Analityka ogólna, ćwiczenia dla studentów III OAM  

2010/2011 

Wydział Farmaceutyczny UJCM, Zakład Diagnostyki Medycznej 

Prowadzące ćwiczenia: dr Wirginia Krzyściak, mgr Joanna Tisończyk, lek. Paulina Dumnicka 

 

Ćwiczenia I 

I. Zasady BHP w laboratorium medycznym 

1. Zagrożenia biologiczne 

        

 

Każdą  próbkę  lub  tkankę  pobraną  od  pacjenta  (np.  płyny  ustrojowe,  świeżą  tkankę,  wydalinę,  wydzielinę, 
plwocinę, płyny z drenów) oraz uszkodzoną skórę pacjenta należy traktować jako zakaźną. 

Do czynników zakaźnych przenoszonych drogą krwi zaliczamy HBV, HCV i HIV. 

Możliwe drogi zakażenia: 
‐ pokarmowa 
‐ pozajelitowa (przez uszkodzoną skórę lub błony śluzowe) 
‐ przez powietrze (aerozole). 

Jeśli doszło do ekspozycji na materiał zakaźny, należy: 
‐ skaleczoną skórę przemyć wodą z mydłem oraz środkiem do dezynfekcji rąk, a następnie dwukrotnie wetrzeć ten 
preparat  w  miejsce  i  okolice  zranienia;  nie  tamować  krwawienia,  miejsce  zranienia  zabezpieczyć  opatrunkiem 
jałowym 
‐  nie  wyciskać  ran,  nie  używać  standartowych  środków  dezynfekcyjnych  (jodyny,  spirytusu) 
‐ błony śluzowe i spojówki przepłukać kilkakrotnie wodą lub 0,9% roztworem NaCl; nie używać do płukania jamy 
ustnej środków dezynfekcyjnych na bazie alkoholu  
‐ jeśli materiał zakaźny dostał się do ust, trzeba go wypluć i kilkanaście razy przepłukać jamę ustną czystą wodą. 
 
2. Zagrożenia chemiczne 
Informacje o zagrożeniach i wskazówki co do postępowania po ekspozycji na daną substancję chemiczną podane 
są w karcie charakterystyki substancji chemicznej. Karty charakterystyki w języku polskim są, zgodnie z prawem, 
dostarczane wraz z odczynnikami i przechowywane w laboratorium. 

Na  opakowaniach  odczynników  chemicznych  umieszcza  się  skróconą  informację  o  zagrożeniach  związanych 
z dana substancją, w formie piktogramów. (patrz plik Piktogramy) 

3. Zasady obowiązujące na ćwiczeniach z analityki ogólnej i podstaw hematologii 
‐ na salach ćwiczeń nie wolno jeść, pić, palić tytoniu itp. 

1

 

 

Analityka ogólna, ćwiczenia dla studentów III OAM  

2010/2011 

Wydział Farmaceutyczny UJCM, Zakład Diagnostyki Medycznej 

‐  należy  pracować  uważnie  i  ostrożnie,  aby  nie  wylać  próbek  czy  odczynników  i  nie  uszkodzić  sprzętu 
laboratoryjnego 
‐ każdy materiał biologiczny należy traktować jako zakaźny 
‐  przy  pracy  z  materiałem  biologicznym  i  odczynnikami  chemicznymi  obowiązuje  korzystanie  z fartuchów 
ochronnych i jednorazowych rękawiczek, a w uzasadnionych przypadkach także z okularów ochronnych  
‐ odpady zakaźne, w tym rękawiczki, należy wyrzucać do odpowiednich pojemników 
‐ po ćwiczeniach należy uporządkować miejsce pracy i umyć sprzęt wielokrotnego użytku 
‐ każdy wypadek przy pracy należy zgłosić prowadzącemu ćwiczenia 
 

II. Podstawowe informacje o pipetach automatycznych 

Rodzaje pipet 
‐  pipety  z  fazą  (poduszką)  powietrzną:  próbka  zasysana  do  końcówki  z  tworzywa  sztucznego  oddzielona  jest  od 
tłoka  wewnątrz  pipety  przez  poduszkę  powietrzną.  Na  dokładność  pipetowania  mają  wpływ  gęstość  i  lepkość 
odmierzanego  roztworu,  głębokość  i  kąt  zanurzenia  końcówki  pipety  przy  pobieraniu  cieczy  oraz  ciśnienie, 
temperatura  i  wilgotność  powietrza.  Pipety  te  najlepiej  nadają  się  do  odmierzania  cieczy  o  lepkości  i  gęstości 
zbliżonej do wody. Istnieje możliwość zanieczyszczenia pipetowaną cieczą lub jej parą/aerozolem wnętrza pipety 
(aby tego uniknąć, można użyć końcówek z filtrem). 
‐  pipety  z  bezpośrednim  wypieraniem:  tłok  pipety  porusza  tłoczek  wbudowany  w  końcówkę,  ciecz  jest 
bezpośrednio zasysana/wypierana przez tłoczek będący częścią końcówki pipety. Taka konstrukcja pipety pozwala 
dokładnie odmierzyć ciecze z dużą prężnością pary, lepkością lub gęstością; zapobiega też kontaminacji wnętrza 
pipety próbką i powstawaniu aerozoli pipetowanej cieczy. 
 
Pipetowanie proste 
‐ wcisnąć przycisk pipety do pierwszego oporu 
‐ zanurzyć końcówkę pipety w pobieranej cieczy 
‐ trzymając pipetę pionowo, powoli zwolnić przycisk 
‐ wyjąć końcówkę z roztworu, dotykając brzegu naczynia usunąć nadmiar płynu na końcówce  
‐ wcisnąć przycisk do drugiego oporu, aby oddać płyn; końcówkę obetrzeć o ściankę naczynia, aby usunąć z niej 
cały płyn 
 
Pipetowanie zwrotne 
‐ wcisnąć przycisk pipety do drugiego oporu 
‐ zanurzyć końcówkę pipety w pobieranej cieczy 
‐ trzymając pipetę pionowo, powoli zwolnić przycisk 
‐ wyjąć końcówkę z roztworu, dotykając brzegu naczynia usunąć nadmiar płynu na końcówce  
‐ wcisnąć przycisk do pierwszego oporu, aby oddać płyn; pewna część płynu pozostanie w końcówce, nie powinna 
być usuwana 
‐ metoda pozwala na wielokrotne pipetowanie tej samej cieczy 
 
Ogólne wskazówki dotyczące pipetowania 
‐ objętość należy nastawić w zakresie właściwym dla danej pipety 
‐ należy stosować końcówki zalecane przez producenta  
‐ końcówki są jednorazowe 

2

 

 

Analityka ogólna, ćwiczenia dla studentów III OAM  

2010/2011 

Wydział Farmaceutyczny UJCM, Zakład Diagnostyki Medycznej 

‐ podczas zasysania cieczy należy trzymać pipetę pionowo i powoli zwalniać przycisk funkcyjny, aby nie dopuścić 
do zanieczyszczenia wnętrza pipety  
‐  nie  kładziemy  poziomo  pipety  z  założoną  końcówką;  kiedy  nie  używamy  pipety,  przechowujemy  ją  w pozycji 
pionowej  
‐ końcówkę odrzucamy natychmiast po użyciu 
‐ pipetowanie jest dokładniejsze, jeśli pipeta, roztwór i końcówki mają tę samą temperaturę 
‐ należy regularnie sprawdzać i kalibrować pipety 
 
Kalibracja pipet 
Pipety kalibrujemy używając wody destylowanej i wagi analitycznej o odpowiedniej dokładności. Mierzymy masę 
odmierzonej  wody  i  przeliczamy  ją  na  objętość  (gęstość  wody  zależy  od  jej  temperatury  i  ciśnienia 
atmosferycznego). 
Wykonujemy  10  pomiarów  dla  objętości  maksymalnej  i  10  pomiarów  dla  objętości  minimalnej  lub  równej  10% 
objętości maksymalnej. 
Obliczamy  średnią  i  względny  błąd  dokładności  (1)  (miary  błędu  systematycznego  –  dokładności  pomiaru)  oraz 
odchylenie standardowe (2) i współczynnik zmienności (3) (miary błędu przypadkowego – precyzji pomiaru): 

%

 

 

(1) 

100%

 

∑

         – wartość średnia;    ‐ wartość nominalna 

 

(2)        

                 n – liczba pomiarów;    – wartość pomiaru;   – wartość średnia               

%

 

 

100%

 

     

SD – odchylenie standardowe; 

 

 – wartość średnia         

(3) 

 
 

 

 
 
 

III. Badanie fizykochemiczne moczu 

Badanie ogólne moczu jest badaniem przesiewowym, przydatnym w diagnostyce i kontroli leczenia 
‐ chorób nerek i dróg moczowych 
‐ cukrzycy 
‐ schorzeń wątroby i dróg żółciowych. 
 

3

 

 

Analityka ogólna, ćwiczenia dla studentów III OAM  

2010/2011 

Wydział Farmaceutyczny UJCM, Zakład Diagnostyki Medycznej 

W skład badania ogólnego moczu wchodzą: 
‐ ocena makroskopowa  
‐ badanie właściwości fizykochemicznych (m. in. testy paskowe)  
‐ ocena mikroskopowa  
 
Ocena makroskopowa 
Zapach: świeżo oddany mocz ma nikły zapach, w warunkach fizjologicznych na zapach moczu ma wpływ przede 
wszystkim spożywany pokarm 
zapach amoniaku:  

 

bakterie gram ujemne  

zapach zbutwiały/mysi:   

fenyloketonuria  

zapach owocowy:  

 

ciała ketonowe (niewyrównana cukrzyca)  

zapach syropu klonowego:  

choroba syropu klonowego  

 
Kolor: prawidłowo różnej intensywności żółty od wydalanego urochromu  
wodojasny:  

mocz rozcieńczony  

ciemnożółty:  zagęszczony mocz, ryboflawina 
bursztynowy:  nadmiar urobilinogenu w żółtaczce hemolitycznej  
żółto‐zielony:    bilirubina / biliwerdyna (produkt utlenienia bilirubiny), zakażenie Pseudomonas  
czerwony: 

krew / hemoglobina  

ciemnobrunatny: 

melanina, masywna hematuria, kwas homogentyzynowy (alkaptonuria)  

 
Zmętnienie: świeżo oddany mocz powinien być klarowny 
Zmętnienie  mogą  powodować  komórki  (leukocyty,  erytrocyty,  komórki  bakteryjne),  kryształy  (krystaluria 
szczególnie w moczu alkalicznym), śluz. 
 
Badanie fizykochemiczne 
Przeprowadza się je przede wszystkim przy użyciu pasków testowych. 
Paski  zawierają  szereg  pół  reakcyjnych  przystosowanych  do  jakościowego  lub  półilościowego  oznaczania 
wybranych  właściwości  i  składników  moczu  (ciężar  właściwy,  pH,  białko,  hemoglobina,  esteraza  leukocytarna, 
azotyny,  glukoza,  ciała  ketonowe,  bilirubina  i  urobilinogen,  ewentualnie  witamina  C).  Pola  testowe  zawierają 
substancje związane z fazą stałą reagujące ze składnikami moczu. W wyniku  reakcji powstają barwne produkty, co 
pozwala na ocenę występowania i oszacowanie stężenia badanego elementu. 
 
Ciężar właściwy (właściwie gęstość lub gęstość względna): prawidłowo 1,016‐1,022 
Ocena  zdolności  nerek  do  zagęszczania  moczu.  Izostenuria  ‐  kilkakrotnie  stwierdzany  ciężar  właściwy  moczu  
1,010‐1,012  g/ml  (równy  gęstości  względnej  odbiałczonego  osocza)  występuje  w  niewydolności  cewek 
nerkowych. 
Reakcja na pasku testowym: na skutek wymiany jonów (głównie Na, K) na jony H następuje zmiana pH na pasku, 
a w  rezultacie  zmiana  zabarwienia  wskaźnika,  którym  wysycone  jest  pole  reakcyjne  (najczęściej  błękit 
bromotymolowy). 
Ograniczenia  testu:  test  nie  reaguje  na  niezjonizowane  składniki  moczu  (glukoza,  mocznik,  kreatynina).  pH>7 
zaniża wynik, białko>100mg/dl zawyża wynik. 
Inne  testy:  refraktometr,  osmometr  (metoda  krioskopowa),  urometr  (metoda  grawimetryczna),  metoda 
konduktometryczna (każda metoda ma inne ograniczenia) 
 
 

4

 

 

Analityka ogólna, ćwiczenia dla studentów III OAM  

2010/2011 

Wydział Farmaceutyczny UJCM, Zakład Diagnostyki Medycznej 

pH: prawidłowo 4,5‐8,0; świeżo oddany mocz osoby na standardowej diecie powinien być lekko kwaśny.  
pH<4.5: kwasica metaboliczna, dieta wysokobiałkowa; pH>8: infekcje bakteryjne, alkaloza, dieta wegetariańska  
Reakcja  na  pasku  testowym:  zmiana  zabarwienia  wskaźników  pH  (czerwieni  metylowej  i  błękitu 
bromotymolowego).  
Ograniczenia testu: bakteriomocz (długie przechowywanie próbki) powodują alkalizację moczu. 
Inne testy: ocena równowagi kwasowo‐zasadowej krwi tętniczej lub włośniczkowej 
 
Glukoza: prawidłowo brak 
Może  być  obecna  w  cukrzycy,  cukrzycy  ciężarnych,  glikozuriach  nerkowych  (tubulopatie:  zespół  Fanconiego, 
zaburzenia polekowe). Próg nerkowy dla glukozy wynosi 160‐180 mg/dl.  
Reakcja na pasku testowym: Oksydaza glukozy: glukoza + 2 H

2

O

 

+ O

2

‐

 Æ kwas glukonowy + 2 H

2

O

2

 

         Peroksydaza chrzanu: H

2

O

2

 + chromogen Æ barwny kompleks

  

+ H

2

O 

Ograniczenia  testu:  czynniki  redukujące  (m.in.  witamina  C),  bakterie  (glikoliza),  ketony  i  wysokie  pH  zaniżają 
wynik,  środki  utleniające  (podchloryn)  –  zawyżają  (bezpośrednio    wchodzą  w  reakcję  z  chromogenem).  Test  nie 
oznacza laktozy, galaktozy, fruktozy. 
Inne testy: test tabletkowy Clinitest, glukoza w surowicy. 
 
Ciała ketonowe: prawidłowo brak 
Występują  w  kwasicy  ketonowej  (cukrzycowej,  alkoholowej),  przy  przedłużającym  się  głodzeniu,  przy  diecie 
bogatej w tłuszcze i ubogiej w wodorowęglany, przy odwodnieniu. 
Reakcja na pasku testowym: reakcja z nitroprusydkiem sodu w środowisku alkalicznym i w obecności glicyny jako 
katalizatora reakcji – powstaje liliowo‐fiotetowy kompleks barwny. 
Ograniczenia  testu:  Reagują  kwas  acetooctowy  i  aceton.  Kwas  ß‐hydroksymasłowy  nie  jest  wykrywany.  Wyniki 
fałszywie  dodatnie  mogą  być  spowodowane  intensywną  barwą  moczu,  obecnością  leków  zawierających  grupy 
sulfhydrylowe (kaptopril, N‐acetylocysteina) lub dużymi stężeniami metabolitów lewodopy.  
Inne testy: glukoza, ciała ketonowe  w surowicy, KetoStix, KetoDiasticks, Acetest 
 
Bilirubina: prawidłowo brak 
Reakcja na pasku: bilirubina + sól diazoniowa w obecności H

+ 

Æ azobilirubina  

Ograniczenia:  ekspozycja  na  światło,  wysokie  stężenia  witaminy  C,  wysokie  stężenia  azotynów  zaniżają  wynik. 
Metabolity chlorpromazyny i przebarwiony mocz mogą zawyżać wynik. Test wykrywa tylko bilirubinę sprzężoną. 
Inne testy: test tabletkowy (Ictotest, Bayer) ‐ czulsza wersja testu paskowego, bilirubina całkowita i bezpośrednia 
w surowicy krwi  
 
Urobilinogen: prawidłowo <1.0 mg/dl 
Reakcja na pasku: urobilinogen + p‐dimetyloaminobenzaldehyd w obecności H

+ 

Æ różowy kompleks 

Ograniczenia:  leki  (kwas  p‐aminosalicylowy,  chloropromazyna,  sulfonamidy)  zawyżają  wynik;  azotyny  oraz 
przedłużona  ekspozycja  próbki  na  tlen  oraz  światło  (urobilinogen  Æ  urobilina)  zaniżają  wynik.  Niemożliwe  jest 
wykrycie zupełnego braku urobilinogenu. 
Inne testy: bilirubina całkowita i bezpośrednia w surowicy krwi 
 
 
 
 

5

 

 

Analityka ogólna, ćwiczenia dla studentów III OAM  

2010/2011 

Wydział Farmaceutyczny UJCM, Zakład Diagnostyki Medycznej 

 

Nadmierna hemoliza 

Upośledzenie   
odpływu żółci 

Uszkodzenie hepatocytów, 
niewydolność wątroby 

Przykłady 

Żółtaczka hemolityczna 

Żółtaczka  mechaniczna  Wirusowe zapalenie wątroby 

Bilirubina niesprzężona 

↑↑/↑↑↑ 

↑ 

↑↑ 

Bilirubina sprzężona 

0/↑ 

↑↑↑ 

↑ 

Bilirubina w moczu 

0 

↑↑ 

↑ 

Urobilinogen  
w moczu 

↑ 

↓↓ 

↓ 

Sterkobilinogen  
w kale 

↑↑ 

↓↓ 

↓ 

 
Krew, hemoglobina: prawidłowo brak.  
Reakcja  na  pasku  testowym:  wykorzystanie  pseudoperoksydazowych  właściwości  hemoglobiny  ‐  nadtlenek 
obecny w mieszaninie reakcyjnej paska + chromogen (TMB) w obecności hemu Æ barwny kompleks 
Ograniczenia testu: azotyny>10 mg/dl  zaniżają wynik, utleniacze, podchloryn i peroksydazy bakteryjne  zawyżają 
wynik. W teście reaguje też mioglobina. 
Inne testy: badanie mikroskopowe  
   
Przyczyny krwinkomoczu/krwiomoczu i hemoglobinurii   

przednerkowe 

skazy krwotoczne, masywna hemoliza wewnątrznaczyniowa 

nerkowe 

zapalenia nerek kłębuszkowe i śródmiąższowe, schorzenia naczyń nerkowych, 
wielotorbielowatość nerek, nowotwory nerek 

pozanerkowe 

zapalenia dróg moczowych, kamica nerkowa, nowotwory dróg moczowych, urazy  

 
Leukocyty (esteraza granulocytarna): prawidłowo brak  
Leukocyturia  jest  wyrazem  procesu  zapalnego  w  układzie  moczowym  (zapalenie  pęcherza  moczowego,  kamica,  
w  związku  z  cewnikowaniem  pęcherza  moczowego),  może  wystąpić  po  wysiłku  fizycznym,  przy  gorączce, 
w niewydolności krążenia, może być związana z kontaminacją leukocytami z pochwy. 
Reakcja na pasku testowym: esteraza leukocytarna przekształca ester indoksylowy do indoksylu; indoksyl tworzy 
barwny kompleks z solą diazową. 
Ograniczenia testu: wyniki fałszywie dodatnie mogą być spowodowane zanieczyszczeniem próbki np. wydzieliną 
z pochwy;  białko  >500mg/dl,  glukoza  i  niektóre  leki  (np.  cefalosporyny)  mogą  dawać  wyniki  fałszywie  ujemne.  
Metoda wykrywa tylko granulocyty.  
Inne testy: ocena mikroskopowa moczu 
 
Azotyny: prawidłowo brak 
Azotyny powstają w wyniku redukcji wydalanych z moczem azotanów pochodzenia pokarmowego przez bakterie 
gram (‐).  
Reakcja na pasku testowym: azotyny + amina w obecności H

+ 

Æ związek dwuazowy  

 

 

 

         związek dwuazowy + tetrahydrobenzochinolon Æ różowo‐czerwony barwnik azowy  

Ograniczenia  testu:  wyniki  zawyżone  przy  długim  przechowywaniu  próbki  w  temperaturze  pokojowej;  kwas 
askorbinowy  zaniża  wynik;  brak  azotanów  w  diecie  (pochodzą  z warzyw)  i  krótka  inkubacja  moczu  w  pęcherzu 
(redukcja azotanów do azotynów wymaga czasu) mogą spowodować wyniki fałszywie ujemne (najlepsza próbka 

6

 

 

Analityka ogólna, ćwiczenia dla studentów III OAM  

2010/2011 

Wydział Farmaceutyczny UJCM, Zakład Diagnostyki Medycznej 

7

 

 

to  pierwsza  poranna).  Bakterie  gram(+)  i  drożdżaki  nie  są  zdolne  do  redukcji  azotanów  i  nie  są  wykrywane  tą 
metodą (dodatni wynik testu potwierdza bakteriurię, ale wynik ujemny nie wyklucza jej). 
Inne testy: ocena mikroskopowa moczu, posiewy moczu  
 
Białko:  prawidłowo  brak  (<20  mg/l).  Ilość  białka  w  moczu  wykrywana  jako  ilość  śladowa  testem  paskowym 
przewyższa znacznie wartości prawidłowe. Każdy dodatni wynik musi być zweryfikowany. 
Reakcja  na  pasku  testowym:  białko  wypiera  H

+

  z  połączenia  z  barwnikiem  (błękit  tetrabromofenolowy 

zbuforowany do pH 3) 
Ograniczenia  testu:  test  oznacza  głównie  albuminę,  próg  detekcji  wynosi  ok.  200‐250  mg/l;  wysokie  pH  moczu 
i niektóre środki dezynfekcyjne mogą powodować wyniki fałszywie dodatnie. 
Inne  testy:  próba  zmętnieniowa  z  kwasem  trichlorooctowym  (TCA)  lub  kwasem  sulfosalicylowym;  czulsze  testy 
paskowe  (mikroalbuminuria,  metody  immunochemiczne);  ocena  ilościowa  (białko/kreatynina  lub  białkomocz 
dobowy, metody zmętnieniowe); elektroforeza na żelu poliakrylamidowym z dodatkiem SDS  
 
Współczynnik  białko/kreatynina:  ilość  białka  w  moczu  w  mg  przeliczona  na  1g  kreatyniny  w  moczu  jest 
w przybliżeniu  liczbowo  równa  dobowemu  wydalaniu  białka  (np.  200mg/g  kreatyniny  =  200mg/dobę).  Dorosły 
człowiek wydala w moczu ok. 1g kreatyniny/dobę.  
 
Przyczyny białkomoczu   

przednerkowe 

funkcjonalne (duży wysiłek fizyczny, ciąża, białkomocz ortostatyczny), gorączka, 
niedotlenienie nerek, nadciśnienie, masywna hemoliza, rabdomioliza, szpiczak mnogi 
(białko Bence‐Jonesa) 

nerkowe 

zespół nerczycowy, kłębuszkowe i śródmiąższowe zapalenia nerek, nowotwory nerek 

pozanerkowe 

zapalenia dróg moczowych lub gruczołu krokowego, nowotwory dróg moczowych, 
zanieczyszczenie np. wydzieliną z pochwy  

 
 
Termin  mikroalbuminuria  oznacza  obecność  albuminy  w  moczu  w  ilościach  większych  niż  fizjologiczne,  ale 
niewykrywalnych  rutynowym  paskiem  testowym  (jest  to  rodzaj  białkomoczu).  Mikroalbuminuria  jest  wczesnym 
markerem nefropatii cukrzycowej i nadciśnieniowej.  
  
 

μg/min 

mg/24 godz. 

mg/l 

mg/g kreatyniny 

norma* 

<20 

<30 

<20 

<30 

mikroalbuminuria 

20 – 200 

30 – 300 

20 – 200 

30 ‐ 300 

albuminuria 

>200 

>300 

>200 

>300 

 
*  a  nawet  niżej:  mężczyźni  17mg  albuminy/g  kreatyniny,  kobiety  25mg  albuminy/g  kreatyniny  (wyniki  badań 
klinicznych skłaniają do obniżania wartości referencyjnych dla albuminy w moczu)