauske 1625 14/9-17/9, Krigsarkivet (Stockholm), Sveriges krig (1521-1864), SE/KrA/0425/01/057; Bauske 1625

14/9-17/9, ibidem, SE/KrA/0425/01/058; 1700-talet Bauskes belägring 1625 14/9-17/9 „Bauske.”, ibidem,
SE/KrA/0425/01/059; 1700-talet Bauskes belägring 1625 14/9-17/9 „Bouts.”, ibidem, SE/KrA/0425/01/060; E.
Hennig, Geschichte der Stadt Goldingen in Kurland, Mitau 1809, s. 79; G. Klopmann von, Von Kurlands
Ordensburgen, herzogl. Militär, Krieg, Pest und Not und anderem, bmw 1983, s. 5; W. Fromhold-Treu, Die Komturei
Goldinegn versuch einer Rekonstruktion, Kurland, 1999, Nr 7, s. 25; J. Grūbe, Bauskas pils nocietinājumu senākie
plāni, [in:] Civitas et castrum ad Mare Balticum. Baltijas arheoloģijas un vēstures problēmas dzelzs laikmetā un
viduslaikos. Rakstu krājums-veltījums LZA īstenajam loceklim prof. Dr. habil. hist. Andrin Caunem 65 gadu dzīves
jubilejā, red. Ē. Mugurēvičs i I. Ose, 1. sējums, Rīga 2002, s. 145-156; V. Fromholds-Treijs, Kuldīgas komturejas
pils rekonstrukcijas mēģinājum, [in:] LVP, 5. sēj., red. I. Ose, Rīga 2002, s. 233, 1 att; I. Ose, Novadpētnieks Valfrīds
Fromholds-Treijs un viņa ieguldījums Kurzemes senatnes pieminekļu izpētē, [in:] LVP, 5. sēj., red. I. Ose, Rīga 2002,
s. 278; A. Caune, I. Ose, Latvijas viduslaiku pilis, 4. sēj.: Latvijas 12. gadsimta beigu – 17. Gadsimta vācu piļu
leksikons, Rīga 2004, s. 277; J. Grūbe, Earthen Fortifications of Bauska Castle, [in:] Castella Maris Baltici, Vol. 8:
The proceedings of a Symposium held in Turaida, Latvia on 5-9 September 2005, ed. A. Caune and I Ose, Riga 2007,
s. 63-68; A. Dzenis, Kuldīgas pils vēsturiskā izpēte, s. 41-43,

http://vesture.eu/index.php/Kuld%C4%Abgas_pils

[dostęp 11.07.2017].

5

M. Balcerek, Sasi w Inflantach. O książce Grzegorza Szymborskiego, Zapiski Historyczne, t. 81: 2016, z. 3, s. 160;

prawdopdobnie błąd ten wynika z lektury książki Александрa Беспаловa, której nie ma w bibliografii, А.
Беспалов, Битвы Великой Северной войны 1700-1721, Москва 2005, s. 11-12.

3

Dźwiny, ale nominalnie należała do szwedzkich Inflant), która skapitulowała dopiero w grudniu.

Przez ten czas Karol XII z główną armią przebywał w Kurlandii planując dalsze posunięcia. Na

miejscu została ustanowiona tymczasowa administracja pod przewodnictwem gen. mjra Karla

Magnusa Stuarta. Pisma króla do niego mają wskazywać na zamysł wcielenia księstwa do

Szwecji. To ciekawa hipoteza, zwłaszcza, że dotychczasowa literatura milczy na ten temat

6

.

Autorzy opisali pozostawione w Kurlandii szwedzkie siły, które po odejściu króla z

główną armią przyjęły na siebie ciężar wojny na pograniczu kurlandzko-litewskim. Dalsza część

rozdziału to prezentacja działań wojennych, obfitujących w bitwy i oblężenia. W 1702 r. doszło

do oblężenie sapieżańskiego Byhowca przez litewskich republikantów i Rosjan. W następnym

roku zastępca gubernatora szwedzki gen. mjr Adam Ludwig Lewenhaupt rozbił przeciwników w

bitwie pod Sałatami (niem./szw. Saladen, lit. Saločiai). Co ciekawe, w starciu tym Lewenhaupt

pierwszy raz wydzielił grenadierów w osobne bataliony, co powtórzy 2 lata później pod

Gemauerthofem

7

. Sukces pod Sałatami przyniósł Lewenhauptowi awans na gubernatora

Kurlandii i Semigalii po śmierci generał Stuarta.

W dalszej części rozdziału możemy przeczytać o „małej wojnie” (малая война), będącej

w tym przypadku pogranicznym konfliktem polegającym na obustronnych rajdach stosunkowo

małych liczebnie oddziałów. To wyjaśnienie jest konieczne, albowiem polski historyk Paweł

Krokosz użył tego określenia, aby opisać całokształt działań wojennych we wschodniobałtyckich

prowincjach Szwecji: Ingrii, Estonii i Inflantach w trakcie Wielkiej Wojny Północnej

8

.

Wydarzeniami zamykającymi tę cześć książki są: oblężenie szwedzkiego Zelborka (niem.

Selburg, łot. Sēlpils)

9

, bitwy pod Jakobsztatem/Kryżborkiem oraz zdobycie przez Lewenhaupta

6

M. Jakovļeva, Cīņa par varu…, s. 48-69.

7

С. И. Шаменков, Гренадеры шведской армии Карла XII: обмундирование, снаряжение, вооружение [online],

История военного дела: исследования и источники, 2012, s. 87-88 [dostęp 19 V 2017]. Dostępny w World Wide
Web:

http://www.milhist.info/2012/08/22/shamenkov_1

; bitwa pod Sałatami została opisana w artykule Valdasa

Rakutisa, Bitwa pod Sałatami (Saločiai) 20 marca 1703, [w:] Kartografia wojskowa krajów strefy bałtyckiej XVI –
XX w., red. S. Alexandrowicz, Z. Karpus i W. Rezmer, Toruń 1996, s. 63-71.

8

P. Krokosz, „Mała wojna”…, s. 139-226.

9

Dowódca szwedzkiego garnizonu w Zelbroku – Lindschold według autora relacji o szwedzkim zwycięstwie pod

Kryżborkiem i ówczesnego kronikarza Kelcha był majorem i miał 200 ludzi, a według szwedzkiego chorążego,
stacjonującego w pobliskiej Mitawie, Petre podpułkownikiem i miał 300 ludzi.

Umbständliche Relation von der

Completen und Glorieusen Victorie welche Ein Theil der Königl. Schwedischen im Hertzogthumb Cuhrland und

4

Birż. Był to ostatnia zakończona sukcesem obrona szwedzkiej Kurlandii. Zatrzymując się chwilę

przy starciu pod Jakobsztatem/Kryżborkiem należy nadmienić, że Великанов i Мехнев

prawidłowo je umiejscowili na terenie Księstwa Kurlandii i Semigalii pod Jakobsztatem, podczas

gdy polskie źródła („pod Kryczborkiem w Kurlandyi”)

10

i literatura lokalizują je w szwedzkich

Inflantach, po drugiej stronie Dźwiny, pod Kryżborkiem. Należy również zgodzić się z Autorami,

którzy zlokalizowali sapieżyńskie wojska w drugiej linii, podczas gdy polski historyk Radosław

Sikora na podstawie współczesnego wydarzeniom Pamiętnika Krzysztofa Zawiszy, wojewody

mińskiego (1666-1721), ustawił je na lewym skrzydle

11

. Stronnicy Sapiehów pierwotnie stali w

tyle, a dopiero później brali udział w walkach na lewym skrzydle

12

.

W drugim rozdziale (Затнятие русской армией Литвы, oceнь 1704 – весна 1705 гг.)

Autorzy omówili wydarzenia poprzedzające główną, tytułową kampanię. Przeczytać tam

możemy o działaniach na pograniczu litewsko-kurlandzkim oraz rosyjskich i szwedzkich planach

na rok 1705. Car Piotr I planował w następnej kampanii zaatakować Kurlandię. Wpierw musiał

rozstrzygnąć spór personalny pomiędzy feldmarszałkami: Borysem Piotrowiczem

Szeremietiewem i Benedyktem Ogylvim. Władca roztrzygnał go powierzając kawalerię

pierwszemu, a piechotę drugiemu. Gen. Lewenhaupt przewidując uderzenie na księstwo jeszcze

jesienią 1704 r. rozkazał zniszczyć umocnienia niedawno zdobytych Birż i je ewakuować.

Wkrótce potem litewscy republikanci, wykorzystując oddzielenie się sapieżyńskich wojsk od

Samoiten befindlichen Troupen nebst denen Sapihischen unter Commendo des Herrn Grafen Generaln Majorn und
Vice-Gouverneurn Adam Ludwig Lewenhaupts über die combinirte Litthau- und Moscowitische Armeè bey der
Schlabodda auff den Grentzen von Churland mit Heldenmüthiger Tapferkeit befochten den 26. Julii Anno 1704, bmw
[1704], bp; Ch. Kelch, Liefländische Historia. Continuation 1690 bis 1707. Nach der Originalhandschrift zum
Druck gegeben, bearb. von J. Lossius, Dorpat 1875, s. 432; Fänrik Robert Petrés dagbok 1702-1709, [in:]
Karolinska krigares dagböcker jämte andra samtida skrifter, Del 1: R. Petres & M. C. Posses dagböcker, utgivare
August Quennerstedt, Lund 1901, s. 22-23.

10

K. Zawisza, Pamiętniki, wyd. J. Bartoszewicz, Warszawa 1862, s. 120;

11

Na temat starcia zob.: R. Sikora, Bitwa pod Kryżborkiem (Jakobstadt), 5 sierpnia 1704 roku,

[online], [dostęp 28

VIII 2017]. Dostępny w World Wide Web:

https://kresy.pl/kresopedia/kryzbork-jakobstadt-5-sierpnia-1704-roku/

;

idem, Wojska Wiśniowieckiego w bitwie pod Kryżborkiem (Jakobstadt) 1704 roku [online], [dostęp 28 VIII 2017].
Dostępny w World Wide Web:

https://kresy.pl/kresopedia/wojska-wisniowieckiego-w-bitwie-pod-kryzborkiem-

jakobstadt-1704-roku/

.

12

Repraesentatio, des Gefechtes bey Iacob Stadt, alwo die Schwedische, und Sapphüschen Trouppen, unter

Anführung, Here General Major Lewenhaupts, die Moscowitter, und Polen, geschlage, Latvijas Universitate
Akadēmiskā biblioteka (Rīga), Johana Kristofa Broces kolekcija, Sammlung verschiedener Liefländischer
Monumente, Prospecte, Wapen, etc., Teil 3, s. 156 [online], [dostęp 7 VI 2017]. Dostępny w World Wide Web:

http://dspace.lu.lv/dspace/handle/7/2354

; K. Zawisza, op. cit., s. 120;

5

Szwedów, rozbili te pierwsze w bitwie pod Szukadami na Żmudzi, przy granicy z Kurlandią

13

.

W trzecim rozdziale Autorzy opisali marsz feldmarszałka Borysa Piotrowicza

Szeremietiewa przez Księstwo Kurlandii i Samiegalii w lipcu 1705 r. (Курляндскийй поход Б.

П. Шереметева (июль 1705 г.)). Ten pochód doprowadził rosyjską armię do tytułowego starcia

pod Gemauerthofem (łot. Murmuzia). Rozkaz stoczenia bitwy ze szwedzką armią w Kurlandii

car Piotr I wydał pod koniec czerwca. Miała ona być elementem planu opanowania księstwa.

Feldmarszałek realizaując wolę swojego władcy spróbował zdobyć przez zaskoczenie stolicę

Kurlandii — Mitawę. W tym celu wysłał gen. mjra Rodiona Christianowicza (Christiana Felixa)

Bauera z oddziałem kawalerii liczącym 1400 koni (w tym 1200 dragonów z pułków: Bauera,

Meszerskiwskiego, Wołkońskiego, Kropotowa, Iflanta, Grigorowa i Ignatiewa oraz 200

Kałmukami). Rosjanom udało się 12/13/26 lipca

14

zaskoczyć Szwedów, ale mitawskiej twierdzy

nie zdobyli. Mimo tego należy uznać rajd Bauera za sukces, gdyż zadał on stosunkowo duże

straty przeciwnikowi (około 50%) przy niewielkich po swojej stronie (poniżej 1%).

Zatrzymajmy się chwilę nad zagadnieniem szwedzkich strat. Zdaniem Autorów sami

Szwedzi przyznali się do utraty 274 osób, w tym 187 z nich zginęło, a 85 zostało schwytanych

przez Rosjan (s. 46). Źródłem tej informacji jest szwedzki chorąży Robert Petré, pełniący

wówczas służbę w mitawskim garnizonie, który pozostawił po sobie diariusz wydany drukiem na

początku XX w. Petré bardzo enigmatycznie przedstawia szwedzkie straty. Według niego,

wynieść one miały 282 ludzi, w tym 187 zabitych (2 oficerów i 185 podoficerów i żołnierzy), 91

wziętych do niewoli, w tym 78 szeregowych i kaprali oraz 13 oficerów i podoficerów

15

.

Oprócz Petrégo Великанов i Мехнев powołują się tylko na jedno rosyjskie źródło,

którym jest list feldmarszałka Szeremietiewa do cara

16

, i piszą o 75 jeńcach wziętych w Mitawie

13

Zob.: K. Zawisza, op. cit., s. 121; W. F. Rakowski, Pamiętnik Wielkiej Wojny Północnej, oprac. M. Nagielski i M.

Wagner, Warszawa 2002, s. 23-24; A. Rachuba, Sapieha Jan Kazimierz h. Lis (zm. 1730), [w:] Polski Słownik
Biograficzny, t. 35, red. A. Gieysztor, Warszawa – Kraków 1994, s. 7.

14

Pierwsza data podawana jest w kalendarzu juliańskim obowiązującym w Rosji, druga odnosi się do

zreformowanego kalendarza juliańskiego wykorzystywanego wówczas przez Szwedów, a trzecia podawana jest w
kalendarzu gregoriańskim.

15

Fänrik Robert Petrés…, s. 44-45.

16

Письмо къ Петру, oтъ 13-го июля 1705 года, [в:] Н. П. Волынский, Постепенное развитие русской

регулярной конницы в эпоху Великого Петра с самым подробным описанием ее участия в Великой Северной

6

(s. 46). Interesujące jest, że parę dni później Piotr I pisał do księcia Romodanowskiego o 78

17

, a

w Военно-походный журналe feldmarszałka Szereemietiewa możemy przeczytać tylko o 56

18

.

Skąd te różnice? W liście feldmarszałka mowa jest o 3 kapitanach: Swarzu, Rosbergu i

Swenghelmie. Wspomina o nich także Petré, ale dodaje, że ten pierwszy zdołał uciec z niewoli i

został przez chorążego ujęty w grupie rannych, choć wkrótce zmarł; do niewoli dostał się jego

syn, ale nie nie był kapitanem. Ten przykład pokazuje istotę problemu. Jeńcy mogli uciec lub

umrzeć od odniesionych ran, co miało wpływ na sprządzane w różnych momentach listy.

Oprócz wyprawy gen. mjra Bauera na Mitawę w tym rozdziale możemy zapoznać się z

siłami, które 15/16/26 lipca, czyli zaledwie trzy dni po ataku na kurlandzką stolicę, stoczyły

bitwę pod Gemauerthofem. Autorzy podali składy obydwu armii, a także scharakterysowali ich

uzbrojenie, wyposażenie i wyszkolenie. Znajdziemy tam także sylwetki głównych rosyjskich

dowódców: feldmarszałka Borysa Piotrowicza Szeremietiewa, gen. por. Jerzego-Gustawa

Fabianowicza von Rosena, gen. mjra Rodiona Christianowicza Bauera oraz gen. mjra Iwana

Iwanowicza Chambersa (Schambersa).

W czwartym rozdziale opisana został tytułowa bitwa pod Geumerthofem (Сражение при

Гемауртгофе 26 июля 1705 г.). Autorzy opisali okoliczności w jakich doszło do starcia.

Rosyjska armia poruszająca się przez Kurlandię z północnego-wschodu na południowy-zachód

przypadkowo natrafiła na przeciwnika, który rozłożył się obozem około 30 km na południowy-

zachód od Mitawy. Gen. Lewenhaupt również był zaskoczony, gdyż spodziewał się nadejścia

przeciwnika ze wschodu. Przeciwnicy zorientowali się o swoich pozycjach 14/15/25 lipca.

Великанов i Мехнев dokładnie przedstawili skład i liczebność obydwu armii. Ich

zdaniem wielkość szwedzkiej armii była do tej pory zaniżana. Według Roberta Petrégo gen.

войне, Кн. 3: Приложения, С.-Петербургъ 1912, s. 396.

17

Къ князю Ѳедору Юрьевичу Ромодановскому, 1705 іюля 17, [в:] Письма и бумаги Петра Великого, T. 3:

(1704-1705), С.-Пeтepбypгъ 1893, s. 380.

18

Военно-походный журнал (с 3 июня 1701 года по 12 сентября 1705 года) генерал-фельдмаршала Бориса

Петровича Шереметева, посланного по высочайшему повелению в Новгород и Псков для охранения тех
городов и иных тамошних мест от войск шведского короля, [в:] Материалы Военно-Ученого Архива
Главного Штаба, Т. I, часть III, Санкт-Петербург 1871, кол. 177.

7

Lewenhaupt dysponował w bitwie ponad 7 tys. żołnierzy, w tym 300 Litwinami.

19

W oparciu o

raport C. A. Sinclaira, Generalnego Kwatermistrza armii gen. Lewenhaupta, mówiący o prawie 9

tys., Autorzy podnoszą liczebność szwedzkiej armii (zob. załącznik nr 3). Ten dokument,

przechowywany w Linköpings stifts- och landsbibliotek w Szwecji, nosi datę 11/21 lipca i biorąc

pod uwagę osobę jego autora jest wiarygodny. Zwłaszcza, że Petrému zdarzały się omyłki, o

czym dokładniej później. Tym samym siły przeciwników były prawie wyrównane, gdyż armię

feldmarszałka Szeremietiewa oszacowali na około 9,5 tys. ludzi (zob. załącznik nr 4). Szwedzi

mieli mieć przewagę w piechocie, a Rosjanie w kawalerii.

Jeszcze dnia 14/15/25 lipca zapadły decyzje dotyczące przyszłej bitwy. Gen. Lewenhaupt

pierwotnie planował ustawić swoją armię frontem skierowaną na wschód. Gdy się zorientował,

że przeciwnik nadchodzi z kierunku północno-wschodniego skierował swoje wojsko bardziej w

tamtą stronę. Teoretycznie, strona przeciwna powinna się ustawić naprzeciwko, ale Великанов i

Мехнев przedstawili szyk rosyjskiej armii inaczej. Na planach zamieszczonych na wewnętrznych

stronach okładki widzimy Rosjan znajdujących się na północ od pozycji przeciwnika. Autorzy w

ten sposób sugerują zastosowanie przez feldmarszałka Szeremietiewa skośnego szyku i

zaatakowania lewego skrzydło przeciwnika, co jest nowością w stosunku do wcześniejszych

ustaleń

20

. Niestety, Великанов i Мехнев nie wyjaśniają takiego przedstawienia zagadnienia.

Na rysunkach przedstawiających bitwę w recenzowanej pracy prawe skrzydło Szwedów

nie znajduje się nad bagnami o czym pisze anonimowy autor ulotki o bitwie: „wir auff den

rechten Flügel, einen grossen Morast (…) hatten”

21

. W efekcie ta flanka była odsłonięta i

narażona na oskrzydlenie. Skierowanie szyku armii szwedzkiej bardziej na północ usunęłoby to

zagrożenie i skierowało wojsko frontem do przeciwnika nadciągającego z tego kierunku.

Pozostając przy temacie ordres de bataille warto zwrócić uwagę na plany ustawienia

wojska gen. Lewenhaupta. Szwed pierwotnie chciał zastosować dwuliniowy szyk złożony z

19

Fänrik Robert Petrés…, s. 58.

20

H. E. Uddgren, Karolinen Adam Ludvig Lewenhaupt, Del II: 1705-1709, Uddevalla 1950, kartskiss nr 3.

21

Warhaffter Bericht, Von der Blutigen Action und glorieusen Victorie, So der Hochwohlgebohrne Herr General-

Major und Vice-Gouverneur, Graf Adam Ludwig Lewenhaupt, Wider den Moscowitischen General-Feld-
Marschallen Knees Boris Petrovitz Scheremethoff, Bey Gemäuert-Hoff auff der Gräntze von Curland den 16. Julii
1705. Tapffer und Heldenmühtig befochten, bmw [1705], k. 2v.

8

przemieszanych ze sobą oddziałów piechoty i kawalerii. Zmienił jednak swój zamiar, gdyż

ostatecznie ta pierwsza znalazła się w centrum, a ta druga na obu skrzydłach. Autorzy nie

tłumaczą zmiany tej decyzji.

Великанов i Мехнев piszą, że szwedzka piechota została podzielona na 17 batalionów,

12 z nich stanęło w pierwszej, a 5 w drugiej linii. To nowość w stosunku do tego co pisał

szwedzki historyk Uddgren, według którego było ich 18 (odpowiednio 13 i 5)

22

. Autorzy tego nie

wyjaśniają, ale źródłem ich informacji jest najprawdopodobniej ordre de bataille szyku armii gen.

Lewenhaupta z epoki, gdzie widzimy 17 (12 i 5)

23

.

Zdaniem Великановa i Мехневa każdy szwedzki batalion miał otrzymać 3-funtowe

działo, ale armat było tylko 16, a oddziałów 17. Autorzy tego nie wyjaśniają. Nie podają także,

który oddział został w ten sposób osłabiony. Patrząc na wspomniane wyżej ordre de bataille z

epoki widzimy w sumie 17 dział z czego 13 w pierwszej linii, gdzie trzeci batalion od prawej

otrzymał 2 armaty. Batalion grenadierów przy lewym skrzydle został pozbawiony dział, za to ten

przy prawym ma ich aż 2. Podobnie jest w drugiej linii, gdzie oddział na środku ma ich 2, ten po

lewej 1, a ten prawej jest ich pozbawiony. Takie rozstawienie artylerii świadczy o chęci

wzmocnienia prawej flanki, gdyż to ona dysponowała większa siłą ognia, o czym Великанов i

Мехнев nie wspominają. Jest to interesująca uwaga w kontekście późniejszego oskrzydlenia

lewego skrzydła szwedzkiej armii i wymaga dalszych analiz i dyskusji.

W dalszej części Великанов i Мехнев dokładnie przedstawili przebieg walk. Na

początku dowiadujemy się o działaniu szwedzkiego płka Stackelberga, który miał zdaniem

Autorów samowolnie zaatakować Rosjan (без приказа Левенгаупта оставил своё место в

боевом порядке, s. 51). Powołują się na diariusz uczestnika wydarzeń Petrégo. Chorąży pisze o

wysłaniu przez gen. Lewenhaupta płka Stackelberga na rozpoznanie. Ten drugi miał później

wdać się w walkę

24

. Pierwszą informację potwierdzają inne źródła. Te drugą znajdujemy tylko u

22

H. E. Uddgren, Karolinen…, s. 64.

23

В. Великанов, С. Мехнев, Курляндский поход Шереметева и «упущенная виктория» при Мур-мызе

(Гемауэртгофе) 26 июля 1705 г., Военно-исторический журнал „Старый Цейхгауз”, № 57, 2014/1, с. 78.

24

Fänrik Robert Petrés…, s. 47-48.

9

Petrégo. Na podstawie tego Uddgren ostrożnie podszedł do relacji chorążego

25

. O ile ta druga

informacja jest dyskusyjna, to ta pierwsza błędna.

Odwrót płka Stackelberga sprowokował rosyjski atak, który rozpoczął się od inicjatywy

płka Kropotowa. Ten rosyjski dowódca kawalerii nie czekając na rozkaz naczelnego wodza sam

ruszył na przeciwnika, co poskutkowało ruchem całej armii. Jest to nowość w stosunku do

wcześniejszych ustaleń. Cieniem na tym kryje się szczegół w postaci przypisu, gdyż brak w nim

odniesienia do tych wydarzeń (przyp. 86)

26

. O samodzielnym ataku płka Kropotowa

dowiadujemy się z lektury Военно-походный журналa, którego nie ma w odpowiednim

przypisie

27

.

Tak zaczęła się walka na całym froncie. W jej trakcie doszło do oskrzydlenia lewego

skrzydła szwedzkiej armii, co omal nie doprowadziło do jej klęski. Zdaniem Autorów działania

na drugiej flance wojsk Lewenhaupta miały zacząć się później. Przeprowadzony tam rosyjski

atak miał zostać odparty, a następnie został wyprowadzony szwedzki kontratak. Великанов i

Мехнев nie widzą na tym odcinku zagrożenia dla armii Lewenhaupta, co jest pochodną

nowszych ustaleń Uddgrena. Szwedzki historyk pierwotnie pisał o złamaniu się prawej flanki

swoich rodaków, a to w połączeniu z katastrofą na drugim skrzydle miało doprowadzić do

okrążenia

28

. W późniejszej publikacji wycofał się z tego wniosku w tekście, pozostawiając jednak

niezmienioną ilustrację i podpis pod nią, gdzie możemy zobaczyć okrążenie szwedzkiej armii

29

.

Szwedzki kontratak na prawym skrzydle mocno wstrząsnął przeciwnkiem i doprowadził

25

H. E. Uddgren, Karolinen…, s. 64-65; zob.: „der Obrister Stackelberg und Lorentz Löscher von Hertzfeld nach

Ordre, mit 4. Detachirten Trouppen Cavallerie, ein paar tausend Schritt vor unserere Front, des Feindes Demarche
wohl zu recognosciren“, Warhaffter Bericht…, k. 2v.

26

Б. И. Куракин, Архив кн. Ф. А. Куракина, Кн. 1: Бумаги князя Бориса Ивановича Куракина 1676-1727, С.-

Пeтepбypгъ 1890, c. 112.

27

Военно-походный журнал…, кол. 178-179.

28

H. E. Uddgren, Slaget vid Gemeuerthof, Karolinska Förbundets Årbok, 1913, s. 172. Uddgren pisząc oparł się na

relacji z bitwy: ”Feinde (...) mit ungestümer Furie die Unserigen auch aufm Rücken, angrieff, als mitlerweil der
Feind, vor der Fronte sich setzete, und neben denen, so auffm Rücken waren, auch so hitzig die Unserigen anftehl,
daß man von solchen starcken Angriff nichts anders in beyden unseren Linien zu thun bekam, als unterweilen zu
treffen und en Fronte, bald auffm Rücken, abermahlen zur Rechten, dann wieder zur Lincken, alle zeit einer dem
andern, wo es die Noth erforderte, zu souteniren”, Warhaffter Bericht…, k. 3v.

29

H. E. Uddgren, Karolinen…, s. 66, kartskiss nr 4: Svenska armén kringränd av den ryska.

10

do zmiany niekorzystnej dla Skandynawów sytuacji. Doszło wówczas do krótkiej przerwy w

walkach. W jej trakcie rosyjska armia wycofała się w kierunku północno-wschodnim, gdzie

znajdował się jej obóz. Lewenhaupt ruszył za nią. Do ponownego spotakania przeciwników

doszło nad niewielkim ciekiem wodnym, płynącym z południa na północ i oddzielającym

obydwa wojska. Wznowiona tam walka nie przyniosła efektu, a noc ją ostatecznie przerwała.

Rosyjska armia korzystając z ciemności wykonała na tyle sprawy i przede wszystkim

niezauważony odwrót, że druga strona nie zareagowała.

W dalszej części rozdziału Autorzy przedstawili łupy i straty obydwu armii. Pole

utrzymali Szwedzi, ale zdaniem Великановa i Мехневa odnieśli oni pyrrusowe zwycięstwo.

Lewenhaupt i jego ludzie nie byli gotowi do kolejnej bitwy. Natomiast car miał siły do dalszej

ekspansji w Księstwie Kurlandii i Semigalii. Jedyne czego brakuje w tym miejscu, to brak

komentarza dotyczącego przyczyn szwedzkiego zwycięstwa. O dziwo znajdujemy je dopiero na

początku następnego rozdziału, czyli tam gdzie się tego nie spodziewamy

30

.

W piątym rozdziale (Второй Курляндский поход и взятие Митавы и Бауска (август -

сентябрь 1705 г.)) znajdujemy opis zdobycia przez rosyjskie siły Księstwa Kurlandii i Semigalii.

Na początku zapoznajemy się z planami cara Piotra I dotyczącymi tego zadania. Gen.

Lewenhaupt stanął przed dylematem, bronić księstwa, czy zachować armię polową? Po krótkich

namysłach wybrał drugi wariant, który pozwalał skupić się na obronie szwedzkich Inflant. Ta

decyzja de facto oddawała w ręce przeciwnika tereny na południe od rzeki Dźwiny.

Autorzy zapoznają nas z działaniami oblężniczymi prowadzonymi przez Rosjan wobec

dwóch kurlandzkich twierdz: Mitawy i Bowska. To zagadnienie do tej pory nie znalazło się w

orbicie zainteresowań badaczy, co nadaje ustaleniom Великановa i Мехневa dużą wartość

31

.

Poznajemy składy garnizonów, a także liczbę oraz wagomiar znajdujących się tam dział. To samo

dotyczy sił prowadzących oblężenia. Minusem jest tutaj opis fortyfikacji. W przypadku stolicy

księstwa – Mitawy Autorzy za chorążym Petré piszą o czterech bastionach, podczas gdy w

rzeczywistości było ich pięć

32

. Widać to doskonale na ilustracji, jaką zamieścili w pracy na 63

30

Por. P. Krokosz, Rosyjskie siły zbrojne za panowania Piotra I, Kraków 2010, s. 320-321.

31

Por. idem, „Mała wojna”…, s. 220.

32

Fänrik Robert Petrés…, s. 60-61.

11

stronie.

Czytając opis oblężenia Mitawy Czytelnik dowiaduje się wielu ciekawych informacji.

Jedną z nich jest ta o porozumieniu obydwu stron dotyczącym wyłączenia miasta z działań

wojennych. Do podobnego wydarzenia doszło w 1692 roku, kiedy to naprzeciwko siebie staneły

dwie legendy sztuki oblężniczej: Sébastien le Prestre de Vauban (oblegający) i Manno van

Coehoorn (oblężony).

Momentem przełomowym w oblężeniu było przybycie ciężkiej artylerii. Autorzy piszą o

jej konwojowaniu przez pułk dragonów Gagarina, ale w Военно-походный журналe możemy

przeczytać o jeszcze dwóch jednostkach: pułkach dragonów Meshcherskiego i Dyumanta

33

.

Rosyjski ostrzał poważnie naruszył umocnienia mitawskiej cytadeli, co zmusiło szwedzki

garnizon do podjęcia negocjacji, a w ostateczności do kapitulacji. Jej warunki były dla

oblężonych bardzo dobre. Autorzy piszą, że zgodnie z nimi każdy żołnierz mógł zabrać 24

ładunki. W akcie kapitulacji jest jednak wyraźnie mowa o 36 ładunkach. To samo dotyczy liczby

dział. W książce czytamy o 12, a we wspomnianym źródle o 13 armatach i 2 moździerzach

34

.

W szósty, ostatnim rozdziale (Курляндия под русским управлением (сентябрь 1705 г. -

апрель 1706 г.)) poznajemy sytuację po zajęciu księstwa przez Rosjan od września 1705 do

kwietnia 1706 r. Car wprowadził w opanowanym przez siebie Księstwie Kurlandii i Semigalii

tymczasową administrację w imieniu małoletniego księcia Fryderyka Wilhelma, w miejsce

regenta księcia Ferdynanda, który nie chciał kontynuować wojny. Autorzy przedstawiają oddziały

rosyjskiej armii stacjonujące na terenie Kurlandii, a także garnizony w Mitawie i Bowsku.

W dalszej części rozdziału dowiadujemy się o planach cara na kampanię roku 1706.

Zmieniło je nagłe pojawienie się głównej szwedzkiej armii Karola XII na Litwie, które

zaskoczyło również gen. Lewenhaupta w Inflantach. W efekcie tego nie doszło do wspólnych

szwedzkich działań. Wojska rosyjskie nie podejmując obrony zajętych terenów szybko wycofały

się na wschód, ewakuując wszystkie twierdze. Niewielkie starcie pod Olkiennikami zimą 1706 r.,

zakończone zwycięstwem Szwedów i stronników Sapiehów nad Rosjanami i litewskimi

33

Военно-походный журнал…, кол. 190.

34

Accords-Puncten Von Mitau, Hamburg 1705.

12

republikantami, nie wpłynęło znacząco na ogólną sytuację

35

.

W pierwszej części Zakończenia Autorzy przedstawiają dalsze losy Kurlandii i jej

twierdz. Następnie przechodzą do podsumowań. Zdaniem Великановa i Мехневa armia

feldmarszałka Szeremietiewa dobrze się zaprezentowała latem 1705 r. Ich zdaniem rozwinięcie

sukcesu na prawym skrzydle w bitwie pod Gemuerthofem mogło przyczynić się do ogólnego

zwycięstwa. Należy się zgodzić z tymi wnioskami Autorów. Inaczej jest z oceną oblężeń Mitawy

i Bowska latem i jesienią 1705 r. Zdaniem Великановa i Мехневa działania oblężnicze pokazały

słabość tych obiektów i niechęć do ich obrony. Porównanie tych walk z oblężeniami Narwy, czy

Dorpatu pokazuje siłę zmodernizowanych przez Szwedów kurlandzkich umocnień i zapał

obrońców. Ostatecznie uratowały one szwedzkie Inflanty przed rosyjską atakiem, co wystawia im

pozytywną ocenę.

Na końcu książki natrafiamy na Przypisy oraz Aneks złożony z 6 załączników. Szkoda, że

wydawca nie zamieścił odnośników na dole strony, co pozwoliłoby Czytelnikowi na lepsze

przyswojenie treści. Trudno również nie przejść obok faktu braku bibliografii, która dobrze

pokazałaby wysiłek Autorów włożonych w zebranie materiałów źródłowych i literatury tematu.

W załącznikach mamy tabelaryczne zestawienie liczebności armii oraz garnizonów, co

jest świetnym uzupełnieniem tekstu. Pierwsza tabela przedstawia rosyjskie wojska gen. mjra

Korsaka w lipcu 1704 r., druga rosyjskie siły na Litwie w marcu 1705 r., trzecia i czwarta

odpowiednio obydwie armie w bitwie pod Gemauerthofem, piąta rosyjskie straty podczas

oblężenia Mitawy, a ostatnia, szósta rosyjskie garnizony w Mitawie i Bowsku jesienią 1705 r.

Podsumowując należy bardzo pozytywnie ocenić recenzowaną książkę. Autorzy opisali

mało znany wycinek Wielkiej Wojny Północnej, który ma duże znaczenie w procesie poznania

tego ważnego konfliktu. Cała kampania kurlandzka, a przede wszystkim bitwa pod

Gemauerthofem pokazała, że rosyjską armię stać na równorzędną walkę z przeciwnikiem.

Szwedzki król Karol XII jednak nie wyciągnął wniosków z tej lekcji za co przyjdzie mu zapłacić

wysoką cenę w 1709 r.

35

Na temat starcia zob.: K. Zawisza, op. cit., s. 125-126.

13

Wymienione wyżej błędy nie mają większego wpływu na pozytywny całokształt. Wiele

kwestii wymaga zdaniem recenzenta dyskusji, której elementem jest ten artykuł.

14

Bibliografia

Źródła

Źródła archiwalne

Krigsarkivet (Stockholm)

Sveriges krig (1521-1864)

SE/KrA/0425/01/057 Bauske 1625 14/9-17/9

SE/KrA/0425/01/058 Bauske 1625 14/9-17/9

SE/KrA/0425/01/059 1700-talet Bauskes belägring 1625 14/9-17/9 „Bauske.”

SE/KrA/0425/01/060 1700-talet Bauskes belägring 1625 14/9-17/9 „Bouts.”

Latvijas Universitate Akadēmiskā biblioteka (Rīga)

Johana Kristofa Broces kolekcija, Sammlung verschiedener Liefländischer

Monumente, Prospecte, Wapen, etc., Teil 3. [wersja elektroniczna:

http://dspace.lu.lv/dspace/handle/7/2354

, dostęp 2 XII 2017]

Źródła opublikowane

Dagbok af en ingeniör-officer antagligen L. Wisocki-Hochmuth 1700-1708, [w:]

Karolinska krigares dagböcker jämte andra samtida skrifter, Del 2, utgivare August

Quennerstedt, Lund 1903, s. 101-215.

Fänrik Robert Petrés dagbok 1702-1709, [w:] Karolinska krigares dagböcker jämte

andra samtida skrifter, Del 1: R. Petres & M. C. Posses dagböcker, utgivare August

Quennerstedt, Lund 1901, s. 1-284.

Kelch Christian, Liefländische Historia. Continuation 1690 bis 1707. Nach der

Originalhandschrift zum Druck gegeben, bearb. von J. Lossius, Dorpat 1875.

15

Rakowski Wawrzyniec F., Pamiętnik Wielkiej Wojny Północnej, oprac. M. Nagielski i M.

Wagner, Warszawa 2002.

Umbständliche Relation von der Completen und Glorieusen Victorie welche Ein Theil der

Königl. Schwedischen im Hertzogthumb Cuhrland und Samoiten befindlichen Troupen nebst

denen Sapihischen unter Commendo des Herrn Grafen Generaln Majorn und Vice-Gouverneurn

Adam Ludwig Lewenhaupts über die combinirte Litthau- und Moscowitische Armeè bey der

Schlabodda auff den Grentzen von Churland mit Heldenmüthiger Tapferkeit befochten den 26.

Julii Anno 1704, bmw [1704].

Warhaffter Bericht, Von der Blutigen Action und glorieusen Victorie, So der

Hochwohlgebohrne Herr General-Major und Vice-Gouverneur, Graf Adam Ludwig Lewenhaupt,

Wider den Moscowitischen General-Feld- Marschallen Knees Boris Petrovitz Scheremethoff, Bey

Gemäuert-Hoff auff der Gräntze von Curland den 16. Julii 1705. Tapffer und Heldenmühtig

befochten, bmw [1705].

Zawisza Krzysztof, Pamiętniki, wyd. J. Bartoszewicz, Warszawa 1862.

Военно-походный журнал (с 3 июня 1701 года по 12 сентября 1705 года) генерал-

фельдмаршала Бориса Петровича Шереметева, посланного по высочайшему повелению в

Новгород и Псков для охранения тех городов и иных тамошних мест от войск шведского

короля, [в:] Материалы Военно-Ученого Архива Главного Штаба, Т. I, часть III, Санкт-

Петербург 1871.

Письма и бумаги Петра Великого, T. 3: (1704-1705), С.-Пeтepбypгъ 1893.

Куракин Борис Иванович, Архив кн. Ф. А. Куракина, Кн. 1: Бумаги князя Бориса

Ивановича Куракина 1676-1727, С.-Пeтepбypгъ 1890.

Opracowania

Balcerek Mariusz, Sasi w Inflantach. O książce Grzegorza Szymborskiego, Zapiski

Historyczne, t. 81, z. 3, s. 151-165.

16

Caune Andris, Ose Ieva, Latvijas viduslaiku pilis, 4. sēj.: Latvijas 12. gadsimta beigu – 17.

Gadsimta vācu piļu leksikons, Rīga 2004.

Dzenis Agris, Kuldīgas pils vēsturiskā izpēte [online], [dostęp 11 VII 2017]. Dostępny w

World Wide Web:

http://vesture.eu/index.php/Kuld%C4%Abgas_pils

.

Fromhold-Treu Walfried, Die Komturei Goldinegn versuch einer Rekonstruktion, Kurland,

nr 7, 1999, s. 3-31.

Fromholds-Treijs Valfrīds, Kuldīgas komturejas pils rekonstrukcijas mēģinājum, [in:]

Latvijas Viduslaiku Pilis, 5. sēj.: Pētījumi par Kurzemes un Zemgales pilīm, red. I. Ose, Rīga

2005, s. 228-265.

Grūbe Jānis, Bauskas pils nocietinājumu senākie plāni, [w:] Civitas et castrum ad Mare

Balticum. Baltijas arheoloģijas un vēstures problēmas dzelzs laikmetā un viduslaikos. Rakstu

krājums-veltījums LZA īstenajam loceklim prof. Dr. habil. hist. Andrin Caunem 65 gadu dzīves

jubilejā, red. Ē. Mugurēvičs un I. Ose, 1. sējums, Rīga 2002, s. 145-156.

Grūbe Jānis, Earthen Fortifications of Bauska Castle, [w:] Castella Maris Baltici, Vol. 8:

The proceedings of a Symposium held in Turaida, Latvia on 5-9 September 2005, ed. A. Caune

and I Ose, Riga 2007, s. 63-68.

Hennig Ernst, Geschichte der Stadt Goldingen in Kurland, Mitau 1809.

Jakovļeva Mārīte, Bauskas pils kā Kurzemes un Zemgales hercogistes administratīvais un

militārais centrs 16.–17. gadsimtā, [in:] Latvijas viduslaiku pilis, 8. sēj.: Pētījumi un avoti par

odeņa un bīskapu pilīm Latvijā, red. I. Ose, Rīga 2014, s. 189-216.

Jakovļeva Mārīte, Bauskas pils Lielā Ziemeļu kara priekšvakarā un kara pirmajos gados,

1693.–1707. gads., [in:] Latvijas Viduslaiku Pilis, 6. sēj.: Pētījumi par Vidzemes un Zemgales

pilīm, red. I. Ose, Rīga 2010, s. 108-140.

Jakovļeva Mārīte, Cīņa par varu Kurzemes hercogistē pēc hercoga Frīdriha Kazimira

nāves (1701.-1703. gads), Latvijas Vēstures Institūta Žurnāls, 2005, Nr 1, s. 48-69.

17

Jakovļeva Mārīte, Jelgava kā militārs nocietinājums poļu-zviedru karu laikā (1600–1661),

[in:] Latvijas viduslaiku pilis, 7. sēj.: Pētījumi un avoti par Livonijas ordeņpilīm, sast. I Ose, Rīga

2011, s. 323-353.

Jakovļeva Mārīte, Karadarbība Kurzemes hercogistē un Lietuvas pierobežā (1703. gada

vasara – 1705. gads), Latvijas Vēstures Institūta Žurnāls, 2009, Nr 3, s. 49-70.

Klopmann von G., Von Kurlands Ordensburgen, herzogl. Militär, Krieg, Pest und Not und

anderem, bmw 1983.

Krokosz Paweł, „Mała wojna”. Działania wojsk rosyjskich w Inflantach , Estonii oraz

Ingermalnandii w latach 1700-1704, [w:] Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej

Rzeczypospolitej, t. 3: Inflanty polskie, red. W. Walczak i K. Łopatecki, Białystok 2012, s. 139-

226.

Krokosz Paweł, Rosyjskie siły zbrojne za panowania Piotra I, Kraków 2010.

Ose Ieva, Novadpētnieks Valfrīds Fromholds-Treijs un viņa ieguldījums Kurzemes senatnes

pieminekļu izpētē, [in:] Latvijas Viduslaiku Pilis, 5. sēj.: Pētījumi par Kurzemes un Zemgales

pilīm, red. I. Ose, Rīga 2005, s. 269-284.

Rachuba Andrzej, Sapieha Jan Kazimierz h. Lis (zm. 1730), [w:] Polski Słownik

Biograficzny, t. 35, red. A. Gieysztor, Warszawa – Kraków 1994, s. 7-12.

Rakutis Valdas, Bitwa pod Sałatami (Saločiai) 20 marca 1703, [w:] Kartografia wojskowa

krajów strefy bałtyckiej XVI – XX w., red. S. Alexandrowicz, Z. Karpus i W. Rezmer, Toruń 1996,

s. 63-71.

Sikora Radosław, Bitwa pod Kryżborkiem (Jakobstadt), 5 sierpnia 1704 roku

[online],

[dostęp 28 VIII 2017]. Dostępny w World Wide Web:

https://kresy.pl/kresopedia/kryzbork-

jakobstadt-5-sierpnia-1704-roku/

.

Sikora Radosław, Wojska Wiśniowieckiego w bitwie pod Krzyżborkiem (Jakobstadt) 1704

roku

[online], [dostęp 28 VIII 2017].

Dostępny w World Wide Web:

https://kresy.pl/kresopedia/wojska-wisniowieckiego-w-bitwie-pod-kryzborkiem-jakobstadt-1704-
roku/

.

18

Uddgren Hugo E., Karolinen Adam Ludvig Lewenhaupt, Del II: 1705-1709, Uddevalla

1950.

Uddgren Hugo E., Slaget vid Gemeuerthof, Karolinska Förbundets Årbok, 1912, s. 148-

179.

Vladimir Velikanov, [w:] Academia.edu [online], [dostęp 18 V 2017]. Dostępny w World

Wide Web:

https://independent.academia.edu/Vvelikanov.

Беспалов Александр, Битвы Великой Северной войны 1700-1721, Москва 2005.

Великанов Владимир, Мехнев Сергей, Курляндский поход Шереметева и «упущенная

виктория» при Мур-мызе (Гемауэртгофе) 26 июля 1705 г., Военно-исторический журнал

„Старый Цейхгауз”, № 57, 2014/1, с. 70-80.

Волынский Николай П., Постепенное развитие русской регулярной конницы в эпоху

Великого Петра с самым подробным описанием ее участия в Великой Северной войне, Кн.

3: Приложения, С.-Петербургъ 1912.

Шаменков С. И., Гренадеры шведской армии Карла XII: обмундирование,

снаряжение, вооружение [online], История военного дела: исследования и источники, 2012,

s. 84-126 [dostęp

19

V

2017].

Dostępny w World Wide Web:

http://www.milhist.info/2012/08/22/shamenkov_1

.

19