Spistreści

Wj1

UWOLNIENIEIZRAELITÓWZEGIPTU

PierwszyopispowołaniaMojżesza

PierwszespotkanieMojżeszazfaraonem

..24

Wj6

.26

DrugiopispowołaniaMojżesza

NocpaschalnaiwyjściezEgiptu

.42

Wykonanieszatkapłańskich

.164

Wj40

.167

KSIĘGAWYJŚCIA

BibliaTysiąclecia

WydanieV

zkomentarzamiBibliiJerozolimskiej

WydawnictwoPallotinum

2006

WstępdoKsięgiWyjścia

Nazwaksięgi,pochodzącaodgreckichtłumaczeńLXX(Exodus,tj.

Wyjście,domyślnezEgiptu),ujmujetylkoczęściowotreśćKsięgi
Wyjścia.Odpowiadaonazaledwiepierwszejidrugiejczęściksięgi,
gdziejestmowaouwolnieniuIzraelitówzEgiptu(Wj1,1-15,21)iich
podróżydogórySynaj(Wj15,22-18,27).Wczęścizaśtrzecieji
czwartejtejksięgimieścisięopiszawarciaprzymierzanaSynaju(Wj
19,1-24,18)iróżnychpractyczącychsiękultu,wreszcieopis
odstępstwaIzraelaiodnowieniaprzymierza(Wj25,1-40,38).Biblia
hebrajskazatrzymujejakonazwęksięgipierwszejejsłowa:Weelle
szemot.

KsięgaWyjściakontynuujeopowiadanieKsięgiRodzajuo

patriarchachizraelskich,awszczególnościogościnnymprzyjęciu
przezfaraonaojcaibraciJózefa,którzymieszkającwewschodniej
częścideltyNilurozroślisięzbiegiemlatwwielkinaród.Tenszybki
rozrostIzraelitówwEgipcieprzeraziłEgipcjaniichwładców,toteż
postanowionociężkimuciskiempołożyćtemukres.Jednakżew
zamiarachBożychuciskiprześladowanieIzraelitówmiałyoddalićich
odreligiiEgipcjan,askłonićdopowrotudoziemiojców.Bógnie
zapomniałluduswegowucisku,aledałmuwybawicielawosobie
Mojżesza.Postarannymwykształceniunadworzefaraona,zmuszony
doucieczkinapustynięsynajską,Mojżeszmiałtamtajemnicze
widzenieBogaiotrzymałposłannictwowyprowadzeniaIzraelitówz
Egiptu.Szeregiemznakówcudownych,zwanychplagami(Wj7,14-
12,33),łamałJahweupórfaraona,zmuszającgodowypuszczenia
Izraelitówzkraju.

GdypowyjściuznaleźlisięIzraelicipodgórąSynajrozegrałosię

największezdarzeniewStarymTestamencie.Byłonimobjawieniesię
JahwecałemuIzraelowiiJegouroczystezobowiązaniesiędoopieki
nadnimzrównoczesnymzobowiązaniemsięIzraeladowierności
wobecBoga.TowzajemnezobowiązaniesięBogaiIzraelatradycja

biblijnaujęławformęprzymierza,znanąnacałymbiblijnym
Wschodzie.IzraelotrzymałodBoganietylkoprzykazania,czyli
Dekalog(Wj20,1-17)itakzwanyKodeksPrzymierza(Wj20,22-
23,19),aleiszeregprzepisówdotyczącychzorganizowaniakultuna
pustyni.

JużztreściKsięgiWyjściawynikajejłącznośćzresztą

Pięcioksięgujakoogniwapośredniego.NatęłącznośćWjzresztą
Pięcioksięguwskazujeteżiformatejksięgi.Jesttodziełozłożonez
różnychźródeł,araczejtradycji,którechoćwswejistociewywodzą
sięodMojżesza,tojednakrozwinęłysięwróżnychsanktuariach,
gdziesięgromadziłIzraelnaróżneuroczystości.Tamrecytatorzy
przypominaligromadzącemusięludowiwielkieczynypotęgiPana,
BogaIzraela,iJegołaskawośćdlaswegoludu.Opowiadanietakie,
jakowyjściuzEgiptuczyopodróżyprzezpustynięizawarciu
PrzymierzapodgórąSynajstanowiłygenezętakichświąt,jakPascha
czyŚwiętoNamiotów.Tuwsanktuariachrozwinęłysięteżprawa
Mojżeszowewprzepisyregulującekult,życiekapłanówiwiernych.
Jakzczasemprawałączonowkodeksy,takznówopowiadania
grupowanowcykle.Spisaniepewnychczęścitychtradycjinastąpiło
dośćwcześniebezszkodydlatradycjiustnej,którasiędalejrozwijała.
Jesttodziełowieków.Najstarszaczęśćtradycjiwswejaktualnej
formiemiałabyćspisanagdzieśwczasachDawidaczySalomona.
Następnetrzytradycjezostałykolejnozredagowanewpoczątkach
istnieniakrólestwapółnocnego,potempodkoniecistnienia
południowegoiwreszciewczasachniewoliwBabilonii.

ZewzględunawzmiankiWjodziałalnościpisarskiejMojżesza(Wj

24,7;Wj34,27)należyprzyjąć,żeniektóreczęścitejksięgizostały
przezniegospisane.Donichprawdopodobnienależą:Kodeks
Przymierza,Dekalogorazniektóreprzypisydotyczącekultu.
Szczegółowebowiembadanietreści,azwłaszczaformytychpraw,
wskazujewwieluwypadkachnakoczowniczytrybżyciaIzraelitów.
Wformiezaśapodyktycznej,zawszeiwszędzieobowiązującej,mógł
dawaćprawajedynieMojżesz,któryuważałsię,isłusznie,za

powołanegoprzezBoganietylkowodzaIzraela,aleijego
prawodawcę.

Odkryciaarcheologicznepozwoliłypoznaćnietylkostarożytność

prawzawartychwKsiędzeWyjścia,alerównieżocenićwartość
historycznychopowiadańzawartychwtejżeksiędze.Sampobyt
IzraelitówwEgipcieiichuciskniemożeulegaćwątpliwości,gdyżo
tympobycieiwyjściuzachowałasiężywapamięćwhistorii
izraelskiej.Ponadtoźródłapozabiblijnepotwierdzająanalogiczne
imigracjezAzjidoEgiptu.Całyszeregtekstówegipskichwspomina
ouciążliwychpracachobcokrajowcówprzebywającychwEgipciei
oznaczonychnazwąApiru,analogicznądobiblijnej'Ibri,którąWj
oznaczaprzebywającychwEgipcieIzraelitów.Odkrycia
archeologicznezdająsięprzemawiaćzawyjściemIzraelitówwXIII
w.przedChr.Ostatniopoznanieformprzymierzychetyckichiich
porównaniezformąprzymierzasynajskiegowykazałonietylko
starożytnośćideiprzymierzasynajskiego,alerównieżistarożytność
ujęciatejideiwBibliiwobecnejformie.

Księgatajestniezwyklebogatawtreśćreligijną.Zawieraona

przedewszystkimdwiepodstawoweprawdyreligiiST:1)żePanjest
jedynymBogiem,któregonależyczcić,2)żePanzawarłprzymierzez
narodemizraelskim,wybierającgonaswojąszczególnąwłasność.
DlaIzraela,jakipotemdlachrześcijan,towybraniejestprawdą
wyróżniającąichreligięodreligiiinnychnarodów.Winnych
religiachWschodubiblijnegowęzełłączącyludzizbóstwembył
konieczny,wynikałznaturyrzeczy,awSTbyłaktemwolnejwoli
Bogaosobowego,gdyżopierałsięnafakciewyboruniezasłużonegoi
opartegojedynienamiłości.

IdeawybraństwaIzraelajestzwiązanaściślewKsiędzeWyjściaz

ideąprzymierza.JakwybraństwoIzraelażądałoodeńjakoodnarodu
świętegospecjalnejsłużbyBogu,takznówprzymierzeprecyzowało
tęsłużbę,zobowiązującIzraelitówdozachowaniaprzykazańBożych.
PrzezzachowanietychprzykazańmogliIzraeliciodwzajemnićsię
Boguzawybraństwoiwybawieniezniewoli.Celemwybraństwa

Izraelabyłoprzechowaniemonoteizmuetycznegodladobracałej
ludzkości.

KsięgaWyjściawywarławpływnainneksięgibiblijne.Szczególnie

częstonawiązujedotegodziełaKsięgaIzajasza,przyrzekającwswej
pierwszejczęści(rozdz.1-39[->Iz1,1])wybawienieIzraelaodgrozy
Asyryjczyków,awczęścidrugiej(rozdz.40-55[->Iz40,1])
zapowiadającbliskieuwolnieniezniewolibabilońskiej.Również
podobnieczyniprorokJeremiasz,zapowiadającIzraelitompowrótz
BabilonudoJerozolimy,gdzieutworząnowyludBoży,mającynowe
przymierze,którezniesieprzymierzestare(Jr31,31nn).Bardzo
szerokowykorzystałWjprorokEzechielwostatniejczęściswej
księgi(rozdz.40-48[->Ez40,1]).NawiązujądoWjróżnePsalmy
(66[65][->Ps66[65],1],77[76][->Ps77[76],1];78[77][->Ps
78[77],1];95[94][->Ps95[94],1];135[134][->Ps135[134],1];
136[135][->Ps136[135],1])orazKsięgaMądrości(Mdr11,2-19,22).
JużwięcwSTzarysowujesiętypologiczneznaczenieKsięgiWyjścia.
WybawieniezEgiptujesttypemerymesjańskiej,którabędziejakimś
szczególniejszymzbliżeniemsięludzidoBoga.Cudadokonaneprzy
pierwszymwybawieniupowtórząsięprzynowym,inaugurującymtę
erę,ztymjednak,żetonowewybawieniebędziewspanialsze(Iz
52,13).

KsięgiNTkontynuujątypologicznewyjaśnianieKsięgiWyjścia.

Św.PawełwcudownymprzejściuprzezMorzeCzerwonewidzityp
chrztuświętego,wmannieiwodziewyprowadzonejzeskały-typ
Eucharystii(1Kor10,2-4),aChrystusanazywanasząPaschą(1Kor
5,7).Równieżśw.JanEwangelistawprawodawcyMojżeszu
dopatrujesiętypuChrystusa(J1,17;J3,14;J6,32).WApokalipsie
zaśporównujezwycięstwowybranychzprzejściemIzraelitówprzez
MorzeCzerwone(Ap15,3).

Wj1

UWOLNIENIEIZRAELITÓWZEGIPTU

RozrostiuciskIzraela

OtoimionasynówIzraela,którzyrazemzJakubemprzybylido

Egiptu.Każdyzaśprzyszedłzeswojąrodziną:

1,1-22Pow.1-5,należącychdoramy,wjakąujęliPięcioksiągautorzykapłańscy,resztarozdz.1jestprzypisywanatradycjomjahwistycznej(w.6-14)ielohistycznej(w.15n).Autorświęty

zachowujezżyciagrupizraelskichpodczasichpobytuwEgipciewspomnienietylkotego,codotyczyhistoriireligijnej,którąchceprzedstawić:wzrostliczebnościrodzinpochodzącychodJakubai
uciskegipski,któregoopisjestprzygotowaniemopowieścioWyjściuioprzymierzunaSynaju.Omiejscutychwydarzeńwhistoriiogólnejzob.Wstęps.9.

Ruben,Symeon,Lewi,Juda;

Issachar,ZabuloniBeniamin;

Dan,Neftali,GadiAser.

ByłozaśwszystkichpotomkówJakuba

siedemdziesiątosób,JózefzaśjużbyłwEgipcie.

1,5Wgrec.mowao„siedemdziesięciupięciuosobach”(por.Rdz46,27+)iwyrażenie„JózefbyłwEgipcie”znajdujesięnapoczątkuwiersza.

PotemumarłJózefiwszyscyjegobracia,icałetopokolenie.

synowieIzraelarozradzalisię,pomnażali,potężnieliiumacnialisię
corazbardziej,takżecałykrajsięniminapełnił.

Leczrządyw

Egipcieobjąłnowykról,którynieznałJózefa.

Irzekłdoswego

ludu:OtoludIzraelitówjestliczniejszyipotężniejszyodnas.

Roztropnieprzeciwniemuwystąpmy,ażebysięprzestałrozmnażać.

Wprzypadkubowiemwojnymógłbysiępołączyćznaszymiwrogami
iwalczyćprzeciwnam,abywyjśćztegokraju.

1,10.PowódzniewoleniaIzraela.PowodemzniewoleniaIzraelitówbyłoprzypuszczenie,żemogąsięsprzymierzyćzwrogamiEgiptuiopuścićkraj.Wskazywałobytonaokres,wktórym

Hyksosiwygnanizostalizziemiegipskiej.EgipcjaniepragnęlipozostaniaIzraelitówzprzyczynekonomicznych.

Ustanowiononadnimprzełożonychrobótprzymusowych,aby

gouciskaliciężkimipracami.Budowanowówczasdlafaraonamiasta
naskłady:PitomiRamses.

1,11WedługwszelkiegoprawdopodobieństwawEgipcienieznanoregularnejorganizacjirobótprzymusowych.Robotnikówdowielkichpracpublicznychrekrutowanospośródjeńców

wojennychiniewolnikówprzywiązanychdodóbrkrólewskich(por.analogicznąsytuacjęwIzraelu,2Sm12,31).Izraeliciodczulizrównanieichztyminiższymikategoriamijakouciskniedo
zniesienia:zrozumiałe,żepragnęlipowrócićdowolnegożycianapustyni,zrozumiałeteż,żeEgipcjanieuznaliteichzamiaryzarewoltęniewolników.

—„Faraon”,par'oh,totranskrypcjaegipskiegoPer-aa,„wielkiDom”.Jesttoformaprotokolarnanaoznaczeniepałacu,dworu,aodXVIIIdynastii—samejosobykróla.„Faraon”wBJtu

jakoimięwłasne.

—Ramses.NazwarezydencjifaraonaRamzesaIIwdelcie,identyfikowanazTanislubzKantir.Caływ.11dotyczyRamzesaII(1290-1224)jakofaraonaciemięzcy,copozwalana

przybliżoneokreśleniedatyWyjścia.

1,11.Robotyprzymusowe.Czaspotrzebnydorealizacjizakrojonychnawielkąskalęprzedsięwzięćinżynieryjnychibudowlanych,podejmowanychwstarożytnymświecie,powodował,że

praceprzymusoweniebyłyrzadkimzjawiskiem.Pracęprzymusowątraktowanojakoformęopodatkowania(np.prościludziemusielipracowaćprzezjedenmiesiącwrokubezzapłatyprzywznoszeniu
państwowychbudowlipublicznych).Gdydorealizacjiambitnychplanówwładcówniewystarczaliobywateleijeńcywojenni,arobotnicynajemnibylizbytdrodzy,niektórepozbawioneochronygrupy
zmuszanebyłydoudziałuwrobotachpublicznych.

1,11.Pitom.PitomutożsamionozegipskimPi(r)-Atum,„włościamiwAtum”,miejscemznanymobecniejakoTellel-Rataba,położonymnadkanałemIsmalia,ok.90kmnapółnocny

wschódodKairu.Przedsięwzięciabudowlaneokreślonowtekściejakowznoszeniemiast-spichlerzy,niepodanojednak,żeprzechowywanownichwyłączniezboże.Miasta-spichlerzebyłyośrodkami
położonymiwcentralnejczęściposzczególnychregionówkraju,mogłyteżpełnićrolęstolicprowincji.

1,11.Ramses.LokalizacjamiastaRamses,będącaprzedmiotemtrwającychwielelatsporów,zostaławreszcierozstrzygnięta-jesttoTelled-Dab’a,oddaloneook.35kmnapółnocod

Pitom.MiejscetozostałogruntowniezbadaneprzezM.Bietaka.Ramses,znanejakoAwaris,byłostolicąHyksosów;zostałopóźniejodbudowanejakostolicaprzezRamzesaIIiotrzymałonazwęPi-
Ramses(XIIIw.przedChr.).RozebranojepodczaswznoszeniaTanis(oddalonegook.18kmnapółnoc),stolicyokręguDeltywokresieXIIdynastii(XIIw.przedChr.;okresbiblijnychsędziów).
RamzesIIwykorzystywałróżneludydopracniewolniczychprzywznoszeniumiasta,wtymApiru(terminużywanywIItysiącleciuprzedChr.naoznaczenieludzipozbawionychwszelkiegomajątku),
określenia,któremogłobyćstosowanenaoznaczenieHebrajczykówiinnychludów.

Aleimbardziejgouciskano,tymbardziejsięrozmnażałi

rozrastał,cojeszczepotęgowałowstrętdoIzraelitów.

Egipcjanie

bezwzględniezmuszalisynówIzraeladociężkichprac

iuprzykrzali

imżycieuciążliwąpracąprzyglinieicegleorazróżnymipracamiw
polu.Dotychwszystkichpracprzymuszanoichbezwzględnie.

1,14Historiauciskubędziekontynuowanaw5,6-23.Wwierszach,któreteraznastępują(elohistycznych),środkizmierzającedozabijanianiemowlątpłcimęskiejniesązgodnezpotrzebami

pracyniewolniczej,aleprzygotowująhistorięnarodzinMojżesza.

1,8-14.Nowykról,którynieznałJózefa.KsięgaWyjściakontynuujezwyczajprzedstawianiafaraonów,którzymielikontaktyzIzraelitami,wsposóbanonimowy.Ponieważw

dokumentachegipskichniezachowałysiężadnewzmiankinatematobecnościIzraelitów,ichzniewoleniaiWyjścia,identyfikacjafaraonówmożezostaćprzeprowadzonajedynienapodstawie
niejasnychwskazówekzawartychwbiblijnejnarracji.WXVIiXVIIw.przedChr.państwemegipskimwładaliHyksosi,którzyniebylirodowitymiEgipcjanami.Zwyklesądzisię,żefaraon,októrym
czytamywtymfragmencie,byłpierwszymfaraonemzdynastiiHyksosówlubpierwszymrdzennieegipskimfaraonempowygnaniuHyksosów.Dystansczasowy,któryichdzieli,wynosiprzynajmniej
stolat(ok.1650lub1550przedChr.),możenawetdwieście,jeślijedenzwczesnychwładcówhyksoskich,którysprawowałwEgipciejedynieczęściowąkontrolę,podbiłIzraelitów.

1,14.Wytwarzaniecegieł.Świadectwastarożytnesązgodne,żeludziewytwarzającycegłymielipodłezajęcie.UtwórznanypodnazwąSatyranarzemiosłapoświadcza,żebylionistale

ubłoceniiwyglądemswymwzbudzalipolitowanie.Domy,budowlepubliczneimuryokalającemiasta,anawetpiramidyfaraonów,wznoszonebyłyzcegły.Krajpotrzebowałmilionówcegieł.Dzienna
normaprodukcyjnabyłauzależnionaodliczbyludzipracującychwzespole.Czynnościwykonywanotamzgodniezzasadąpodziałupracy:jedniznosiliiścinalisłomę,innimieszaliglinęzwodą,
jeszczeinninadawalikształtcegłom(ręcznielubzapomocąformy),kolejnizaśsuszylicegłynasłońcuikilkadnipóźniejdostarczalijenamiejscebudowy.Cegłyużywanedowznoszeniawiększych
budowlimiałydługośćok.30cm,szerokość15cmiok.6cmwysokości.

Potemdopołożnychukobiethebrajskich,zktórychjedna

nazywałasięSzifra,adrugaPua,powiedziałkrólegipski

tesłowa:

Jeślibędziecieprzyporodachkobiethebrajskich,topatrzcienapłeć
noworodka.Jeślibędziechłopiec,towinnyściegozabić,ajeśli
dziewczynka,tozostawciejąprzyżyciu.

1,16napłećnoworodka.BJ:„nadwakamienie”,zatekstemhebr.Chodziprawdopodobnieokrzesło,naktórymsiadałakobietawczasieporodu(możewtensposóbokreślanopłeć

noworodka?).Tłumaczeniesyr.:„dwakolana”.Wgrec.szerokainterpretacja:„wtedy,gdysąwtrakcierodzenia”.

LeczpołożnebałysięBogainiewykonałyrozkazukróla

egipskiego,pozostawiającprzyżyciuchłopców.

Iwezwałkról

egipskipołożne,mówiącdonich:Czemutakczynicieiczemu
pozostawiaciechłopcówprzyżyciu?

Oneodpowiedziałyfaraonowi:

KobietyhebrajskieniesąpodobnedoEgipcjanek;sązdrowe,toteż
rodząwcześniej,zanimprzybędziedonichpołożna.

Bógdobrze

czyniłpołożnym,aludstawałsięcorazliczniejszyipotężniejszy.

PonieważpołożnebałysięBoga,równieżiimzapewniłOn

potomstwo.

Faraonwydałwtedyrozkazcałemuswojemuludowi:

Wszystkichnowonarodzonychchłopcówwyrzucajciedorzeki,a

każdądziewczynkępozostawiajcieprzyżyciu.

1,22dorzeki.WpełnymtegosłowaznaczeniuwEgipcie—Nil,aleużywanetakżenaokreśleniejednejalbodrugiejzjegogłównychodnóg.
1,15-22.Stołkidorodzenia.Wstarożytnościkobietyrodziłyzwyklewpozycjiprzykucniętejlubklęczącej.Małestołki,kamienielubcegłymogłysłużyćjakopunktoparciadlarodzącej

kobiety.Położnepomagałynietylkopodczasporodu,leczsłużyłyradąwokresiepoczęcia,ciążyiopiekinadnoworodkiem.

Wj2

UrodzenieMojżesza

PewienczłowiekzpokoleniaLewiegoprzyszedł,abywziąćza

żonęjednązkobietztegożpokolenia.

2,1-10Przypisywanetradycjijahwistyczno-elohistycznejalbotylkoelohistycznej.

Kobietatapoczęłaiurodziłasyna,awidząc,żejestpiękny,

ukrywałagoprzeztrzymiesiące.

Aniemogącukrywaćgodłużej,

wzięłaskrzynkęzpapirusu,powlekłajążywicąismołąiwłożywszy
wniądziecko,umieściławsitowiunabrzegurzeki.

2,3.Wzięłaskrzynkęzpapirusu,powlekłajążywicąismołą.Hebrajskiesłowo,któregoużytodoopisaniakoszykaMojżesza,jesttymsamym,któreoznaczaarkęNoego.Papirus

wykorzystanydozrobieniatejpływającejkołyskibyłużywanyrównieżwEgipcieiMezopotamiidowytwarzanialekkichłodzi,zczegopisarzebiblijnizdawalisobiesprawę(Iz18,2).Koszwykonany
byłztrzechwarstwpapirusu,zaśżywicaismołapowodowały,iżnieprzepuszczałwody(wRdz6,14posłużonosięinnymsłowemnaoznaczenietegosamegozabezpieczenia).Wchetyckimmicie
zatytułowanymOpowieśćadwóchmiastach:KanesziZalpa,królowaKaneszwciągujednegorokurodzitrzydziestusynówiumieszczaichwwysmołowanychkoszach,puszczającwdółrzeki.Mit
opowiada,żebogowiewyciągnęliichzmorzaiwychowali.

Siostrazaśjegostałazdala,abywidzieć,cosięznimstanie.

córkafaraonazeszłakurzece,abysięwykąpać,jejzaśsłużące
przechadzałysięnadbrzegiemrzeki.Gdyspostrzegłaskrzynkę
pośródsitowia,posłałasłużącą,abyjąprzyniosła.

Aotworzywszyją,

zobaczyładziecko:byłtopłaczącychłopczyk.Ulitowałasięnadnim,
mówiąc:JestonspośróddzieciHebrajczyków.

Jegosiostrarzekła

wtedydocórkifaraona:Czymampójśćzawołaćcikarmicielkę
spośródkobietHebrajczyków,którabywykarmiłacitodziecko?

2,7.Karmicielka/piastunka.Wynajęciepiastunkidokarmieniaiopiekowaniasiędzieckiemdoczasuodstawieniaodpiersibyłotradycyjnymzwyczajemkobietzzamożnychi

arystokratycznychrodów.Chociażliteraturaegipskaniewielemówinatentemat,aktaprawnezobszaruMezopotamiipodająproceduręadopcjiporzuconegodziecka,któreznaleziono.Piastunkapełniła
rolępłatnejopiekunkiistrażniczki,zaśadopcjidokonywanopoodstawieniudzieckaodpiersi.

Idź–powiedziałajejcórkafaraona.Poszławówczasdziewczyna

izawołałamatkędziecka.

Córkafaraonatakjejpowiedziała:Weźto

dzieckoiwykarmjedlamnie,ajadamcizatozapłatę.Wówczas
kobietazabraładzieckoiwykarmiłaje.

Gdychłopiecpodrósł,

zaprowadziłagodocórkifaraona,ibyłdlaniejjaksyn.Dałamuimię

Mojżesz,mówiąc:Bowydobyłamgozwody.

2,10Etymologialudowaimienia„Mojżesz”(hebr.moszeh)napodstawieczasownikamaszah,„wyciągać”,córkafaraonajednaknieznałahebr.Wistocieimięjestegipskie,znanewformie

skróconej,moses,albowpełnej,np.Tutmoses,„bógTotsięnarodził”.—HistoriawyciągnięciaMojżeszazwodyzostałaporównanadolegendodzieciństwiepewnychsławnychosobistości,
szczególnieSargonazAkadu,królaMezopotamiiwtrzecimtysiącleciu,któregomatkapowierzyłarzecewkoszykutrzcinowym.

2,1-10.Bohaterowieocaleniwchwilinarodzin.Wstarożytnymświecieistniałyrelacjeoinnychbohaterach,którzyzostaliocaleniwchwilinarodzinlubwychowywalisięw

okolicznościach,któreniepredestynowałyichdoprzyszłejroli.UtworemliterackimnajbardziejpodtymwzględemintrygującymjestLegendaonarodzinachSargona(przypuszczalniezVIIIw.przed
Chr.).Zamiastzłożyćdzieckowofierze(zgodniezobowiązkiemkapłanki),matkaSargonaukryłagowtrzcinowymkoszu,którypozostawiłanadbrzegiemEufratu.Poniesionyprądemwdółrzeki,
Sargonzostałznalezionyiwychowanyprzezkrólewskiegoogrodnika.Gdydorósł,stałsięzałożycielemdynastiiAkkadu(XXIVw.przedChr.).Istniejąjednakrównieżistotneróżnice.Wwiększości
opowieściczłonekkrólewskiegoroduzostajeporzuconynałaskęlosuijestwychowywanyprzezludziprostych.Mojżesz,dziękiopieceOpatrzności,zostajewyratowanyprzezcórkęfaraonai
wychowujesięwkomfortowychwarunkach.Niemajednakpowodu,byprzypuszczać,żecórkafaraonamiałajakąśszczególnąwładzęlubwpływy.Nakażdymdworzepełnobyłodziecikobietz
haremu,córkizaśbyłyniżejcenioneodsynów.

2,10.ImięMojżesza.ImięMojżeszpochodziodegipskiegosłowams(w)oznaczającego„począć”.Jesttoczęstowystępującyczłonstarożytnychimion,zwyklezwiązanyzimieniemboga,

np.wimieniuTotmes/Tutmozis(„Totpoczął”lub„Totzrodził”)lubRamzes(„Rapoczął”lub„Razrodził”).Alternatywnie,ponieważegipskiemsznaczyrównież„chłopiec”,Mojżeszmógłzostać
nazwanyzapomocąogólnegookreślenia.Wtekściehebrajskimpojawiasięteżgrasłów,spokrewnionazhebrajskimrdzeniem„wyciągać”.

2,10.Dorastanienadworzefaraona.Dorastanienadworzefaraonawiązałosięzpewnymiprzywilejami,jeślichodzionaukęikształcenie.Chłopcauczonoprzypuszczalnieliteraturyi

sztukipisania,atakżerzemiosławojennego.Elementemkształceniabyłateżzapewnenaukajęzykówobcych,niezbędnychwdyplomacji.Jednązesztuk,któreEgipcjaniecenilinajbardziej,była
retoryka(sztukaprzemawianiaiargumentowania).UtworytakiejakOpowieśćowymownymwieśniakudowodzą,żeludzie,którzypotrafiliprzemawiać,wywoływaliwielkiewrażenie.ChociażMojżesza
uczonoretoryki,nieuważałsięzaszczególnieuzdolnionegowtejdziedzinie(Wj4,10-12).

MojżeszwziemiMadian

Wtymczasie,kiedyMojżeszdorósł,poszedłodwiedzićswych

rodakówizobaczył,jakciężkopracują.UjrzałteżEgipcjanina
bijącegopewnegoHebrajczyka,jegorodaka.

2,11-22Tewiersze(albo,wedługniektórych,tylko15-22)pochodząztradycjijahwistycznej.—MadiannajczęściejsięsytuujewArabii,napołudnieodEdomu,anawschódodzatoki

Akaba;wfolklorzearabskimzachowałosięwspomnieniepobytuMojżeszawtejokolicy,jednaklokalizacjatajestpóźna,apewnaliczbatekstówpokazujeMadianitówjakowielkichnomadów,
wędrującychposzlakachPalestyny(Rdz37,28.36)albopółwyspuSynaj(Lb10,29-32),robiącychwypadydoMoabu(Rdz36,35;por.takżeLb22,4.7;25,6.18;31,1-9;Joz13,21).Gedeonodniesienad
nimizwycięstwowcentralnejPalestynie(Sdz6-8;por.Iz9,3;10,26).Bardziejprecyzyjnąwskazówkęcodoichterytoriówpodanow1Krl11,18:pewienksiążęedomskiuciekającdoEgiptuprzechodzi
najpierwprzezMadian,apóźniejprzezParan(południeNegebu,międzyKadesziEgiptem).Madian,gdzieBógobjawiłsięMojżeszowi,należałobywięcumiejscawiaćnapółwyspieSynaj,nawschód
odpustyniParan,aniewArabii.

2,11TekstnicniemówiowykształceniuMojżesza:w11,3powiedzianopoprostu,żestałsięon„wielkąosobistością”,awDz7,22—żezostał„wykształconywewszystkichnaukach

egipskich”.JózefFlawiusziFilondodadządotegopewnelegendarneszczegóły.

Rozejrzałsięwięcnawszystkiestrony,awidząc,żeniema

nikogo,zabiłEgipcjaninaiukryłgowpiasku.

Wyszedłznowu

nazajutrz,aotodwajHebrajczycykłócilisięzesobą.Irzekłdo
winowajcy:Czemubijeszswegorodaka?

Atenmuodpowiedział:

Któżcięustanowiłnaszymprzełożonymirozjemcą?Czychceszmnie
zabić,jakzabiłeśEgipcjanina?PrzeląkłsięMojżeszipomyślał:Z
całąpewnościąsprawawyszłanajaw.

Takżefaraonusłyszałotymi

usiłowałzabićMojżesza.UciekłwięcMojżeszprzedfaraonemiudał
siędokrajuMadian;izatrzymałsiętamprzystudni.

2,15udałsię.Takgrec.isyr.Teksthebr.:„zamieszkał”.
2,12-15.PrzestępstwoMojżesza.Egipcjancharakteryzowałopoczuciedumynarodowej,którekazałoimuważaćcudzoziemcówzagorszychodsiebie.ZabicieEgipcjaninaprzez

cudzoziemcabyłouważanezawielkązbrodnię.

2,15.UcieczkazEgiptu:Sinuhe.WjednymzdobrzeznanychegipskichutworówzIItysiącleciaprzedChr.,OpowieścioSinuhe,głównybohater,lękającsięniełaskinowegofaraona,

uciekadoSyriiprzezKanaan.TampoślubiacórkęnaczelnikaszczepuBeduinówistajesięwpływowymprzywódcątegoludu.

2,15.KrajMadian.Madianicibylinawpółnomadycznymludem,którywróżnychźródłachiopowieściachumieszczanyjestwróżnychregionach,odZajordaniaiNegebuwPalestyniepo

północnączęśćSynaju.JednakrejonpołożonynawschódodzatokiAkaba,wpółnocno-zachodniejArabii,wydajesięnajbardziejprawdopodobnymgłównymośrodkiemzamieszkiwanymprzez
Madianitów.

AkapłanMadianitówmiałsiedemcórek.Przyszłyone,

naczerpaływodyinapełniłykoryta,abynapoićowceswegoojca.

2,16kapłanMadianitów.Por.18,1+.

Alenadeszlipasterzeiodpędzilije.Mojżeszwtedypowstał,

wziąłjewobronęinapoiłichowce.

AgdywróciłydoReuela,ojca

swego,zapytałje:Dlaczegowracaciedziśtakwcześnie?

2,18NiemazgodnościwtekstachcodoimieniaiosobyteściaMojżesza.TutajmamyReuela,kapłanamadianickiego;w3,1;4,18;18,1nosionimię„Jetro”;wLb10,29mowaoChobabie,

synuReuela,Madianicie,awSdz1,16;4,11—oChobabieKenicie.MożnawtymwierszupominąćwzmiankęoReuelujakodrugorzędną,natomiastwLb10,29widziećpróbęzharmonizowaniadwóch
tradycjidotyczącychkenickiegoimadianickiegomałżeństwaMojżesza.Wistocieoneobiesązbieżnezesobąiniemapotrzebyichuzgadniać.Pierwsza,jahwistycznaipochodzącazPalestyny
południowej,odzwierciedlaistnienieprzyjaznychwięzówmiędzyJudąaKenitami,zachowującoczywiściepamięćmałżeństwaMojżeszazjakąścudzoziemką.Drugą,elohistycznąiściślezwiązanąz

WyjściemzEgiptu,należyuznaćzahistoryczną.

Odpowiedziały:Egipcjaninobroniłnasprzedpasterzamii

naczerpałteżwodydlanas,inapoiłnaszeowce.

2,16-19.Pasterki.Kobietyzajmowałysiępasterstwemjedyniewówczas,gdywrodzinieniebyłosynów.Negatywnestronytegozajęciaukazujeepizododpędzeniadziewczątodstudni

przezinnychpasterzy.

Rzekłwówczasdocórek:Agdzieonjest,czemu

pozostawiłyścietegoczłowieka?Zawołajciego,abypożywiłsię
chlebem.

Mojżeszzgodziłsięzamieszkaćutegoczłowieka,atendał

muSeforę,córkęswą,zażonę.

Iurodziłamusyna,aondałmuimię

Gerszom,bomówił:Jestemcudzoziemcemwobcejziemi.

2,22Gerszom.Etymologialudowa,wktórejnawiązanotylkodopierwszejsylaby:ger,„obcyrezydent”.
—WWulgaciedodano(według18,4):„Urodziładrugiegosyna,któregonazwałEliezer,gdyżmówił:«Bógmegoojcajestmipomocą,Onmnieuwolniłzrękifaraona»”

PierwszyopispowołaniaMojżesza

Wtymdługimczasieumarłkrólegipski;Izraelicinarzekalina

swojąciężkąpracęijęczeli,anarzekanienaciężkąpracędochodziło
doBoga.

2,23-25Tradycjakapłańska.
2,23.Tożsamośćfaraona.Itymrazemniepodano,ojakiegofaraonachodzi.Większośćuczonychsądzi,żebyłtoTotmesIIIlubRamzesII.

IwysłuchałBógichjęku,pamiętałbowiemoswoimprzymierzu

zAbrahamem,IzaakiemiJakubem.

WejrzałBógnaIzraelitówi

zrozumiałich.

2,25BJ:„BógspojrzałnaIzraelitówiBógpoznał”,zatekstemhebr.Konieczdaniajesturwany.

Wj3

GdyMojżeszpasałowceswegoteściaimieniemJetro,kapłana

Madianitów,zaprowadziłowcewgłąbpustyniidoszedłdoGóry
BożejHoreb.

3,1—4,31TapierwszaopowieśćopowołaniuMojżeszazawierawzajemniepowiązaneelementyjahwistyczne(w.1-5i16-20—teofaniaimisjaMojżesza)atakżeelohistyczne(w.6i9-15

—objawieniaimieniaBożego).Druga,kapłańska,opowieśćoobjawieniuimieniaBożegoorazpowołaniuMojżesza,tymrazemwEgipcie,pojawisięw6,2-13i6,28-7,7.

3,1„Horeb”tonazwagórySynajwoprawiehistorycznejPwtorazwredakcjideuteronomistycznejKrl.Tutajjestonaglosą,podobniejakw17,6.
3,1.Różnewersjeimion:Reuel(Wj2,18)iJetro(Wj3,1).WpoprzednimrozdzialeteśćMojżeszanosiimięReuel,tutajJetro,zaśwLb10,29Chobab(zob.Sdz4,11).Trudnośćtęmożna

rozwikłać,wskazującnaniejasnościterminologiczne.Hebrajskiterminoznaczającyteściówpłcimęskiejniemacharakterukonkretnego.Słowooznaczającekrewnychkobietypłcimęskiejmożebyć
użytewodniesieniudojejojca,brata,anawetdziadka.Większośćhipoteznawiązujedotegofaktu.ByćmożeReuelbyłichdziadkiempiastującymrolęgłowyrodu,JetroojcemSeforyi,wtensposób,
teściemMojżesza,zaśChobabjegoszwagrem,synemJetro.Innahipotezagłosi,żeJetroiChobabmoglibyćszwagramiMojżesza,zaśReuel-ojcemżony.

3,1.GóraBoża.MianemGóryBożejokreślonotutajHoreb,gdzieindziejSynaj,chociażobydwienazwymogąsięodnosićdotegosamegoogólnegoobszaru,konkretnegopasmalub

wierzchołka.MojżesznazywatomiejsceGórąBożąprzypuszczalniezuwaginaszczególnąrolę,którąodegrawkolejnychrozdziałach,niezaśzpowodujakichśwcześniejszychteofaniilubprzesądów.
Wświeciestarożytnymiwkulturzeantycznejpanowałpogląd,żebóstwazamieszkująszczytygór.

WtedyukazałmusięAniołPańskiwpłomieniuognia,ześrodka

krzewu.[Mojżesz]widział,jakkrzewpłonąłogniem,aniespłonąłod
niego.

3,2AniołPański.SamBógwpostaci,wjakiejsięobjawialudziom.Por.Rdz16,7+.

WtedyMojżeszpowiedziałdosiebie:Podejdę,żebysię

przyjrzećtemuniezwykłemuzjawisku.Dlaczegokrzewsięniespala?

GdyzaśPanujrzał,żepodchodzi,bysięprzyjrzeć,zawołałBógdo.

niegoześrodkakrzewu:Mojżeszu,Mojżeszu!Onzaśodpowiedział:
Otojestem.

3,2-4.Krzewgorejący.Podawanowielenaturalnychwytłumaczeńzjawiskapłonącegokrzewu,odroślin,którewydzielająłatwopalneolejki,pote,któreokrytesąliśćmiijagodamio

jaskrawychbarwach.WpóźnoegipskichtekstachoHorusie,pochodzącychzeświątyniEdfu,bógniebiosmanifestujesięwpostacipłomienianakonkretnymrodzajukrzewu,zapisektendatujesię
jednaknatysiąclatpoMojżeszu.

Rzekłmu[Bóg]:Niezbliżajsiętu!Zdejmijsandałyznóg,gdyż

miejsce,naktórymstoisz,jestziemiąświętą.

Powiedziałjeszcze

Pan:JestemBogiemojcatwego,BogiemAbrahama,BogiemIzaakai
BogiemJakuba.Mojżeszzasłoniłtwarz,bałsiębowiemzwrócićoczy
naBoga.

3,6Bógjestdotegostopniatranscendentny,żeżadnestworzenieniemożeGozobaczyćipozostaćprzyżyciu.
3,5-6.Zdejmsandałyznóg.Powszechnąpraktykąbyło,żekapłaniwchodzilidoświątyńboso,byniewnosićprochuiinnychnieczystości.

Panmówił:Dosyćnapatrzyłemsięnaudrękęludumegow

Egipcieinasłuchałemsięnarzekańjegonaciemięzców,znamwięc

jegouciemiężenie.

3,2-7.Jahwe,Bógojcatwego.Sposób,wjakiBógokreślasiebiesamego(„JestemBogiemojcatwego”),wskazuje,żewyobrażenieopiekuńczegobóstwanajlepiejwyjaśniałosposób,wjaki

IzraelicimyślelioJahwe.Tytułtenprzestałbyćużywany,gdyJahwestałsięBogiemnarodunagórzeSynaj.OkreślenietoidentyfikujeGorównieżjakoBogaprzymierza.

Zstąpiłem,abygowyrwaćzrąkEgiptuiwyprowadzićztej

ziemidoziemiżyznejiprzestronnej,doziemi,któraopływawmleko
imiód,namiejsceKananejczyka,Chittyty,Amoryty,Peryzzyty,
ChiwwityiJebusyty.

3,8któraopływawmlekoimiód.CzęstewPięcioksięguokreślenieZiemiObiecanej.
3,8.LudyKanaanu.Zlistysześciugrupludów,którezamieszkiwałyKanaan,pierwszetrzysądobrzeznane,zaśtrzyostatnieprawiewcale.WzmiankioKanaaniepojawiająsięjużna

tabliczkachzEbla(XXIVw.przedChr.).LudyKanaanumieszkałygłówniewumocnionychmiastach,któreznajdowałysięwtymkraju,chociażniewydajesię,bybyłyjegordzennymimieszkańcami.
ChetycipochodzilizAnatolii(obszaruleżącegonatereniedzisiejszejTurcji),leczróżnegrupyChetytówmigrowałynapołudnieiosiedlałysięnaterenieSyriiiKanaanu.Amoryci(wMezopotamii
nazywaniAmurrulubMartu)znanisązdokumentówpisanych,datowanychjużzpołowyIIItysiącleciaprzedChr.Większośćbadaczysądzi,żezajmowalioniwieleobszarówBliskiegoWschodu,choć
pochodzilizSyrii.Nadaltrwajądyskusje,czytermin„Peryzzyci”maznaczenieetniczne,czysocjologiczne(oznaczająceludzimieszkającychwosadachpozbawionychmurówobronnych).Chiwwitów
łączysięczasamizChorytami(wówczasmogąbyćtożsamizHurytami).JebusycizajmowalipóźniejszyobszarpokoleniaBeniamina,zwłaszczamiastoJerozolimę,ibyliczęstowiązanizPeryzzytami,
którzymieszkaliwtymsamymrejonie.PozaBibliąniemawzmianekoPeryzzytach,ChiwwitachiJebusytach.

TerazotodoszłodoMniewołanieIzraelitów,boteżnaocznie

przekonałemsięocierpieniach,jakieimzadająEgipcjanie:

Idź

przetoteraz,otoposyłamciędofaraona,iwyprowadźmójlud,
Izraelitów,zEgiptu.

3,7-10.Doziemi,któraopływawmlekoimiód.Kanaanzostałopisanyjako„ziemia,któraopływawmlekoimiód”.Oddajetojegoobfitośćwkontekściepasterskiegostylużycia,

niekoniecznieobfitośćwkategoriachosiadłegorolnictwa.Mlekojestjednymzproduktówhodowli,zaśmiódoznaczanaturalnezasoby(przypuszczalniechodziraczejosyropzdaktyliniżomiód
pszczeli).PodobnewyrażeniepojawiasięwugaryckimeposieoBaaluiMocie,wktórymżyznośćziemiopisujesięwkategoriachwadi(potoków)opływającychwmiód.Tekstyegipskie,nawettak
wczesnejakOpowieśćoSinuhe,opisująziemięKanaanjakobogatąwzasobynaturalneiuprawy.

AMojżeszodrzekłBogu:Kimżejestem,bymmiałiśćdo

faraonaiwyprowadzićIzraelitówzEgiptu?

3,11.WątpliwościMojżesza.ObiekcjeMojżeszaniebrzmiązbytprzekonywająco,szczególniewkontekściewykształceniaretorycznego,któreotrzymałnadworzefaraona(zob.Wj2,10).

AOnpowiedział:Jabędęztobą.Znakiemzaśdlaciebie,żeJa

cięposłałem,będzieto,iżpowyprowadzeniutegoluduzEgiptu
oddaciecześćBogunatejgórze.

3,12„Znakiem”możebyćto,cozostałopowiedzianewdrugiejczęściwiersza,albochodziojakiśznakwrodzajuopisanychw4,1-9,któretupominięto.

MojżeszzaśrzekłBogu:OtopójdędoIzraelitówipowiemim:

Bógojcównaszychposłałmniedowas.Leczgdyonimniezapytają,
jakiejestJegoimię,cóżimmampowiedzieć?

3,13-15TradycjajahwistycznałączykultJahwezpoczątkamiludzkości(Rdz4,26)iużywategoimieniawcałejhistoriipatriarchalnej.Wedługtradycjielohistycznej,doktórejnależyten

tekst,zostałoonoobjawionedopieroMojżeszowijakoimięBogaojców.Tradycjakapłańska(6,2-3)głositosamo,precyzującjedynie,żeimięBogaojcówbrzmiało„ElSzaddaj”(por.Rdz17,1+).
Opowieśćta,będącajednymznajważniejszychmiejscST,kryjewsobiedwaproblemy:pierwszy,filologiczny,dotyczyetymologiiimienia„Jahwe”;drugi,egzegetycznyiteologiczny—ogólnego
sensuopowieściorazznaczeniaprzekazywanegoObjawienia.1.UsiłowanowyjaśnićimięJahwepoprzezinnejęzykiniżhebr.alboprzywołującrozmaiterdzeniehebr.Zcałąpewnościąnależywnim

widziećczasownik„być”warchaicznejpostaci.Niektórzydostrzegajątuformęprzyczynowątegoczasownika:„sprawia,bybyło”,„doprowadzadoistnienia”,jednakowielebardziejprawdopodobne,
żemamytudoczynieniazprostąformątematycznąizeznaczeniem„Onjest”.2.Codointerpretacji,słowotoznajdujewyjaśnienieww.14,któryjeststarymdodatkiempochodzącymztejsamej
tradycji.Toczysiędyskusjacodosensuwyjaśnienia:’ehjeh’aszer’ehjeh.Bógmówiącosobiesamymmożeużywaćjedyniepierwszejosoby:„Jajestem”.Zdaniehebr.możnatłumaczyćdosł.:„Jestem
tym,czymjestem”,cooznaczałoby,żeniechceOnobjawićswegoimienia,zkontekstujednakwynika,żechcetouczynić—imię,wedługkoncepcjisemickiej,maGowpewiensposóbdefiniować.
Zdaniehebr.możnadosł.przetłumaczyćtakże:„Jestemtym,któryjestem”,atowedługregułskładnihebr.odpowiadazdaniu:„Jestemtym,któryjest”,„JestemIstniejącym”.Takwłaśniezrozumielije
tłumaczeSept:Egoeimihoon.JedynieBógprawdziwieistnieje.Znaczyto,żejestOntranscendentnyipozostajedlaczłowiekatajemnicąatakżeżedziaławhistoriiswegoluduiwhistoriiludzkości,w
historii,którąprowadzikuznanemusobiecelowi.TentekstzawierawzalążkucałyprzyszłyrozwójObjawienia(por.Ap1,8):„Któryjest,KtórybyłiKtóryprzychodzi,/Wszechmogący”.

3,13.ObjawienieimieniaBożego.Wświecieantykuwierzono,żeimięjestściślezwiązanezwewnętrznąnaturączłowieka.Znajomośćczyjegośimieniaoznaczaławiedzęnatematjego

natury,azatem,potencjalnie,sprawowanienadnimwładzy.Ztegopowoduimionabogówbyłyczasamiotoczonewielkątajemnicą.NaprzykładegipskibógsłońcaRemiałtajemne,ukryteimię,które
znałajedyniejegocórka,Izis.Zob.komentarzdoWj20,7.

OdpowiedziałBógMojżeszowi:JESTEM,KTÓRYJESTEM.I

dodał:TakpowieszsynomIzraela:JESTEMposłałmniedowas.

MówiłdalejBógdoMojżesza:TakpowieszIzraelitom:PAN,Bóg

ojcówwaszych,BógAbrahama,BógIzaakaiBógJakubaposłałmnie
dowas.Tojestimięmojenawiekiitojestmojezawołaniena
najdalszepokolenia.

3,13-15.JESTEM,KTÓRYJESTEM.ImięBogaIzraela,Jahwe(zwykleoddawanejakoPAN,w.15),pochodziodhebrajskiegoczasownika„być”.Wwersecie14użytotegoczasownika

wformiepierwszejosoby:„jestem”.ImięJahwe,noszoneprzezBogaIzraelitów,jestpozaStarymTestamentempoświadczonenainskrypcjiMeszy,ostrakonachzArad,listachzLakiszoraz
inskrypcjachzChirbetel-KumiKuntilletAdżrud,bywymienićtylkokilkanajważniejszych.Byćmożesłowo„Jahwe”lub„Jah”jakoimiębóstwabyłoużywanerównieżpozaIzraelem,chociaż
wszystkieznaneprzypadkimająspornycharakter.Jednymznajbardziejinteresującychjestwzmiankao„YhwzkrajuSzasu”wegipskichinskrypcjachzNubii(dzisiejszySudan),pochodzącychz
połowyIItysiącleciaprzedChr.SzasutogrupaBeduinów,którananiektórychinskrypcjachłączonajestzobszaremSeiru(zob.Pwt33,2;Sdz5,4).Możetoznajdowaćpotwierdzeniewbiblijnej
wzmiance,żeMadianitaJetrobyłczcicielemJahwe(rozdz.18).Należyjednakpamiętać,żeMidianbyłrównieżpotomkiemAbrahama(Rdz25,2-4),mogływięcistniećtutajzwiązkizBogiem
Izraelitów.

Idź,agdyzbierzeszstarszychIzraela,powieszim:Objawiłmi

sięPan,Bógojcówwaszych,BógAbrahama,BógIzaakaiBóg
Jakubaipowiedział:Zająłemsięwpełniwamiitym,cowam
uczynionowEgipcie.

3,16Zająłemsięwpełniwami.Dosł.:Nawiedziłemwas.WodniesieniudoBoga„nawiedzenie”zawierawsobieabsolutneprawowglądu,sąduisankcji.Jegointerwencjewlosyjednosteki

ludówmogąprzynieśćdobrodziejstwa(4,31;Rdz21,1;50,24-25;Ps65,10;80,15;Mdr3,7-13;Jr29,10;por.Łk1,68+)lubkarę(1Sm15,2;Mdr14,11;19,15;Jr6.15;23,34;Am3,2).

PostanowiłemwięcwywieśćwaszuciskuwEgipciei

zaprowadzićdoziemiKananejczyka,Chittyty,Amoryty,Peryzzyty,
ChiwwityiJebusyty,doziemiopływającejwmlekoimiód.

3,16-17.StarsiIzraela.Starsipełnilirolęprzywódcówklanów.Stanowilizwyklezgromadzenienadzorującedziałalnośćprzywódcywioskilublokalnejwspólnoty.Przedwyrażeniemzgody

naobjęcieprzezMojżeszaprzywództwa,ludziemoglizwrócićsiędostarszychopoparciejegokandydatury.

Onitwychsłówusłuchają.Ipójdzieszrazemzestarszymi

Izraeladokrólaegipskiego,ipowieciemu:Pan,BógHebrajczyków,
namsięobjawił.Pozwólnamodbyćdrogętrzechdniprzezpustynię,
abyśmyzłożyliofiaryPanu,Bogunaszemu.

3,18.Pozwólnamodbyćdrogętrzechdniprzezpustynię,abyśmyzłożyliofiary.Prośbaskierowanadofaraonadotyczyzgodynatrzydniowąpielgrzymkęreligijnąnapustynię.

Oznaczałobytodzieńwędrówkiwkażdąstronęijedendzieńwypełnionyuroczystościamireligijnymi.Wwynikuodmowydoprzestępstwfaraonadołączyłyprześladowaniareligijne.

Jazaświem,żekrólegipskiniepozwoliwamwyruszyć,chyba

żezmuszonysiłą.

3,18-20.Pan,I5ógHebrajczyków.„Pan,BógHebrajczyków”totytułBożyużywanywyłączniewkontekściewydarzeńWyjścia.PonieważIzraeliciokreślalisiebiemianemHebrajczyków

jedyniewkontaktachzcudzoziemcami,niektórzyuczeniłączątermin„Hebrajczyk”zterminem„Apiru/Habiru”,któryniemacharakteruetnicznego,leczspołeczny,oznaczającyludzioderwanychod
ojczystychkorzeni.

3,19-20.PotężnarękaBoża.Obrazwyciągniętej/potężnejrękiBożej(lubBożegoramienia)pojawiasięczęstowegipskichinskrypcjachopisującychpotęgęfaraona.WnarracjioWyjściu

obraztensłużyukazaniuBożejwładzynadkrólemEgiptu.Zob.Pwt26,8.

WyciągnęprzetorękęiuderzęEgiptróżnymicudami,jakich

tamdokonam,awypuściwas.

Sprawięteż,żeEgipcjanieokażą

życzliwośćtemuludowi,takiżniepójdzieciezniczym,gdybędziecie
wychodzić.

Każdabowiemkobietapożyczyodswojejsąsiadkiiod

panidomuswegosrebrneizłotenaczyniaorazszaty.Nałożycietona
synówicórkiwaszeizłupicieEgipcjan.

Wj4

NatopowiedziałMojżesz:Ajeślinieuwierząinieusłuchają

słówmoich,leczpowiedzą,żePannieukazałmisięwcale?

WówczasPanzapytałgo:Comaszwręku?Odpowiedział:Laskę.

Wtedyrozkazał:Rzućjąnaziemię.Aonrzuciłjąnaziemię,i

zamieniłasięwwęża.Mojżeszzaśuciekałprzednim.

Pan

powiedziałwtedydoMojżesza:Wyciągnijrękęichwyćgozaogon.I
wyciągnąłrękę,iuchwyciłgo,astałsięznówlaskąwjegoręku.

Tak

uczyń,abyuwierzyli,żeukazałsiętobiePan,Bógojcówich,Bóg
Abrahama,BógIzaakaiBógJakuba.

4,5Takuczyń.WBJpominiętezatekstemhebr.W.5,któryprzerywaopowieść,jestdodatkiem.

PonownierzekłdoniegoPan:Włóżrękęwzanadrze!Iwłożył

rękęwzanadrze,agdyjąwyjął,byłapokrytatrądem[białym]jak
śnieg.

Irzekłznów:Włóżrękęwzanadrze!Iwłożyłjąponowniew

zanadrze,agdyjąpochwiliwyciągnął,byłatakajakresztaciała.

Takwięc,jeślinieuwierząinieprzyjmąwymowypierwszego

znaku,uwierząwymowiedrugiegoznaku.

Agdybynieuwierzyli

nawettymdwomznakominiezważalinamowętwoją,wówczas
zaczerpnieszwodyzNiluiwylejesznasuchąziemię;awoda
zaczerpniętazNilustaniesiękrwiąnaziemi.

4,1-9.TrzyznakidaneMojżeszowi.Trzyznaki,którychPanudzieliłMojżeszowi,mająprzypuszczalnierangęsymboli.LaskabyławEgipciesymbolemwładzy,zaśfaraonbył

przedstawianyjakowąż,ureusz,umieszczonynawidocznymmiejscujegokorony.Pierwszyznakinformowałzatem,żefaraonicałajegowładzaznajdująsięwrękuBoga.Drugimznakiembyło
pojawieniesięnaręceMojżeszasymptomówchorobyskóry,którączęstotłumaczysięjako„trąd”.Wistocietohebrajskiesłowookreślałowieleschorzeńskórnych,najczęściejznaczniełagodniejszych
odchorobyHansena(trąd,zob.komentarzdoKpł13,1).Miniotozawsze,gdyPismoŚwiętegoużywa,sygnalizujeonokaręzapychę-wsytuacji,wktórejdumnyczłowiekuzurpujesobieBoskąrolę
(Lb12,1-12;2Krl5,22-27;2Krn26,16-21).ZnaktenwskazujezatemnaBożyzamiarukaraniafaraona.RezultatemznakutrądubyłousunięciezmiejscaBożejobecności,bowiemchorobaczyniła
człowiekanieczystym.Trzeciznak,zamianawodywkrew,ukazujeBożąwładzęnadpomyślnościąEgiptu,którybyłcałkowicieuzależnionyodwódNilu.Jesttorównieżzapowiedźplag,któreBóg
ześlenatenkraj.

IrzekłMojżeszdoPana:Wybacz,Panie,alejaniejestem

wymownyodwczorajiprzedwczoraj,anawetodczasu,gdy
przemawiaszdoTwegosługi.Ociężałesąustamojeijęzykmój
zesztywniał.

Panzaśodrzekł:Ktodałczłowiekowiusta?Ktoczyni

goniemymalbogłuchym,widzącymalboniewidomym,czyżnieJa,
Pan?

Przetoidź,aJabędęprzyustachtwoichipouczęcię,comasz

mówić.

LeczMojżeszrzekł:Wybacz,Panie,alepoślijkogoinnego.

IrozgniewałsięPannaMojżesza,mówiąc:Czyżniemaszbrata

Aarona,lewity?Wiem,żeonmałatwośćprzemawiania.Ototeraz
wyszedłcinaspotkanie,agdycięujrzy,szczerzesięucieszy.

będzieszmówiłdoniegoiwłożysztesłowawjegousta.Jazaśbędę
przyustachtwoichijegoipouczęwas,cowinniścieczynić.

zamiastciebiebędziemówićdoludu,onbędziedlaciebieustami,aty
będzieszdlaniegojakbyBogiem.

Alaskętęweźdoręki,bonią

maszdokonaćznaków.

4,17BógwręczaMojżeszowilaskę(stądjejnazwa„laskaBoga”,por.w.20),którabędzienarzędziemcudów(7,20b;9,22n;10,13n;itd.).Por.laskęElizeusza(2Krl4,29).
4,17.LaskaMojżesza.LaskastałasięsymbolemmocyBożejiJegoobecnościubokuMojżesza.Wyraźnieodróżnianojąodnarzędzimagicznych,bowiemMojżesznigdynieposługiwałsię

laską,wypowiadajączaklęcialubmagicznesłowa.NiebyłateżwykorzystywanadomanipulowaniaBogiem,azatem,zwyjątkiemjednego,niefortunnego,incydentu(Lb20),Mojżeszniedzierżyłjej
samowładnie,leczużywałwyłącznienaBożepolecenie.

IodszedłMojżesz,awróciwszydoswegoteścia,Jetry,

powiedziałmu:Pozwólmipójśćzpowrotemdobracimoich,którzy
sąwEgipcie,abymzobaczył,czysąjeszczeprzyżyciu.Jetro
powiedziałdoMojżesza:Idźwpokoju.

PanpowiedziałdoMojżesza

wMadian:WracajdoEgiptu,gdyżpomarliwszyscyci,którzyczyhali
natwojeżycie.

4,19.SytuacjaMojżesza.Fakt,żeEgipcjanienieścigaliMojżesza,bywymierzyćmukaręzadokonaniezabójstwa,nieoznacza,iżzostałwtejsprawieuwolnionyodwiny.

WziąłMojżeszswążonęisynów,wsadziłichnaosłaipowrócił

doziemiegipskiej.WziąłteżMojżeszzesobąlaskęBoga.

4,20synów.Takteksthebr.WBJ:„syna”,nazasadziedomysłu(por.2,22i4,25).4,23W.21-23sąpóźniejsze.Zapowiadająoneplagiegipskie:w.21—dziewięćpierwszychplagi

spowodowaniezatwardziałościsercafaraona(por.7,3+),w.22-23—dziesiątąplagę(por.11,1+).

PanrzekłdoMojżesza:GdybędzieszpowracałdoEgiptu,

pamiętajowładzyczynieniawszelkichcudów,jakącidałemdoręki,i
okażjąprzedfaraonem.Jazaśuczynięupartymjegoserce,takżenie
wypuściludu.

Awtedytypowieszfaraonowi:TomówiPan:Synem

moimpierworodnymjestIzrael.

4,22.SynemmoimpierworodnymjestIzrael.Wefragmencietymwkunsztownysposóbukazanozagrożeniepierworodnego:Bożegopierworodnego,Izraela;pierworodnegofaraonaoraz

pierworodnegoMojżesza.IzraeljestBożympierworodnymsynemwtymznaczeniu,żejakopierwszyludzwiązałsięzJahwe.

Mówięci:Wypuśćmojegosyna,abyMicześćoddawał;bojeśli

zwlekaćbędzieszzwypuszczeniemgo,toJazabijętwegosyna
pierworodnego.

4,20-23.Uczynięupartymsercafaraona.Wefragmencietympojawiasiępierwszawzmiankaouczynieniutwardymsercafaraona.Motywtenpowracadwadzieściarazywnastępnych

dziesięciurozdziałachKsięgiWyjścia(podczasplagiprzekroczeniamorzaprzezIzraelitów).Autorużywakilkuróżnychczasowników,czasamifaraonsamzatwardzawłasneserce,kiedyindziejczyni
toPan.Wyobrażenietoodpowiadapodobnymwyobrażeniomegipskimwskazującymnawytrwałość,upóroraznaturęniepoddającąsięobcymwpływom.Cechatamożemiećcharakterpozytywnylub
negatywny,zależnieodzachowanialubpostawy,wktórejczłowiekuparcietrwa.

WczasiepodróżywmiejscunocleguwyszedłPannaprzeciw

Mojżeszaichciałgozabić.

4,24-26Opowieśćzagadkowazpowodukrótkościibrakukontekstu:Mojżeszniejestnigdziewymienionyzimieniainiewiadomo,dokogoodnosząsięzaimkiosobowe.Możnasię

domyślać,żenieobrzezanieMojżeszaściągananiegogniewBoży,któryustał,gdySeforafaktycznieobrzezałaswegosynainibyobrzezałaMojżeszadotykającjegonarządówpłciowych(„jegonóg”,
por.Iz6,2;7,20)napletkiemdziecka.Natematobrzezaniapor.Rdz17,10+

ASeforawzięłaostrykamieńiodcięłanapletekswegosynai

dotknęłanimnógMojżesza,mówiąc:Oblubieńcemkrwijesteśtydla
mnie.

4,25.Krzemiennynóż/ostrykamień.KrzemiennenożebyływykorzystywanepodczasobrzęduobrzezaniawIzraeluiEgipcienawetpoupowszechnieniusięmetalowychnarzędziibroni.

Byłyonebardzoostre,łatwodostępneipełniłyrolętradycyjnychinstrumentówsłużącychdowykonywaniapradawnychrytuałów.

4,25.Oblubienieckrwi.Najnowszebadaniawykazały,żewwielukulturachstarożytnychobrzezaniewykonywanebyłoprzezteściówmężczyznyjakogestrozciągającynadniminadjego

dziećmiopiekęrodziny.JeślitakisensmiałoobrzezaniepraktykowaneprzezMadianitów,wydarzenietomogłooznaczaćprzedłużenieschronienia,któreMojżeszznalazłwkrajuMadianitów.W
kulturzeizraelskiejpomazaniekrwią(w.25)pojawiasięwrytualePaschy(Wj12,7)gdziedajeochronęprzedśmierciązrąkaniołazagłady(Wj12,44-48).UwagaSefory,żeMojżeszjestterazjej
oblubieńcemkrwi,wskazuje,żepotrzebowałrodzinnejochronyorazskutecznegoprzebłaganiaBogazaprzelanąkrew.

Iodstąpiłodniego[Pan].Wtedyrzekła:Oblubieńcemkrwi

jesteśprzezobrzezanie.

4,24-26.SpotkałPanMojżeszaichciałgozabić.Ztekstubiblijnegowynika,żeniktwEgipcieniechciałzabićMojżesza(w.9),byłonjednaknadalwinnyprzelaniakrwiprzedBogiem.W

czasachpóźniejszychpojawiłysięmiastaucieczki;moglitamznaleźćschronienieci,którzyuważali,iżistniejąjakieśokolicznościłagodząceichwinę.MojżeszszukałschronieniawziemiMadianitów.
Opuściwszymiejsceschronienia,narażałsięnato,żebędziemusiałodpowiedziećzapopełnioneprzestępstwo.InnymipostaciamiStaregoTestamentu,którymPanrozkazałdokądśsięudać,późniejzaś
stanąłnaichdrodze,byłJakub(Rdz31-32)iBalaam(Lb22).WkażdymprzypadkuBógchciał,byodbylipodróż,musiałjednakprzedtemrozstrzygnąćjakąśsprawę.

PowiedziałPandoAarona:WyjdźnaprzeciwMojżeszana

pustynię.Wyszedłwięc,agdygospotkałwpobliżuGóryBożej,
ucałowałgo.

MojżeszopowiedziałAaronowiowszystkichsłowach

Pana,którygoposłał,orazowszystkichznakach,jakiepoleciłmu
wykonać.

PoszliwięcMojżesziAaron.Agdyzebralicałą

starszyznęIzraelitów,

4,29.Starsi.StarsibyliprzywódcamirodówIzraela.Zwyklepełnilirolęzgromadzenianadzorującegoprzywódcęwioskilublokalnejwspólnoty.StarsiakceptujątutajrolęimisjęMojżesza

orazuznają,żejegoautorytetpochodziodBoga.

powiedziałAaronwszystkoto,coPanmówiłMojżeszowi,ten

zaśwykonywałznakinaoczachludu.

Iuwierzyłlud,gdyusłyszał,

żePannawiedziłIzraelitówiwejrzałnaichucisk.Auklęknąwszy,

oddalipokłon.

4,31usłyszał.Takteksthebr.WBJ:„ucieszyłsię”,zagrec.

Wj5

PierwszespotkanieMojżeszazfaraonem

PotemudalisięMojżesziAarondofaraonaipowiedzielimu:

TakmówiPan,BógIzraela:Wypuśćmójlud,abyurządziłnapustyni
uroczystośćkumojejczci.

5,1-23Rozdziałwcałościjahwistyczny.
5,1Wzmiankaokulcieświątecznymsprawowanymnapustyni(por.już3,18)będziepowracaćjakrefrenwopowieściokażdejzdziewięciupierwszychplagzwyjątkiemtrzeciejiszóstej

(por.7,16.26;8,4.16.23;9,1.13;10,3.24).Uroczystością,októrejtumowa,jestjużprawdopodobniePascha(por.12,1+).

Faraonodpowiedział:KimżejestPan,abymmiałusłuchaćJego

rozkazuiwypuścićIzraela?NieznamPanainiewypuszczęIzraela.

Rzekli:BógHebrajczykównamsięukazał.Pozwólprzetonamiść

trzydnidroginapustynięizłożyćofiaręPanu,Bogunaszemu,bynas
nienawiedziłzaraząlubmieczem.

Natoodpowiedziałimkról

egipski:Dlaczegoto,MojżeszuiAaronie,chcecieodwieśćludod
pracy?Idźciecoprędzejdowaszychrobót.

Ipowiedziałjeszcze

faraon:Otoludkrajuterazjestliczny,awyodciągaciegoodpracy.

5,1-5.Świętonapustyni.Świętareligijneobchodzonewstarożytnymświeciełączyłysięzcyklicznymizmianamiwprzyrodzie(świętaNowegoRokulubświętapłodności),z

wydarzeniamimitologicznymi(objęciemtronulubujarzmieniemsilchaosuprzezbogów),wydarzeniamirolniczymi(żniwa)lubpamiątkązdarzeńhistorycznych(poświęceniabóstwulubuwolnienia).
Byłyoneformąuczczeniadziełdokonanychprzezbogówimiałynaceluzapewnienie,bywdalszymciąguwystępowalioniwludzkiejsprawie.Częstoposzczególneelementyłączyłysięzesobą.
Świętabyłyzwykleobchodzonewświętychmiejscach,dlategowymagałyodbywaniapielgrzymek.

Tegosamegodniatakirozkazwydałfaraonnadzorcomrobót

luduipisarzom:

Niebędziecienadaldostarczaćludowisłomydo

wyrabianiacegły,jakpoprzednio.Odtądniechsamistarająsięo
słomę.

5,7Doglinydodawanodrobnoposiekanąsłomę,bysurowecegłymiaływiększąspójność.

Wyznaczyciezaśimtęsamąilośćcegieł,jakąwyrabialidotąd,

nicimniezmniejszając;ponieważsąleniwi,przetowołają:Pójdźmy
złożyćofiaręnaszemuBogu.

Pracatychludzimusisięstaćcięższa,

abysięniązajęli,anieskłanialisiękufałszywymwieściom.

Wyszli

więcnadzorcyrobótludu,wrazzpisarzami,iogłosililudowi:Tak

rozkazałfaraon:Niedostarczęwamwięcejsłomy.

Samirozejdźcie

sięizbierajciesłomę,gdziejąmożecieznaleźć.Mimotonicnie
będzieodjęteznakazanychświadczeń.

Irozproszyłsięludpocałej

ziemiegipskiej,abyzbieraćścierńzamiastsłomy.

Nadzorcyzaś

robótprzynaglali,mówiąc:Winniściewykonaćwkażdymdomu
codziennąswąpracę,jakwtedy,gdysłomywamdostarczano.

Bito

pisarzyspośródIzraelitów,którychnadzorcyrobótfaraonaustanowili
nadnimi,mówiąc:Czemuniewykonaliściepowinnościwaszejcodo
cegiełaniwczoraj,anidzisiajwtejmierzejakpoprzednio?

5,6-14.Słomadowyrabianiacegły.Słomapełniłarolęelementuwiążącego,gdycegływysychałynasłońcu.Brakwystarczającejilościsłomylubsurowieczłejjakościpowodował,że

formowaniecegiełbyłotrudniejsze,więcejichsięrozpadało.Wprzepisachprodukcyjnychodnalezionychwliteraturzeegipskiejczęstoniepodajesięliczbyosóbpracującychwzespoleaniczasu,
któregoteprzepisydotyczą,wiemyjednak,żezwyklenieudawałosięnormywykonać.

PisarzezaśspośródIzraelitówprzybylidofaraonainarzekali,

mówiąc:Czemuwtensposóbpostępujeszztwoimisługami?

Nie

dająterazsłomysługomtwoimimówiąnam:Róbciecegły.Ioto
słudzytwoisąbici,iwinęprzypisujesięludowi.

5,16iwinęprzypisujesięludowi.Wtekściehebr.:„igrzechtwegoludu”,coniedajeżadnegosensu.WBJpominięte.

Faraonimodpowiedział:Jesteściebardzoleniwiidlatego

mówicie:Chcemywyjść,byzłożyćofiaręPanu.

Terazidźcie,aledo

pracy!Nieotrzymaciesłomy,aledostarczycietakąsamąilośćcegieł.

PołożeniepisarzyIzraelitówstałosięrozpaczliwezpowodu

rozkazu:Nieumniejszajciedziennegowyrobucegieł.

Gdy

wychodziliodfaraona,spotkaliMojżeszaiAarona,którzynanich
czekali.

Ipowiedzielidonich:NiechajwejrzyPannawasiosądzi,

gdyżnaraziliścienasnaniesławęufaraonaijegodworzan,wkładając
mieczwichrękę,abynaszabijali.

WtedyMojżeszzwróciłsiędo

Panaipowiedział:Panie,czemuzezwoliłeśwyrządzićzłotemu
ludowi?Czemumniewysłałeś?

Wszakodtejchwili,gdyposzedłem

dofaraona,byprzemawiaćwTwoimimieniu,gorzejsięonobchodzi
ztymludem,aTynicnieczyniszdlawybawieniategoludu.

Wj6

PanrzekłwtedydoMojżesza:Terazujrzysz,couczynię

faraonowi.[Zmuszony]siłąwypuściich,i[zmuszony]siłąwypędzi
ichzeswegokraju.

DrugiopispowołaniaMojżesza

BógrozmawiałzMojżeszemipowiedziałmu:JamjestPan.

6,2—7,7JesttokapłańskawersjapowołaniaMojżesza,paralelnadorozdz.3-4.ObjawienieimieniaBożegonastępujewEgipcie,aimięJahwezajmujemiejsceużywanegoprzez

patriarchówimieniaElSzaddaj(por.3,13+).LudniechcesłuchaćMojżesza(por.w.9z4,31),Aaronzaśjestjegorzecznikiemtylkowobecfaraona(7,1),anierównieżwobecludu(4,10-16).

JaukazałemsięAbrahamowi,IzaakowiiJakubowijakoBóg

Wszechmogący,aleimieniamego,Jahwe,nieobjawiłemim.

Ponadtoustanowiłemteżprzymierzemojeznimi,żeimdamkraj

Kanaan,krajichwędrówek,gdzieprzebywalijakoprzybysze.

takżeusłyszałemjękIzraelitów,którychEgipcjanieobciążyli
nadmiernierobotami,iwspomniałemnamojeprzymierze.

Przeto

powiedzIzraelitom:JajestemPan!Uwolnięwasodjarzma
egipskiegoiwybawięwaszniewoli,iwyswobodzęwas
wyciągniętymramieniemiprzezsurowekary.

6,6wyciągniętymramieniem.Torównoznacznezwyrażeniem„mocnąręką”(6,1).WPwtobasformułowaniazostanąpołączone(por.Pwt4,34;5,15;7,19;26,8;itd.).
6,6.Wyciągnięteramię.RównieżEgipcjanieposługiwalisięobrazemwyciągniętegoramieniafaraonanaoznaczeniejegopotężnychdzieł.TerazwyciągnięteramięJahwemaprzytłoczyć

faraona.Czynito,bywypełnićprzyrzeczeniedaneAbrahamowi-ukazanezapomocąsymbolicznegogestuwzniesieniaręki(kuniebu).Widzimytutaj,żenazwaniegestujestinnymsposobem
nawiązaniadoprzysięgi,niemabowiemwyższejmocy,naktórąBógmógłbyprzysiąc.

Iwezmęsobiewaszamójlud,ibędęwamBogiem,i

przekonaciesię,żeJa,Pan,Bógwasz,uwolniłemwasspodjarzma
egipskiego.

6,7Iwezmęsobiewaszamójlud,ibędęwamBogiem.Tedwasformułowania,ściśleskorelowane,wyrażająnowerelacjeBogazJegoludem.Jestwnichzawartamyślowybraniui

przymierzuBożym(zwłaszczaKpł26,12;Pwt26,17-19;29,12orazczęstowJriEz).

Potemwprowadzęwasdoziemi,którązrękąpodniesioną

przysiągłemdaćAbrahamowi,IzaakowiiJakubowi.Damjąwamna
własność.Zaiste,JajestemPan!

6,3-8.Pan.Pobieżnalekturawersetu3możeskłonićdowniosku,żeimięJahwe(Pan)niebyłoznanepatriarchom,chociażzRdz15,7oraz28,13wynikacośprzeciwnego.Toprawda,że

patriarchowieznaliimięEl-Szaddaj(BógWszechmogący)orazżewRdz15,7i28,13toEl-Szaddajzwiązanyjestzaspektamiprzymierza,którezostałyzrealizowanezażyciapatriarchów.W
przeciwieństwiedotego„Jahwe”łączysięzdługoterminowymiobietnicami,szczególniezobietnicąziemi;możnawięcsłuszniepowiedzieć,żepatriarchowieGoniedoświadczyli(tj.żeniedałimsię
poznaćwtakisposób).PatriarchowieprzypuszczalnienieczciliBogapodimieniemJahwe,lecztekstniewymagawyciągnięciawniosku,żeimiętobyłoimnieznane.

MojżeszoznajmiłtesłowaIzraelitom,aleniechcieliichsłuchać

zpowoduudrękiduchaizpowoduciężkichrobót.

Panpowiedział

doMojżesza:

Idźipowiedzfaraonowi,królowiegipskiemu,aby

wypuściłIzraelitówzeswegokraju.

Mojżeszwymawiałsięprzed

Panem,mówiąc:JeśliIzraeliciniechcąmniesłuchać,jakżefaraon
będziesłuchałmnie,któremumówieniesprawiatrudność?

6,12mówieniesprawiatrudność?Dosł.:„mnie,(któryjestem)nieobrzezanychust”.

PanprzemówiłdoMojżeszaiAaronaidałimrozkazdla

Izraelitówidlafaraona,królaegipskiego,abypozwoliłwyjść
Izraelitomzziemiegipskiej.

6,13dlaIzraelitów.Takteksthebr.WBJpominiętezagrec.

Otonaczelnicyrodów:synowieRubena,pierworodnegoIzraela:

HenochiPallu,ChesroniKarmi;tosąrodzinyRubena.

Synowie

Symeona:Jemuel,Jamin,Ohad,Jakin,SochariSzaul,synKananejki;
tosąrodzinySymeona.

OtoimionasynówLewiegozichrodzinami:

Gerszon,KehatiMerari.LatżyciaLewiegobyłostotrzydzieści
siedem.

SynowieGerszona:LibniiSzimei,wedługichrodzin.

SynowieKehata:AmramiJishar,ChebroniUzzjel.Alatżycia

Kehatabyłostotrzydzieścitrzy.

SynowieMerariego:Machlii

Muszi.OtorodzinyLewiegowedługichrodowodów.

Amramwziął

zażonęciotkęswoją,Jokebed,któramuurodziłaAaronaiMojżesza.
AlatżyciaAmramabyłostotrzydzieścisiedem.

SynowieJishara:

Korach,NefegiZikri.

SynowieUzzjela:Miszael,ElsafaniSitri.

AaronwziąłzażonęElżbietę,córkęAminadaba,siostręNachszona,

któramuurodziłaNadaba,Abihu,EleazaraiItamara.

Synowie

Koracha:Assir,ElkanaiAbiasaf.OtorodyKorachitów.

Eleazar,syn

Aarona,wziąłzażonęjednązcórekPutiela,aonaurodziłamu
Pinchasa.Tosągłowyrodówlewickichwedługichrodzin.

Oto

AaroniMojżesz,doktórychwłaśnierzekłPan:Wyprowadźciesynów
IzraelazEgiptuwedługichzastępów.

Tooniprzemawialido

faraona,królaegipskiego,bywyprowadzićIzraelitówzEgiptu:oni,
MojżesziAaron.

GdyPanprzemawiałdoMojżeszawziemi

egipskiej,

powiedziałmuwtedyPan:JajestemPan!Powiedz

faraonowi,królowiegipskiemu,wszystko,cocipowiedziałem.

MojżesztaksiętłumaczyłprzedPanem:Otomówieniesprawiami

trudność.Jakżewięcfaraonzechcemniesłuchać?

Wj7

PanodpowiedziałMojżeszowi:JacięuczynięjakbyBogiemdla

faraona,aAaron,brattwój,będzietwoimprorokiem.

Typowieszmu

wszystko,cocirozkażę,aAaron,brattwój,będzieprzemawiałdo
faraona,ażebywypuściłIzraelitówzeswegokraju.

Jazaśuczynię

nieustępliwymsercefaraonaipomnożęmojeznakiimojecudaw
krajuegipskim.

Faraonnieusłuchawas,toteżwyciągnęrękęmoją

nadEgiptemiwywiodęzEgiptumojezastępy,mójlud,synówIzraela
zpośrodkanich,wśródwielkichkar.

IpoznająEgipcjanie,żeJa

jestemPan,gdywyciągnęrękęprzeciwEgiptowiiwyprowadzęz
pośrodkanichIzraelitów.

MojżesziAaronuczynilitak,jakimPan

nakazałuczynić.

Mojżeszliczyłsobieosiemdziesiątlat,Aaronzaś

osiemdziesiąttrzy,kiedyprzemawialidofaraona.

Panpowiedziałdo

MojżeszaiAarona:

7,8—11,10Wyrażenie„plagiegipskie”uświęconedługątradycją,aleodnoszącesięwłaściwietylkododziesiątejplagi;odziewięciupierwszychmówisięjakoo„cudach”i„znakach”,tak

jak„znakami”i„cudami”sąte,októrychwWj4i7,9.JakteostatniemiałyuwierzytelnićMojżeszawobecIzraelitówiwobecfaraona,tak„plagi”mająnaceluuwierzytelnićJahwe,tzn.zmusićfaraona
douznaniaJegomocy.Opowieśćodziewięciupierwszychplagachróżnisięodopowieściodziesiątejodmiennymschematemliterackimatakżesłownictwem.Opowieśćodziewiątejpladzekończysię
ostatecznąodmowąfaraona,któregoMojżeszjużwięcejniezobaczy(10,28-29),pozostajetylkoucieczka.Tawersjaznajdujekontynuacjęwrozdz.14,gdziemowaościganiuuciekinierówiocudzie
przejściaprzezmorze.TradycjaoWyjściu-ucieczcebyłapoczątkowoniezależnaodtradycjizwiązanejzdziesiątąplagą,wedługktórejIzraelicizostająwypędzenizEgiptu(12,31-33;por.4,21;6,1;
11,1).Natemattych„znaków”istniałyjeszczeinnetradycje(por.Ps78,43-51;105,27-36)opróczprzyszłychrozwinięćtegowątkuwMdr11,14-20;16-18.Podobniejakoweinneprezentacje,również
samaopowieść7,14-10,29jestkompozycjąliteracką.Plagitrzeciaiszóstasąwłaściwetradycjikapłańskiej,rozdzieleniepozostałychmiędzytradycjejahwistycznąielohistycznąnastręczatrudności.Nie
trzebasięstaraćtłumaczyćtychcudówprzezodwoływaniesiędoastronomiiczydonaukprzyrodniczych.Jestpoprostutak,żeopowieść,naktórąskładająsięowecuda,wykorzystujezjawiska
naturalneznanewEgipcie,anieznanewPalestynie(czerwonyNil,żaby,czarnesirocco),znaneiwEgipcie,iwPalestynie(szarańcza)czywreszcieznanewPalestynie,alewyjątkowewEgipcie(grad).
Prawdątejopowieścijestjejintencja—sprawić,bynaoczachIzraelitóworazsamegofaraonazabłysłamocJahwe,którywszystkomoże.

Jeślifaraonpowiewamtak:Uczyńciecudnawasząkorzyść,

wtedypowiedzAaronowi:Weźlaskęirzućjąprzedfaraonem,a
przemienisięwwęża.

7,9.Wąż.WEgipciewążuważanybyłzamądre,magicznestworzenie.Adjet,opiekuńczaboginiDolnegoEgiptu,przedstawianabyławpostaciwęża(ureusza)nakoroniefaraonów.Ureusz

zacząłpełnićrolęsymbolupotęgifaraonów.OprócztegowpostaciwężaprzedstawianybyłrównieżApopis,nieprzyjacielbogów,symbolsiłchaosu.Niebyłowięcrzecząarbitralnąiprzypadkową,że
udzielonymznakiembyłwąż(kobralubkrokodyl,zob.niżej),wmyśliegipskiejniebyłobowiembardziejzłowieszczegostworzenia.

MojżesziAaronprzybylidofaraonaiuczynilitak,jaknakazał

Pan.IrzuciłAaronlaskęswojąprzedfaraonemisługamijego,a
zamieniłasięwwęża.

7,10przed...sługamijego.Tzn.wobecjegootoczenia—dworzanidygnitarzy.

Faraonrównieżkazałprzywołaćmędrcówiczarowników,a

wróżbiciegipscyuczynilitosamodziękiswymzaklęciom.

Irzucił

każdyznichlaskę,azamieniłysięwwęże.JednaklaskaAarona
połknęłaichlaski.

7,11-12.Laskizamieniającesięwwęże.Niektórzywskazywali,żeistniejerodzajkobry,którazastyganieruchomo,gdyumiejętnienaciśniesiępewnączęśćkarku.Byćmożewłaśnieto

pozwoliłoegipskimczarownikomwywołaćwrażenie,żeichlaskizamieniłysięwwęże.Praktykatazostałaprzedstawionanaegipskichamuletachwformieskarabeuszówijeststosowanadodzisiaj.
Trzebajednakzauważyć,żesłowo,któreprzetłumaczonotutajjako„wąż”,niejesttymsamym,któregoużytowWj4,3-4.Stworzenie,naktóresiętutajwskazuje,byłozwykleuważanezapokaźne
monstrum(zob.Rdz1,21),chociażwdwóchinnychfragmentachzostałoużyteparalelniedo„kobry”(Pwt32,22;Ps91,13).TosamostworzeniezostałoutożsamionezfaraonemwEz29,3,niektórzy
uważają,żechodziokrokodyla[BT:„króluegipski,wielkikrokodylu”].Niemapotrzebyprzypisywaniaczarownikomfaraonazwyczajnejwprawy,bylionibowiemmistrzamiokultyzmu.

7,12.LaskaAaronapołknęłaichlaski.PołknięcielasekczarownikówprzezlaskęAaronabyłowyraźnymsymbolemzwycięstwaIzraelitównadEgiptem.Naprzykładwtekstachzpiramid

(pochodzącychzokresuStaregoPaństwa)przedstawionojednąkoronępołykającądrugą,byukazaćwtensposóbzwycięstwoGórnegoEgiptunadDolnym.Wegipskichtekstachgrobowychpołknięcie
jestczynnościąmagiczną,któraoznaczawchłonięciemagicznychmocytkwiącychwtym,cozostałopołknięte.Czarownicyegipscymogliwięcdojśćdowniosku,żemoctkwiącawichłaskachzostała
wchłoniętaprzezlaskęMojżesza.

Mimotosercefaraonapozostałouparteinieusłuchałich,jak

zapowiedziałPan.

7,11-13.Mędrcyiczarownicyfaraona.Mędrcyiczarownicyfaraonabyliznawcamizaklęćiczarów,znaliteżdziełapoświęconeodczytywaniuznakówisnów.Przypuszczalniestosowali

onimagięsympatyczną(opartąnaprzekonaniuoistnieniuzwiązkułączącegoprzedmiotztym,coonsymbolizuje;naprzykład,żeto,couczynimyzobrazemczłowieka,spotkajegosamego)i
wykorzystywaliswojąwiedzędowydawaniapoleceńbogomiduchom.Magiabyłapostrzeganajakosiłaspajającacałestworzenie.

7,13.Sercefaraonapozostałouparte.Drugawzmiankanatematzatwardziałościsercafaraona(zob.Wj4,20-23)podkreślajegodeterminacjętrwaniawtym,copostanowił.

Plagiegipskie

RzekłPandoMojżesza:Sercefaraonajesttwarde,wzbraniasię

wypuścićlud.

7,14-11,10.PlagijakoataknabogówEgiptuijakowydarzenianaturalne.PlagibyłyodczytywaneprzezwielubadaczyjakoataknakonkretnychbogówEgiptu(zob.Wj12,12).

Oczywiście,jesttoprawdawtymsensie,żeegipscybogowieniepotrafiliobronićmieszkańcówkraju,orazżeelementypozostającerzekomowichwładaniuzostałyużytedoprzypuszczeniaataku
przeciwkonim.Trudnojednakustalić,czyautorKsięgiWyjściamiałnamyślijakichśkonkretnychbogów.Wzupełnieinnymduchusugerowano,żenaturalnyłańcuchzdarzeńmożenampomócw
wyjaśnieniuplagznaukowegopunktuwidzenia-wszystkieplagimiałyźródłownadmiernymwylewierzekiwmiesiącachletnich,codoprowadziłodouruchomieniacałegoprocesuprzyczynowo-
skutkowego.Badacze,którzystojąnatakimstanowisku,mimotoczasamiprzyznają,żeplagimiałycharakternadprzyrodzonyzuwaginaczaspojawieniasię,odróżnienieIzraelitówodEgipcjan,
wcześniejszezapowiedziorazgwałtownośćichprzebiegu.Omawiającposzczególneplagi,podamyichnaturalnewyjaśnienie,atakżewskażemybogów,którzymoglibyćcelemplag.Czytelniksam
zdecyduje,jakąrolękażdezwyjaśnieńpowinnoodegraćwinterpretacjibiblijnegotekstu.

Idźdofaraonarano,gdywyjdzienadwodę,pośpieszmuna

spotkanienabrzegNilu.Weźdorękilaskę,którazamieniłasięw
węża.

Powiedzmu:Pan,BógHebrajczyków,posłałmniedociebiez

rozkazem:Wypuśćludmój,byMioddałcześćnapustyni!Otodotąd
nieposłuchałeśMnie.

TakmówiPan:Potympoznasz,żeJajestem

Panem.Otolaską,którąmamwręce,uderzęwwodyNilu,azamienią
sięwkrew.

7,17wręce.ChodziorękęMojżesza,wykonawcypostanowieńBożych.

RybyNiluwyginą,aNilwydawaćbędzieprzykrąwoń,także

EgipcjanieniebędąmoglipićwodyzNilu.

Panpowiedziałdo

Mojżesza:MówdoAarona:Weźlaskęswojąiwyciągnijrękęnad
wodyEgiptu,nadjegorzekiinadjegokanały,inadjegostawy,inad
wszelkiejegozbiorowiskawód,azamieniąsięwkrew.Ibędziekrew
wcałejziemiegipskiej,wnaczyniachdrewnianychikamiennych.

7,19.Wnaczyniachdrewnianychikamiennych.Wwersecie19większośćprzekładówwymieniadrewnianeikamiennenaczynia,sugerując,żerównieżwnichwodauległazmianie.Tekst

hebrajskinicniewspominaonaczyniach.Kombinacjasłów„patykiikamienie”jestużywanawliteraturzeugaryckiejwodniesieniudodalekich,jałowychobszarów.Wtekściepojawiasiętakże
wzmiankaokanałach,sugerującasztucznekanałyużywanewcelunawadnianiaziemi.

MojżesziAaronuczynilitak,jaknakazałPan.Aaronpodniósł

laskęiuderzyłniąwodyNilunaoczachfaraonaisługjego.Awoda
Niluzamieniłasięwkrew.

RybywNiluwyginęły,aNilzaczął

wydawaćprzykrąwoń,takżeEgipcjanieniemoglipićwodyzNilu.
Krewbyławcałymkrajuegipskim.

Lecztosamouczynili

czarownicyegipscydziękiswymzaklęciom.Upartewięcpozostało
sercefaraona,inieusłuchałich,jaktoPanzapowiedział.

Faraon

odwróciłsięiposzedłdoswegodomu,niebiorącsobietegodoserca.

WszyscyEgipcjaniekopaliwpobliżuNilu,szukającwodydopicia,

boniemoglipićwodyzNilu.

7,14-24.Wodyzamienionewkrew.NilpełniłrolęożywczegokrwiobieguEgiptu.Rolnictwo,awostatecznymrozrachunkuprzeżycie,byłouzależnioneodokresowychwylewów,które

odkładałyżyznymułnacałejdługościliczącej6671Krnrzeki.OtyłyHapi,jedenzsynówHorusa,coprawdaniebyłbogiemNilu,leczpersonifikacjąjegowylewów.Przybranieprzezrzekękolorukrwi
tłumaczonodużąilościączerwonejziemiorazjaskrawoczerwonymialgami,któretowarzyszyływiększymniżzwyklewylewomrzeki.Zamiastobfitegożyciaprzynoszonegozwykleprzezrzekę,
sprowadzałotośmierćrybiskażenieziemi.TakiewytłumaczeniemaodpowiednikwwzmiancezNapomnieńIpuwera(utworupowstałegonakilkasetlatprzedMojżeszem),żeNilzamieniłsięwkrew,
ajegowodanienadawałasiędopicia.BiblijnawzmiankaoEgipcjanachkopiącychwpobliżuNilu(w.24)możezostaćodczytanajakopróbadotarciadowody,którazostałaprzefiltrowanaprzezziemię.

Upłynęłosiedemdniodchwili,gdyPanuderzyłwNil.

Wtedy

rzekłPandoMojżesza:Idźdofaraonaipowiedzmu:TomówiPan:
Wypuśćludmój,abyMisłużył.

Ajeżeliichniewypuścisz,to

dotknęcałykrajtwójplagążab.

Nilzaroisięodżab.Wejdądo

pałacutwego,dosypialnitwojej,dołożatwego,dodomówsług
twoichiludutwego,jakrównieżdotwoichpiecówidodzieżtwoich.

Żabywśliznąsięidociebie,idotwegoluduorazdotwoichsług.

Wj8

PanrzekłdoMojżesza:PowiedzAaronowi:Wyciągnijrękęi

laskęnadrzeki,kanałyistawyiwprowadźżabydoziemiegipskiej.

AaronwyciągnąłrękęswojąnadwodyEgiptu,iwyszłyżaby,i

pokryłyziemięegipską.

Leczczarownicyuczynilitosamodzięki

swymzaklęciomisprowadziliżabynaziemięegipską.

Zawołałwięc

faraonMojżeszaiAaronairzekł:ProściePana,żebyoddaliłżabyode
mnieiodludumego,awypuszczęlud,abyzłożyłofiaręPanu.

OdpowiedziałMojżeszfaraonowi:Powiedzmi,kiedymamprosićza

ciebie,zatwojesługiizaludtwój,byPanoddaliłżabyodciebieiod
domówtwoich,abypozostałytylkowNilu.

8,5Powiedzmi.Dosł.:„Uczcijsiebieodnośniedomnie”.Innetłumaczenie,zagrec:„Dajmijasnopoznać”.BJ:„Niechbędzienatwojąkorzyść!”.
8,1-5.Plagażab.Wydajesięnaturalne,żeżabywychodziłyzwodyibrzegówpełnychrozkładającychsięryb.BoginiHeket,pomagającakobietompodczasporodu,byłaprzedstawianaw

postaciżaby,trudnosobiejednakwyobrazić,wjakisposóbplagatamogłabyoznaczaćodniesienienadniązwycięstwa.Egipscyczarownicyniemogliusunąćtejplagi,ajedyniejąpogorszyć.

Odpowiedział:Jutro.IrzekłMojżesz:Staniesięwedługsłowa

twego,abyśpoznał,żeniemanikogotakiegojakPan,naszBóg.

Żabyodejdąodciebie,odtwoichdomów,odtwoichsługiodludu

twegoipozostanąjedyniewNilu.

PotemMojżeszzAaronem

odeszliodfaraona,aMojżeszbłagałPanaospełnienieobietnicy,jaką
wsprawieżabuczyniłfaraonowi.

Panuczyniłwedługprośby

Mojżesza.Żabywyginęływdomach,napolachinapodwórzach.

Zebranojewstosy,aziemiawydawałaprzykrąwoń.

Gdyfaraon

zauważył,żeustąpiłucisk,sercejegostałosiętwarde:nieusłuchał
MojżeszaiAarona,jaktoPanzapowiedział.

8,11.Sercejegostałosiętwarde.Pojawiasiętutajinnyczasownikodtego,któryzostałużytywpoprzednichodnośnikach(zob.Wj4,20-23;7,13).Hebrajskiesłowoznaczy„obciążyć,

uczynićciężkim”,dlategojestspokrewnionezdobrzeznanymobrazemegipskim.WsceniesąduzKsięgizmarłych,sercezmarłegoważonejestnaszaliwagi(nadrugiejznajdujesiępiórko
symbolizująceMaat,prawdęisprawiedliwość),byustalić,czydostąpionpośmiertnejszczęśliwości,czyteżzostaniepożarty.Zwiększeniewagisercafaraonawskazuje,żejegozagładawżyciu
pośmiertnymjestprzesądzona.Wyrażenietojestnajbardziejpodobnedoidiomu„gwóźdźdotrumny”,oznaczającegoprzyspieszenienieuniknionego.

IrzekłPandoMojżesza:PowiedzAaronowi:Wyciągnijlaskę

swojąiuderzprochziemi,abyzamieniłsięwkomarynacałejziemi
egipskiej.

Iuczynilitak:Aaronwyciągnąłrękęswojąilaskęi

uderzyłprochziemi.Komarypokryłyziemięibydło,całyprochziemi
wkrajuegipskimzamieniłsięwkomary.

8,13Iuczynilitak.Zatekstemhebr.WBJpominiętezagrec.

Lecztosamostaralisięuczynićczarownicydziękiswym

zaklęciom,bysprowadzićkomary,aletegoniepotrafili.Byływięc
komarynaziemiinazwierzętach.

Wówczasrzekliczarownicydo

faraona:PalectoBoży,alesercefaraonapozostałouparteinie
usłuchałich,jaktoPanzapowiedział.

8,15PalectoBoży.Formuła:„palecboga”,częstawegipskichtekstachmagiczno-religijnych.

RzekłPandoMojżesza:Wstańrano,byspotkaćsięzfaraonem,

gdybędziewychodziłnadwodę.Powieszmu:TorzeczePan:Wypuść
ludmój,byMisłużył.

Jeżeliniewypuściszludumego,toJaześlę

muchynaciebie,natwojesługi,naludtwójinatwojedomy,także
zostanąnapełnionemuchamidomyEgipcjan,anawetziemia,na
którejonisą.

LeczoddzielęwtymdniuziemięGoszen,którą

zamieszkujemójlud,aniebędzietammuch,abyświedział,żeJa,
Pan,rządzęwcałymkraju.

Izrobięróżnicęmiędzyludemmoima

ludemtwoim.Jutroukażesiętenznak.

8,19Izrobięróżnicę.Zaprzekładamistarożytnymi.Teksthebr.:„uczynięodkupienie”.

IuczyniłtakPan,isprowadziłmnóstwomuchdodomufaraona,

dodomówsługjegoinacałąziemięegipską.Krajzostałzniszczony
przezmuchy.

8,16-20.Plagamuch.Niewiadomo,jakieowady[BT:„muchy”]byłykolejnąplagą,bowiemhebrajskiesłowopojawiasięjedyniewtymkontekście.Większośćbadańwskazujenakomary

lubkleszcze.Pierwszewylęgłybysięnadwodązalegającąpopowodzi.„PalecBoży”[brakwtekścieBT]możebyćegipskimokreśleniemlaskiAarona.Niepowodzenieczarownikówiichprzyznanie,
żejesttodziałanieBogasamego,przybliżazrealizowanieceluPana:Poznają,żeJaJestemJahwe.

ZawołałwięcfaraonMojżeszaiAaronairzekł:Możeciezłożyć

ofiaręBoguwaszemu,alewtymkraju.

OdpowiedziałMojżesz:Nie

wypadapostępowaćwtensposób,ponieważobraząEgipcjanbyłaby
naszaofiaradlaPana,Boganaszego,gdybyśmyzłożylinaofiaręto,
cowoczachEgipcjanjestniedozwolone.Czynieukamienowaliby
naszato?

8,22Izraelici-pasterzeskładaliwofierzebydłozeswoichstad.Rytuałegipskibardzosięodtegoróżnił:naofiaryprzeznaczanorośliny,ptactwo,kawałkimięsazrzeźni.Cowięcej,barani

koziołbyłydlaEgipcjanzwierzętamiświętymi.

8,20-22.Krajzniszczonyprzezmuchy.Niewiadomo,jakieowadybyłyczwartąplagą.Zamiasttegopojawiasięwzmiankaomnóstwieowadów.Pojawieniesięmuchwydajesięlogicznym

następstwemgorącegoklimatuorazrozkładającychsięszczątkówryb,żabiroślin.Ponieważowadyteprzenosiłyzarazkiwrzodówskóry(związanychzpóźniejszymiplagami)najczęściejsądzisię,że
byłtoStomoxyscalcitrans.Owadyte,jakoszkodnikiinosicielezarazków,doprowadziłydozniszczeniaziemi.

8,22.Goszen.Jesttopierwszaplaga,któraniedotknęłaIzraelitówmieszkającychwziemiGoszen.Dokładnepołożenietegoobszarunadalpozostajenieznane,chociażzpewnością

znajdowałsięonwewschodniejczęścideltyNilu.

8,22.ObraząEgipcjanbyłabynaszaofiara.Gdyfaraonproponuje,żepozwoliIzraelitomzłożyćofiaręwswoimkraju,Mojżeszniepowołujesięnapotrzebędokonaniarytuałóww

świętymmiejscu,leczsugeruje,żemogąonewzbudzićobrzydzenieuEgipcjan.Zabijaniezwierzątwceludostarczeniapokarmubogombyłozjawiskiempowszechnymwegipskiejreligii,co
potwierdzająlicznereliefy.Jednakobrzędyzkrwiązwierzątofiarnychodgrywałymałąrolęwkulciesłońca,faraonówiobrzędachpogrzebowych,którestanowiłygłównytrzonegipskiejreligii.Często
zabijanezwierzęsymbolizowałonieprzyjacielaboga.

Pójdziemynapustynię,otrzydnidrogi,abyzłożyćofiaręPanu,

Bogunaszemu,jaknamtoprzykazał.

Odpowiedziałfaraon:Jawas

wypuszczęnapustynię,byściezłożyliofiaręPanu,Boguwaszemu,
tylkonieoddalajciesięzbytnioiwstawciesięzamną.

Odpowiedział

Mojżesz:Otoja,gdywyjdęodciebie,będęprosiłPana,ajutromuchy
oddaląsięodfaraona,odsługjegoiodludujego,tylkoniechfaraon
niezwodzinaswięcej,niewypuszczającludu,ipozwoliludowi
złożyćofiaręPanu.

IwyszedłMojżeszodfaraona,ibłagałPana.

PanzaśuczyniłwedługpróśbMojżeszaioddaliłmuchyodfaraona,

odsługjegoiodjegoludu.Niepozostałaanijedna.

Leczitym

razemsercefaraonapozostałotwarde,iniepuściłludu.

Wj9

RzekłPandoMojżesza:Idźdofaraonaipowiedzmu:Tak

powiedziałPan,BógHebrajczyków:Wypuśćmójlud,abyMisłużył.

Jeżeliichniewypuścisz,abędzieszichjeszczezatrzymywał,

oto

rękaPanaporazibydłotwojenapolu,konie,osły,wielbłądy,wołyi
owce,inastaniebardzowielkazaraza.

LeczPanoddzielibydło

IzraelitówodbydłaEgipcjan.Zizraelskiegonicniewyginie.

Pan

ustaliłczas,mówiąc:JutrouczynitoPanwtymkraju.

Inazajutrz

Panuczyniłto,żewyginęłowszelkiebydłoEgipcjan,azbydła
Izraelitównicniezginęło.

Faraonposłałnazwiady,iotonicnie

wyginęłozbydłaizraelskiego.Jednaksercefaraonabyłouparte,inie
puściłludu.

9,1-7.Plaganabydło.Plagę,któradotknęłabydłoEgipcjan,częstoutożsamiasięzwrzodamipowodowanymiprzezbakterieprzenoszonewodamiNiluizatruwająceryby,żabyimuchy.

Hator,egipskaboginimiłości,byłaprzedstawianapodpostaciąkrowy,zaśświętybykApisotaczanybyłtakwielkączcią,żepośmiercizostałzabalsamowanyipochowanywnekropoliiwewłasnym
sarkofagu.

RzekłPandoMojżeszaiAarona:Weźciepełnymigarściami

sadzyzpiecaiMojżeszniechrzucijąkuniebunaoczachfaraona,

pyłbędziesięunosiłnadcałymkrajemegipskimiwywołau
człowiekaiubydławcałejziemiegipskiejwrzodyipryszcze.

Wzięliwięcsadzyzpiecaistanęliprzedfaraonem,aMojżeszrzucił

jąkuniebuipowstaływrzodyipryszczenaludziachizwierzętach.

CzarownicyniemoglistanąćprzedMojżeszemzpowoduwrzodów,

boczarownicymieliwrzody,takjakiinniEgipcjanie.

AlePan

uczyniłupartymsercefaraona,takiżnieusłuchałich,jakto
zapowiedziałPanMojżeszowi.

9,8-12.Garściesadzy.Chociażniektórzysugerowali,żesadzazostaławziętazpiecadowypalaniacegieł(symbolizującegoniewolnicząpracęIzraelitów),Egipcjanieraczejsuszylicegłyna

słońcu,niżużywalipiecówdowypalania.Piec,októrymtutajmowa,byłpokaźnejwielkości,mógłwięcsłużyćdospalaniapadlinyzwierząt.RozsypywaniepopiołubyłowEgipciemagicznymrytuałem
mającympołożyćkreszarazie.Tutajmogłotospowodowaćustanieplagibydła,wywołującjednakludzkąniedolę.

9,10-12.Plagawrzodówipryszczy.Wrzodyskórypowstawaływwynikuukąszeniaowadów,któremiałykontaktzmartwymiżabamiibydłem.Mogłyonewywoływaćczyrakiipryszcze,

szczególnienarękachistopach.

IrzekłPandoMojżesza:Wstańranoipójdźdofaraona,i

powiedzmu:TomówiPan,BógHebrajczyków:Wypuśćludmój,aby
Misłużył,

ponieważtymrazemześlęwszystkiemojeplaginaciebie

samego,natwojesługiinatwójlud,abyśpoznał,żeniemarównego
Minacałejziemi.

9,14naciebiesamego.BJ:„przeciwkotobiesamemu”.Dosł.:„przeciwkotwemusercu”.

Bojużterazmógłbymwyciągnąćrękęidotknąćciebieilud

twójzarazą,byśzostałusuniętyzziemi.

Leczdlategozostawiłem

cięprzyżyciu,byśzobaczyłmojąsiłęibyimięmojezostało
rozsławionepocałejziemi.

Jeślizabraniaszjeszczewyjśćmemu

ludowiiniechceszgopuścić,

tojutrootejporzespuszczębardzo

wielkigrad,jakiegojeszczewEgipcieniebyłooddniajego
powstaniaażdotąd.

Aterazpoślijpotwojebydłoipowszystko,co

masznapolu,bokażdyczłowiekikażdezwierzęznajdującesięna
polu,aniezapędzonedozagrody,wyginie,gdynanichgradspadnie.

KtozesługfaraonazląkłsięsłówPana,schroniłsługiswojeibydło

dodomów,

alektoniewziąłsobiesłówPanadoserca,zostawiłsługi

swojeibydłonapolu.

PanrzekłdoMojżesza:Wyciągnijrękędo

nieba,byspadłgradnacałąziemięegipską,naczłowieka,nabydło,
nawszelkątrawępolnąnaziemiegipskiej.

IwyciągnąłMojżesz

laskęswojądonieba,aPanzesłałgrzmotigrad.Piorunspadłna
ziemię.Panspuściłrównieżgradnaziemięegipską.

9,23zesłałgrzmot.Dosł.:„zesłałgłosy”.„GłosemJahwe”jestgrzmot(por.w.29;19,19;Ps18,14;29,3-9;Hi37,2).

Inastałgradibłyskawicezgrademnaprzemian,takogromne,

żeniebyłotakichnacałejziemiEgipcjanodczasu,gdystalisię
narodem.

9,24błyskawicezgrademnaprzemian.Tłumaczenieniepewne.Dosł.:„Ibyłgradiogieńtryskającyspośródgradu”.Por.Ez1,4.

Ispadłgradnacałąziemięegipską,nawszystko,cobyłona

polu.Gradzniszczyłludzi,zwierzętaiwszelkątrawępolnąoraz
złamałkażdedrzewonapolu.

TylkowziemiGoszen,gdziebyli

Izraelici,niebyłogradu.

Posłałwięcfaraon,byzawołanoMojżeszai

Aarona,irzekłdonich:Zgrzeszyłemtymrazem.Panjest
sprawiedliwy,ajailudmójjesteśmywinni.

BłagajciePana,aby

ustałgrzmotpotężnyigrad,apuszczęwasiniebędęwasdłużej
zatrzymywał.

OdpowiedziałmuMojżesz:Gdywyjdęzmiasta,

wyciągnędłoniedoPana.Grzmotyustaną,agraduniebędziewięcej,
byśpoznał,żeziemianależydoPana.

Leczjawiem,żetyisłudzy

twoinieboiciesięjeszczePanaBoga.

Lenijęczmieńzostały

zniszczone,ponieważjęczmieńmiałjużkłosy,alenkwiecie.

Ale

pszenicaiorkiszniepokładłysię,bosąpóźniejsze.

Wyszedłwięc

MojżeszodfaraonadomiastaiwyciągnąłdłoniedoPana,iustały
grzmotyigrad.Takżedeszczjużniepadałnaziemię.

Gdyfaraon

zobaczył,żeustałdeszcz,gradigrzmot,zacząłznowugrzeszyćistało
siętwardejegoserceisercasługjego.

Ipozostałotakuparteserce

faraona,żeniewypuściłIzraelitów,jaktozapowiedziałPanprzez
Mojżesza.

9,13-35.Skutkigradu.Gradniszczyłzbiory,byłteżniebezpiecznydlaludziizwierząt.Opisupraw,którezostałynimdotknięte(w.31-32),wskazuje,żebyłtostyczeńlubluty.

Wj10

IrzekłPandoMojżesza:Idźdofaraona,ponieważuczyniłem

twardymsercejegoijegosług,abymmógłczynićznakiswojewśród
nich,

iabyśopowiadałdzieciomtwoimiwnukom,cozdziałałemw

Egipcie.Aznakimojeczyniłempośródnich,abywiedzieli,żeJa
jestemPan.

MojżesziAaronprzybylidofaraonairzeklidoniego:

TakpowiedziałPan,BógHebrajczyków:Dokądżebędzieszzwlekałz
upokorzeniemsięprzedeMną?Wypuśćludmój,abyMisłużył.

jeżelibędzieszzwlekałzwypuszczeniemludumego,tosprowadzę
jutroszarańczęnatwójkraj.

Pokryjeonaziemiętak,żeniebędzie

widaćziemi,ipożreresztę,którazostałauratowanaipozostałapo
gradzie.Zniszczyteżwszelkiedrzewa,którerosnąnapolach
waszych.

Napełnidomytwoje,domywszystkichsługtwoichidomy

wszystkichEgipcjan,czegoniewidzieliojcowietwoianiich
praojcowieoddnia,gdysiępojawilinaziemi,ażdodniadzisiejszego.
Potemodwróciłsię[Mojżesz]iwyszedłodfaraona.

Asłudzy

faraonarzeklidoniego:Jakdługojeszczebędzietendlanassidłem?
Wypuśćludzi,abysłużyliPanu,Boguswemu.Czynierozumiesz,że
ginieEgipt?

SprowadzonozpowrotemMojżeszaiAaronado

faraona,atenrzekłdonich:Idźcie,oddajciecześćPanu,Bogu
waszemu.Którzytomająiść?

Mojżeszodpowiedział:Pójdziemyz

naszymidziećmiistarcami,zsynamiicórkami,zdrobnymi
większymnaszymbydłem;pójdziemy,bomamyobchodzićświęto
Pana.

Odpowiedziałim:NiechPantakbędziezwami,jakjawasi

dzieciwaszewypuszczę.Patrzcie,jakzłesąwaszezamiary.

Nietak!

IdźciesamimężczyźniioddajciecześćPanu,jaktegościesię
domagali.Iwypędzonoichsprzedobliczafaraona.

10,11samimężczyźni.Zamiastwymarszuwszystkich(w.9)faraon,pełennieufności,chciałbyzatrzymaćkobietyzdziećmijakozakładników.—Iwypędzonoich.Dosł.:„wypędziliich”,za

grec.isam.Teksthebr.:„wypędziłich”.

RzekłPandoMojżesza:Wyciągnijrękęnadziemięegipską,aby

ściągnęłaszarańczadoziemiegipskiejipożarławszelkąroślinę

ziemi,wszystko,copozostałopogradzie.

IwyciągnąłMojżeszlaskę

swojąnadziemiąegipską,aPansprowadziłwiatrwschodni,który
wiałprzezcałydzieńicałąnoc.Ranowiatrwschodniprzyniósł
szarańczę.

Szarańczanadleciałanadcałąziemięegipskąiopuściła

sięnacałykrajegipskitaklicznie,żetyleszarańczyniebyłodotąd
aniniebędzienigdy.

Ipokryłapowierzchnięcałejziemi.I

pociemniałonaziemiodtakiejilościszarańczy.[Szarańcza]pożarła
wszystkątrawęnaziemiiwszystekowocnadrzewach,którypozostał
pogradzie,iniepozostałoniczielonegonadrzewachinicz
roślinnościpolnejwcałejziemiegipskiej.

10,15Ipociemniałonaziemi.Takteksthebr.WBJ:„iziemiazostałaspustoszona”,zagrec.WWulgacie:„pustoszącwszystko”.

CorychlejkazałfaraonzawołaćMojżeszaiAaronairzekł:

ZgrzeszyłemprzeciwkoPanu,Boguwaszemu,iprzeciwkowam.

teraz,proszę,przebaczcieitymrazemgrzechmój,abłagajciePana,
Bogawaszego,byoddaliłodemnieprzynajmniejtęśmierć.

wyszedł[Mojżesz]odfaraona,iprosiłPana.

10,19.Wiatrzachodni.Krespladzeszarańczypołożył„wiatrodmorza”[BT:„wiatrzachodni”].ZperspektywyIzraelabyłtowiatrzachodni,leczpatrzącodstronyEgiptu,nadciągnąłz

północylubpółnocnegozachodu,unoszącszarańczędoMorzaCzerwonego.

Pansprowadziłwiatrzachodni,bardzogwałtowny,któryuniósł

szarańczęiwrzuciłjądoMorzaCzerwonego.Wcałejziemiegipskiej
szarańczawyginęładoszczętnie.

10,19wiatrzachodni.Dosł.:„wiatrodmorza”.JestwtymokreśleniupunktwidzeniamieszkańcaPalestyny,dlaktóregomorzeznajdujesięnazachodzie.

AlePanuczyniłupartymsercefaraona,iniewypuścił[on]

Izraelitów.

10,1-20.Plagaszarańczy.SzarańczabyłarozpowszechnionanaBliskimWschodzie,cieszyłasięzłąsławązpowoduzniszczeniaispustoszenia,któreczyniła.Owadylęgłysięnaterenie

dzisiejszegoSudanu.Byłobyichteżznaczniewięcejwmokrymklimacie,któryzapoczątkowałcałąsekwencjęwydarzeń.Migracjeszarańczyrozpoczynałysięwlutymlubmarcu;owadyporuszałysięz
wiatremwstronęEgiptulubPalestyny.Wschodniwiatr(w.13)przygnałbyszarańczędoEgiptu.Owadtenzjadałcodziennieilośćpokarmuodpowiadającąwadzeswojegociała.Rojeszarańczy

pokrywałyniekiedyobszar640km2,zaśnapowierzchni1,6km2mogłosiępomieścićponadstomilionówowadów.Zpewnościąwszystko,cozdołałoprzetrwaćuderzeniegradu,zostałoteraz
doszczętniezniszczone.Gdybyowadyzdążyłyzłożyćjajaprzeduniesieniemprzezwiatrnadmorze,problemszarańczypowracałbycyklicznie.GospodarkaEgiptuzostałazniszczona,leczjegogłówni
bogowieniezostalijeszczeupokorzeni.

IrzekłPandoMojżesza:Wyciągnijrękękuniebu,anastanie

ciemnośćwziemiegipskiejtakgęsta,żemożnabędziedotknąć
ciemności.

WyciągnąłMojżeszrękędoniebainastałaciemność

gęstawcałejziemiegipskiejprzeztrzydni.

10,21-22.Plagaciemności(takgęstej,żemożnabyłojejdotknąć).Uwaga,żeciemnośćbyłatakgęsta,iżmożnabyłojejdotknąć(w.21),wskazuje,żejejźródłembyłocośznajdującego

sięwpowietrzu,tj.chamsin-występującawtymrejonieburzapiaskowa.WEgipciebyłodużopyłuzczerwonejziemi,naniesionejprzezrzekęiodłożonejnadbrzegamiNilu,orazziemijałowej,która
powstaławwynikuuderzeniaplagigraduiszarańczy.Okrestrzechdnijesttypowydlategotypuburzpiaskowych,którenajczęściejpojawiająsiępomiędzymarcemamajem.Fakt,żewtekście
podkreślasięraczejciemnościniżburzępiaskową,możewskazywać,żecelematakubyłbógsłońca,Amon-Re-najważniejszebóstwoEgiptuiboskiojciecfaraona.

Jedendrugiegoniewidziałiniktniemógłwstaćzeswego

miejscaprzeztrzydni.AleIzraeliciwszyscymieliświatłowswoich
mieszkaniach.

ZawołałfaraonMojżeszairzekł:Idźcie,oddajcie

cześćPanu,tylkoowceibydłowaszezostanie.Dzieciwaszerównież
mogąiśćzwami.

OdpowiedziałMojżesz:Tytakżemusiszdaćnam

dorąkżertwyicałopalenia,byśmymogliofiarowaćjePanu,Bogu
naszemu.

Równieżstadanaszepójdąznami;niezostanienawet

kopyto,ponieważznichweźmiemynaofiaręPanu,Bogunaszemu;a
saminiewiemy,zczegozłożyćofiarędlaPana,ażtamprzyjdziemy.

Panuczyniłupartymsercefaraona,iniechciałichwypuścić.

rzekłfaraon:Odejdźodemnie!Strzeżsięiniezjawiajsięjużprzede
mną!Skorosiętylkozjawiszprzedemną,umrzesz.

IrzekłMojżesz

dofaraona:Będzie,jakpowiedziałeś.Niezjawięsięwięcejprzed
tobą.

Wj11

NocpaschalnaiwyjściezEgiptu

PanrzekłdoMojżesza:Jeszczejednąplagęześlęnafaraonaina

Egipt.Potemwypuściwasstąd.Awypuściwascałkowicie,nawet
waswszystkichstądwypędzi.

11,1Ostatniewierszerozdz.10sązakończeniemhistoriidziewięciuplag,należącejdotradycjiWyjścia-ucieczki(por.7,8+).TuzaczętahistoriadziesiątejplagiprzedstawiaWyjściejako

wypędzenie(por.12,31-33ijuż4,21;6,1).Tedwiekoncepcjesąniedopogodzenia,gdybymiałydotyczyćjednejgrupy,leczobiemogłybybyćprawdziwewprzypadkudwuróżnychgrup.Tradycja
Wyjścia-ucieczkidotyczygrupyMojżesza,którabędzieściganaprzezEgipcjanidoznacuduprzejściaprzezmorze.Wyjście-wypędzenieodnosiłobysiędojakiejśgrupyspokrewnionej,wygnanejz
Egiptuwcześniej.Możnadalejśledzićtedwiehistoriewdwoistościszlaku,którympowyjściuzEgiptuwędrowałakażdaztychgrup(por.13,17+).TradycjadotyczącagrupyMojżeszajest
najważniejszaiwchłonęłaonawspomnieniaWyjścia-wypędzenia.

Oznajmijtoludowi,ażebykażdymężczyznausąsiadaswegoi

każdakobietausąsiadkiswejwypożyczyliprzedmiotysrebrneizłote.

11,2ZłupienieEgipcjanjestmotywemdrugorzędnym,którypojawiasięjużw3,21iponowniew12,35-36.Jegoprzypomnienietutajwyklucza,byEgipcjaniemielizasobąświeże

doświadczeniedziewięciupierwszychplag.

11,2.Wypożyczenieprzedmiotówsrebrnychizłotych.Polecenie,byIzraeliciwypożyczyliodEgipcjansrebrneizłoteprzedmiotyorazszaty(wspominanewinnychfragmentach)było

najprawdopodobniejzwiązanezfaktem,żeIzraelicizamierzaliurządzićświętonacześćswojegoBoga.Kosztownościbyłybywłaściwenatakąokazję,trudnoteżprzypuszczać,byizraelscyniewolnicy
posiadaliluksusoweprzedmioty.MieszkańcyEgiptumoglibyćwówczaszrozpaczeniplagamiisądzić,żeświętoudobruchaBogaIzraela,okazaliwięcgotowośćdowspółdziałania.

APanwyjednałludowiłaskęwoczachEgipcjan.Mojżesztakże

zażywałwkrajuegipskimwielkiejczcitakusługfaraona,jakiu
ludu.

Mojżeszpowiedział:TakmówiPan:Opółnocyprzejdęprzez

Egipt.

11,4.PrzejdęprzezEgipt.WEgipcienajważniejszyminajbardziejoczekiwanymmomentemgłównychświątreligijnychbyłozstąpieniebóstwapomiędzylud.Tutajprzejścieprzezkraj

BogaIzraelajestzwiązanezwykonaniemsądu.

Ipomrąwszyscypierworodniwziemiegipskiejod

pierworodnegosynafaraona,którysiedzinaswymtronie,ażdo
pierworodnegoniewolnicy,którajestprzyżarnach,iwszystko,co
pierworodnewśródbydła.

11,5pierworodnewśródbydła.Tozostałotudodanewedług12,12,ponieważ—podobniejakpierwszysyn—należąonedopierwocinzarezerwowanychdlabóstwa.
11,5.Ręczneżarna.Nanajniższymszczeblustarożytnejhierarchiispołecznejtradycyjnieprzedstawianoniewolnicępracującąprzyżarnach.Ręczneżarnaskładałysięzdwóchkamieni:

dolnego,owklęsłejpowierzchni,igórnego,okształcieprzypominającymbochenchleba.Codziennaczynnośćmieleniazbożanażarnachpolegałanaumieszczaniuziarnanadolnymkamieniuiścieraniu
gogórnym.

Wtedywcałejziemiegipskiejbędziewielkienarzekanie,

jakiegoniebyłonigdyijakiegojużniebędzie.

UIzraelitównawet

piesniezaszczekaaninaludzi,aninabydło,abyściepoznali,żePan

uczyniłróżnicęmiędzyEgipcjanamiaIzraelitami.

11,7.Nawetpiesniezaszczeka.Wstarożytnościpsyniebyłydomowymipupilami,leczczymśniepożądanymikłopotliwym-ludzieantykupostrzegalipsytak,jakludziewspółcześni

szczury.Stwierdzenie„nawetpiesniezaszczeka”wskazywałonaniezwykłąciszę,bowiempsywłóczącesięwszędzieczyniłyzwyklewielkizgiełk.

Wtedyprzyjdąwszyscysłudzytwoidomnieioddadząmi

pokłon,ipowiedzą:Wyjdźtyicałyludtwój,któryidziezatobą.I
potemwyjdę.Ipłonącgniewem,wyszedłodfaraona.

Panrzekłdo

Mojżesza:Nieusłuchawasfaraon,abyliczniejszesięstałycudaw
ziemiegipskiej.

MojżesziAarondokonaliwszystkichcudówwobec

faraona,leczPanuczyniłupartymsercefaraona,takiżwzbraniałsię
wypuścićIzraelitówzeswegokraju.

11,10dokonaliwszystkichcudów.Chodziodziewięćpierwszychplag.—W.9-10sąredakcyjne.
11,1-10.Dziesiątaplagaifaraon.WEgipciezabogauważanotakżefaraonaitoonstałsięcelemostatniejplagi.Podczasdziewiątejplagipokonanyzostałjego„ojciec”,bógsłońca,teraz

zabityzostaniejegosyn,przypuszczalnynastępcatronu.Jesttocioswymierzonywosobęfaraona,jegokrólewskąwładzęijegoboskość.

Wj12

PanpowiedziałdoMojżeszaiAaronawziemiegipskiej:

12,1—13,16Tadługaperykopapaschalnazawierajakieśźródłotradycjijahwistycznej(12,21-23.27b.29-39),pewnedodatkiwstyluPwt(12,24-27a;13,3-16ibyćmoże13,1-2),pewne

dodatkipochodzącezredakcjikapłańskiej:prawarytualneiznaczeniePaschy(12,1-20.28.40-51).ZtymidodatkamimożnaporównaćrytuałyzawartewKpł23,5-8;Lb28,16-25;Pwt16,1-8.Wistocie
PaschaiPrzaśnikitopoczątkowodwaróżneświęta.Teostatniebyłyświętemrolniczym,którezaczętoobchodzićniewcześniejniżwKanaanie,apołączonojezeŚwiętemPaschydopieroporeformie
Jozjasza.Paschapochodzeniaprzedizraelskiegobyładorocznymświętempasterzy-nomadów,mającymzapewnićpomyślnośćodnośniedotrzody.Początekstarejopowieści(w.21),gdziePaschasię
pojawiabezżadnegowyjaśnienia,pozwalaprzypuszczać,żebyłajużznana.Towłaśnieonajestprawdopodobnieowym„świętemJahwe”,którezapozwoleniemfaraonamianoobchodzićnapustyni
(por.5,1+).ZwiązekPaschyzdziesiątąplagąiWyjściemzEgiptubyłbyzatemprzypadkowy:owoWyjściefaktycznienastąpiłowmomencieobchoduświęta.Tazbieżnośćczasowatłumaczyjednak
fakt,żedodatkideuteronomizującew12,24-27;13,3-10objaśniająŚwiętoPaschy(iPrzaśników)jakopamiątkęWyjściazEgiptu(por.samąksięgęPwtw16,1-3).Tradycjakapłańskawiążecałyrytuał
paschalnyzdziesiątąplagąorazzWyjściemzEgiptu(12,11b-14.42).Topowiązaniejestzresztądawniejsze,gdyżwopowieścijahwistycznej(12,34+.39)połączonostaryzwyczajpaschalnyspożywania
przaśnegochlebazWyjściemzEgiptu.Takwięcprastarerytypaschalne,związanezhistorycznym,decydującymwydarzeniempowołaniaIzraela,nabrałyzupełnienowegoznaczeniareligijnego:
mianowiciestałysięwyrazemzbawienia,któregoBógudzieliłswojemuludowi,jaktowyjaśniałakatechezatowarzyszącauroczystości(12,26-27;13,8).Paschażydowskaprzygotowywaławtensposób
Paschęchrześcijańską:Chrystus,BaranekBoży,zostałzabitywofierze(krzyż)ijestspożywany(uczta)wramachPaschyżydowskiej(WielkiTydzień).PrzynosiOnwtensposóbzbawienieświatu,a
odnowieniemistycznetegoaktuodkupieniastajesięcentrumliturgiichrześcijańskiej,którasiękrystalizujewokółEucharystii-ofiaryiposiłku.

Miesiąctenbędziedlawaspoczątkiemmiesięcy,będzie

pierwszymmiesiącemroku!

12,2Pierwszymiesiącwiosny,odpowiadającynaszemumarcowi-kwietniowi,wdawnymkalendarzunazywałsięAbib(Pwt16,1),awkalendarzupochodzeniababilońskiego,którywejdzie

wużyciepowygnaniu,będziesięnazywaćNisan.

PowiedzciecałemuzgromadzeniuIzraelatak:Dziesiątegodnia

tegomiesiącaniechsiękażdypostaraobarankadlarodziny,o
barankadladomu.

Jeślibyzaśrodzinabyłazamaładospożycia

baranka,toniechsiępostaraoniegorazemzeswymsąsiadem,który
mieszkanajbliżejjegodomu,abybyłaodpowiednialiczbaosób.
Liczyćjezaśbędzieciedlaspożyciabarankawedługtego,cokażdy
możespożyć.

Baranekbędziebezskazy,samiec,jednoroczny;wziąć

możeciejagnięalbokoźlę.

12,5.Bezskazy,samiec,jednoroczny.Jakojednorocznybaranekprzeżyłwłaśnienajbardziejniebezpiecznyokresżycia(śmiertelnośćmłodychwahałasięod20do50%)iprzygotowywał

siędoobjęciaroli„pełnoprawnego”członkastada.Stadoniepotrzebowałojednakzbytwielusamców;dlaskóryimięsazabijanoprzeciewszystkimte,któreosiągnęłypierwszyrokżycia.Samice
trzymanodoósmegoroku,byrodziłymłodeidawałymleko.

Będzieciegostrzecażdoczternastegodniategomiesiąca,a

wtedyzabijegocałezgromadzenieIzraelaozmierzchu.

12,6ozmierzchu.Dosł.:„międzydwomawieczorami”,tzn.albomiędzyzachodemsłońcaacałkowitąnocą(takSamarytanie),albomiędzypóźniejszympopołudniem,kiedysłońcezaczyna

sięchylićkuzachodowi,afaktycznymzachodem(takfaryzeuszeiTalmud).

12,6.ZabijegocałezgromadzenieIzraelaozmierzchu.Wświeckimkalendarzuegipskimkażdymiesiącliczyłtrzydzieścidniidzieliłsięnatrzydziesięciodnioweokresy.Wkalendarzu

religijnym,obejmującymświęta,zachowanosekwencjęksiężycową.PojawieniesięświętaiplagizbiegłosięzwigiliądnianazywanegoprzezEgipcjan„dniempołowymiesiąca”.Coważniejsze,
ponieważkażdymiesiącwkalendarzulunarnymrozpoczynałsięwdniunowiu,świętoobchodzonowdniupierwszejpełniksiężycapowiosennymzrównaniudniaznocą.Zwierzęmiałozostaćzabiteo
zmierzchu,gdynaniebieukażesięksiężycwpierwszejpełniwnowymizraelskimroku.

Iwezmąkrewbaranka,ipokropiąniąodrzwiaiprogidomu,w

którymbędągospożywać.

12,7.Rolakrwi.Wpierwotnychreligiachkrewczęstosłużyładoodegnaniazłychmocy,jednakwrytualeizraelskimstanowiłaelementoczyszczający.ChociażprzesądniIzraelicizachowali

pewneelementyprymitywnychwierzeńipraktykreligijnych,oficjalnieobowiązywałodrugieznaczenie.OdrzwiadomówwMezopotamiibyłyczęstomalowanenaczerwono,ponieważwierzono,że
kolortenodstraszademony.

Itejsamejnocyspożyjąmięsopieczonewogniu,ichleby

przaśnebędąspożywalizgorzkimiziołami.

12,8ichlebyprzaśne.Dosł.:„iprzaśniki”(por.w.1+)
12,8.Składnikiposiłku.Wymienioneskładnikiposiłkupaschalnegobyłyrozpowszechnionewwędrownychspołecznościachpasterskich.Zakazspożywaniakwaszonegochlebamógł

dodatkowoposiadaćznaczeniesymboliczne.WpóźniejszejliteraturzerabinackiejiNowymTestamenciezakwasjestzwiązanyznieczystościąlubskalaniem.Trudnojednakrozstrzygnąć,czyznaczenie
toposiadałjużwtakwczesnymokresie.Gorzkieziołatowpóźniejszejliteraturzerabinackiejsałata,cykoria,morskiostrokrzew,chrzanioset,wszystkiełatwedoprzygotowania.Wiadomo,żesałata
byłauprawianawEgipcie,zaśhebrajskiesłowoprzetłumaczonejako„gorzkiezioła”odpowiadaakadyjskiemu(babilońskiemu)wyrazowioznaczającemusałatę.Polecenie,bymięsozostałoupieczonew
ogniu,służyłouniknięciudwóchrzeczy.Zjednejstrony,miałostanowićprzeciwieństwopogańskichświątwiosennych,podczasktórychpojawiałosięsurowemięso.Zdrugiej,ludziedziałającyw
pośpiechuniegotowalibymięsa,wymagałobytobowiemwięcejczasu,koniecznegodozabicia,wypatroszeniairozebraniamięsa.Ponieważbyłtoposiłekreligijny,mięsoniemogłozostaćspożytew
czasiepóźniejszymimusiałozostaćwewłaściwysposóbzniszczone.

Niebędzieciespożywaćzniegonicsurowegoaniugotowanego

wwodzie,leczupieczonenaogniu,zgłową,nogamii
wnętrznościami.

Niemożenicpozostaćzniegonadzieńnastępny.

Cokolwiekzostaniezniegonanastępnydzień,wogniuspalicie.

12,10wogniuspalicie.Chodziouniknięcieprofanacji.Wgrec.dodane:„niepołamiemusiężadnejkości”(por.w.46).

Takzaśspożywaćgobędziecie:biodrawaszebędąprzepasane,

sandałynawaszychnogachilaskawwaszymręku.Spożywać
będzieciepośpiesznie,gdyżjesttoPaschanacześćPana.

12,11Ubióripostawasątakiejakdopodróży.
—Pascha.Etymologiasłowapesachnieznana.WWulgacieobjaśnienie:„toznaczyprzejście”,coniemaoparciawhebr.W12,13.23.27informacjaotym,żeJahwe„przeszedłobok”

domówIzraelitów,„ominął”jealbo„ocalił”,jesttojednakwyjaśnieniedrugorzędne.

12,1-11.Kalendarz.WydarzenietoczyniłoAbib(późniejnazywanyNisan)pierwszymmiesiącemwkalendarzureligijnymIzraela.Wkalendarzuświeckimpierwszymmiesiącemrokubył

Tiszri,przypadającysześćmiesięcypóźniej,wtedyteżobchodzono„ŚwiętoNowegoRoku”.Kalendarzizraelskibyłkalendarzemksiężycowym,którycopewienczasdostosowywanodoroku
słonecznego.Abibrozpoczynałsięwdzieńpierwszegonowiupowiosennymzrównaniudniaznocą(zwyklewpoło-wiemarca)itrwałdopołowykwietnia.

12,11.Pascha.Angielskanazwa„Passover”(odang.passover,„pominąć”,„przejśćobok”)nieoddajeznaczeniahebrajskiegowyrazu.Czasowniktenłączysięzochroną,comożna

dostrzecnp.wIz31,5,gdziestanowiodpowiednikosłonięciaiwybawienia.Panniezostałukazanyjako„przechodzącyobok”drzwi,leczjakobroniącywejściadodomuprzedaniołem
zagłady/Niszczycielem(zob.Wj12,23).KrewnaframugachinadprożumożebyćrozumianajakoichoczyszczenieprzygotowującedoobecnościPana.

TejnocyprzejdęprzezEgipt,zabijęwszystkopierworodnew

ziemiegipskiej,odczłowiekaażpobydło,iodbędęsądnad
wszystkimibogamiEgiptu–Ja,Pan.

Krewposłużywamdo

oznaczeniadomów,wktórychbędziecieprzebywać.Gdyujrzękrew,
przejdęobokiniebędziepośródwasplaginiszczycielskiej,gdybędę
karałziemięegipską.

12,13niebędziepośródwasplaginiszczycielskiej.Albopoprawiając:„niebędzieprzeciwkowamciosuNiszczyciela”(por.w.23).
12,12-13.Egipskieświętokrólewskie.WtekściemogąpojawiaćsięechasłynnegoegipskiegoświętaSed,któresymbolizowałoodnowieniewładzykrólewskiej.Podczasobchodówświęta

wszyscybogowieuznawalikrólewskąwładzęfaraona,tutajjednak,wwynikuplag,wszyscybogowiemusząuznaćkrólewskiepanowanieJahwe-nienoweosadzenieGonatronie,leczuznanieJego
nieprzerwanegopanowania.WczasieświętaSedkroipotwierdzałswojepanowanienadkrajem,przechodzącwszystkieziemie(symbolicznie)zgodniezeswąwolą.KrólewskiepanowanieJahwezostało
potwierdzone,zaśpanowaniefaraonawyszydzone,bowiemBógprzeszedłprzezkraj,byustanowićswądominacjępodpostaciąplagi.

Dzieńtenbędziedlawasdniempamiętnymiobchodzićgo

będzieciejakoświętodlauczczeniaPana.Powszystkiepokolenia–

nazawszewtymdniubędziecieobchodzićświęto.

Przezsiedemdni

spożywaćbędzieciechlebprzaśny.Jużwpierwszymdniuusuniecie
wszelkikwaszdomówwaszych,boktobyjadłkwaszonepotrawyod
dniapierwszegodosiódmego,wyłączonybędziezIzraela.

pierwszymdniubędzieciemielizwołanieświęte,taksamowdniu
siódmym.Niebędzieciewtedywykonywaćżadnejpracy.Będziewam
tylkowolnoprzygotowaćpożywienie.

12,16.Zwołanieświęte.Świętezgromadzenialubzwołaniabyływażnymelementemwiększościuroczystościreligijnychobchodzonychwstarożytnymświecie.Byłytolokalnelub

ogólnonarodowezgromadzeniawceluodprawianiapublicznego,zbiorowegokultu.Ludziegromadzilisięrazem,odchodzącodcodziennychzajęć.

PrzestrzegaćbędziecieŚwiętaPrzaśników,gdyżwtymdniu

wyprowadziłemwaszezastępyzziemiegipskiej.Przestrzegajcietego
dniajakoustanowionegonazawszepowszystkiewaszepokolenia.

Czternastegodniamiesiącapierwszegoodwieczorawinniście

spożywaćchlebprzaśnyażdowieczoradwudziestegopierwszego
dniategomiesiąca.

Przezsiedemdninieznajdziesięwdomach

waszychżadenkwas,boktobyspożyłcośkwaszonego,winienbyć
wyłączonyzezgromadzeniaIzraela,takprzybysz,jakiurodzonyw
kraju.

12,19.Przaśnikiiżniwajęczmienia.ŚwiętoPrzaśnikówzbiegałosięrównieżzezbioramijęczmienia,wyznaczającpoczątekokresużniw.Wtymkontekścieprzaśnikimogąwskazywaćna

nowypoczątek,zaśpierwocinyzbiorówjęczmieniaspożywano,nieczekającnazakończenieprocesufermentacji.

Niewolnowamjeśćnickwaszonego;wewszystkichdomach

waszychwinniściejeśćchlebprzaśny.

12,14-20.ŚwiętoPrzaśników.ŚwiętoPrzaśnikówjestobchodzoneposiedmiudniachodŚwiętaPaschy.JakoupamiętnieniewyjściaIzraelitówzEgiptuukazujeonopośpiechIzraelitów,

którzyniemoglizabraćzesobązakwasu,dlategomusielijeśćchleb,którybyłgopozbawiony.Zakwaspowstawałwwynikufermentacjijęczmiennegociasta.Małąilośćzakwasuzjednejporcji
pozostawiano,byprzyspieszyćfermentacjęnastępnej.Niemając„zaczynu”,którywywołałbyfermentację,trzebabyłorozpoczynaćcałyprocesodpoczątku(koniecznypoziomfermentacjisubstancja
uzyskiwałapoupływiedwunastudni).

MojżeszzwołałwszystkichstarszychIzraelairzekłdonich:

Odłączcieiweźciebarankadlawaszychrodzin,izabijciejakopaschę.

12,21Odłączcie.Zatekstemhebr.WBJ:„Idźcie”,zagrec.

Weźciegałązkęhizopuizanurzciejąwekrwi,którabędziew

czarce,ikrwiązczarkiskropcieprógiobaodrzwia.Ażdorananie
powinienniktzwaswychodzićprzeddrzwiswegodomu.

12,22gałązkęhizopu.Roślinaaromatycznaużywanadorozmaitychobrzędówoczyszczenia(Lb19,6;Ps51,9;Hbr9,19).
12,22.Użyciegałązkihyzopu[BT:hizop].Prógiobaodrzwiadomumiałyzostaćpokropionekrwiązapomocągałązkihyzopu-utożsamianogozodmianąmajeranku-któryłączonoz

oczyszczeniem,przypuszczalniezpowoduwykorzystywaniagopodczastakichrytuałówjakte.Roślinyteświetnienadawałysięnapędzleimiotły.

GdyzaśPanbędzieprzechodził,abyporazićEgipcjan,a

zobaczykrewnaproguinaodrzwiach,toominiePantakiedrzwiinie
pozwoliNiszczycielowiwejśćdotychdomów,aby[was]pozabijał.

12,23Niszczycielowi.WprzedizraelskimrytualePaschybyłnimdemon,któryuosabiałniebezpieczeństwazagrażającetrzodzieirodzinie.Wceluuniknięciajegociosównaznaczanokrwią

bramydomów,początkowowejściadonamiotów.

12,23.Niszczyciel.KrewnadrzwiachbyłaznakiemdlaPana,bychroniłdomprzedNiszczycielem.WMezopotamiizaśmierćdzieciodpowiedzialnybyłdemonLamasztu(płciżeńskiej),

zaśNamatru(demonpłcimęskiej)zaplagi.RównieżEgipcjaniewierzyliwmnóstwodemonówzagrażającychzdrowiuiżyciuwkażdejdziedzinieludzkiejegzystencji.Wtymfragmencieniejestto
jednakdemondziałającyniezależnieodwolibogów,leczposłaniecwymierzającyBożysąd.WJr4,7użytotegosamegoterminunaoznaczenieniszczycielaplądrującegonarody.

Przestrzegajcietegoprzykazaniajakoprawanawieki[ważnego]

dlawasidlawaszychdzieci!

Gdyzaśwejdzieciedoziemi,którąda

wamPan,jakobiecał,przestrzegajcietegoobyczaju.

Gdysięwas

zapytajądzieci:cóżtozaświętyzwyczaj?–

takimodpowiecie:To

jestofiaraPaschynacześćPana,którywEgipcieominąłdomy
Izraelitów.PoraziłEgipcjan,adomynaszeocalił.Ludwtedyukląkłi
oddałpokłon.

Izraeliciposzliiuczynilitak,jaknakazałPan

MojżeszowiiAaronowi.Takuczynili.

12,1-28.ŹródłaŚwiętaPaschy.WedługnarracjibiblijnejŚwiętoPaschyzostałoustanowionewzwiązkuzdziesiątąplagą,lecznieoznaczato,żenienawiązywałoonodoświąt

dawniejszych.Należyprzypomnieć,żeBógustanowiłobrzezanieznakiemprzymierza,wykorzystującwtymceluobrzędjużistniejącyiwykonywanywinnymcelu.Wieleelementówrytuału
paschalnegowskazuje,żemógłonzostaćzaczerpniętyzrytuałunomadów,chroniącegopasterzyprzedatakiemdemonówizapewniającegopłodnośćstad.Nawetjeślirzeczywiścietakbyło,wszystkie
elementyświętazostałyodpowiednio„przystosowane”donowegokontekstudziesiątejplagiorazwyjściaIzraelitówzEgiptu.JeśliPaschafaktycznieczerpiejakieśelementyzeświętanomadów,jestto
zjawiskopodobnedonałożeniaprzezwczesnychchrześcijanZachoduświątBożegoNarodzenianapogańskieświętazwiązanezzimowymprzesileniemsłonecznym(któremutowarzyszyłozachowanie
takichsymbolijakostrokrzew,jemiołaidrzewazimozielone).

OpółnocyPanpozabijałwszystko,copierworodnenaziemi

egipskiej:odpierworodnegosynafaraona,którysiedzinaswym
tronie,ażdopierworodnegotego,którybyłzamkniętywwięzieniu,a
takżewszystko,copierworodnezbydła.

12,29-30.Pierworodny.WIzraeluuroczystośćpoświęceniapierworodnychwyrażaławiarę,żePanjestźródłemżycia,płodnościipomyślności.Zabijającpierworodnepotomstwoludzii

zwierząt,Jahweponowniepodkreślał,żejestdawcążyciawEgipcie-cozwykleprzypisywanofaraonowi.

Iwstałfaraonjeszczewnocy,aznimwszyscyjegodworzaniei

wszyscyEgipcjanie.IpodniósłsięwielkikrzykwEgipcie,gdyżnie
byłodomu,wktórymniebyłobyumarłego.

Ijeszczewnocykazał

faraonwezwaćMojżeszaiAarona,ipowiedział:Wstańcie,wyjdźcie
spośródmojegoludu,takwy,jakIzraelici!Idźcieioddajciecześć
Panu,jaktopowiedzieliście.

Weźciezesobąwaszedrobneiwiększe

bydło,jaktopowiedzieliście,iidźcie.Prościetakżeołaskędlamnie.

InalegaliEgipcjanienalud,abyjaknajprędzejwyszedłzkraju,

gdyżmówili:Wszyscypomrzemy.

Iwziąłludciasto,zanimsię

zakwasiło,wdzieżachowiniętychpłaszczami,iniósłjenabarkach.

12,34.Wdzieżachowiniętychpłaszczami.Najłatwiejszymsposobemprzeniesieniaciastaprzygotowanegonanastępnydzieńbyło,jakczytamywtekście,umieszczeniegowdzieżyi

owinięciepłaszczem,bydośrodkaniedostałsiękurz.

SynowieIzraelauczynilizgodnieznakazemMojżesza,i

wypożyczaliodEgipcjanprzedmiotysrebrneizłoteorazszaty.

Pan

wzbudziłżyczliwośćEgipcjandlaIzraelitów,ipożyczyliim.Iwten
sposób[Izraelici]złupiliEgipcjan.

IwyruszyliIzraelicizRamsesdo

Sukkotwliczbieokołosześciusettysięcymężówpieszych,nielicząc
dzieci.

12,37Podanawielkość,mocnoprzesadzona,oddajemożeliczebnośćIzraelawedługspisuludnościzczasów,kiedypowstałdokumentjahwistyczny.
12,37.Trasawędrówki.RamsestoTellel-Dab’apołożonewewschodniejczęściDelty(zob.Wj1,8-14),gdzieIzraelicipracowaliprzywznoszeniumiastadlafaraona.Sukkotutożsamiasię

zTellel-MaszkutapołożonymnawschodnimkrańcuWadiTumilat.Mogłabyćtotypowadroga,którąopuszczaliEgiptpodróżniudającysięnawschód(potwierdzatokilkastarożytnychdokumentów
egipskich).ZRamsesdoSukkotjestokołojednegodniadrogi(natemattrasyWyjścia,zob.mapę2umieszczonąnastronie77).

12,37.LiczbaIzraelitów.WielkośćpopulacjiIzraelitówjestuważanazaproblematycznązkilkupowodów.Jeślirzeczywiściebyło600000mężczyzn,całagrupamusiałaliczyćponad2000

000osób.Panujezgoda,żerejonDeltyNiluniezdołałbywyżywićpopulacjitakiejwielkości(szacujesię,żewtymokresiecałkowitaliczbamieszkańcówEgiptuwynosiłazaledwie4000000-5000
000).WchwiliobecnejrejonWadiTumilatzamieszkujemniejniżdwadzieściatysięcyosób.Egipskiearmieztegookresuliczyłyponiżej20000żołnierzy.WczasiebitwypodKadesz(XIIIwiekprzed
Chr.)Chetycirozgromiliarmięliczącą37000(liczbętęuważasięzaprzesadzoną),którąuznawanozanajwiększąsiłęmilitarną,jakąkiedykolwiekudałosięzebrać.Szamszi-Adad(1800przedChr.,
Asyria)twierdził,żerozgromiłarmięliczącą60000podczasoblężeniaNurrugum.GdybyIzraeldysponowałsiłą600000ludzi,kogóżmógłbysięlękać?

Gdybytakwielkaliczbaludziudałasięwpodróż,utworzylibykorowóddługościponad320km.Nawetbezzwierząt,dzieciistarców,wędrowcyniemoglibyprzebywaćdwudziestumil

dziennie(chociażkarawanypokonywałydystans25-30km).Gdypodróżowanocałymobozem,wrazzrodzinamiibydłem,pokonywanoprzeciętnieok.10km.Niezależnieodprędkościporuszaniasię,
czołówkawyprzedzałabyostatnichwpochodzieokilkatygodni.Sytuacjatakaspowodowałabypewneproblemyprzyprzekraczaniumorza,bowiemwydarzenietodokonałosięwciągujednejnocy
(chociażniektórzywyliczyli,jakmogłodotegodojść).Szeregwędrującychbyłbytakdługi,żeciągnąłbysięodpunktuprzekroczeniamorzaażdogórySynaj.

Cowięcej,gdybynapustynimieszkałoprzez40latkilkamilionówludzi(zczegopołowatamumarła),archeologowieodnaleźlibywięcejśladówichbytności-szczególniewtakich

miejscachjakKadesz-Barnea,gdzieIzraelicipozostawaliprzezpewienczas.PodobnetrudnościłączyłybysięzprzybyciemtakwielkiejliczbyIzraelitówdoKanaanu.LiczbamieszkańcówKanaanuw
tymokresiebyłaznaczniemniejszaodsilizraelskich,zaśwszystkiedowodyarcheologicznewskazująnadużyspadekpopulacjiwtymregioniewepocepóźnegobrązu(kiedyIzraelicizajęliZiemię
Obiecaną).PewneszacunkidotycząceVIIIw.przedChr.wskazują,żenawetwówczasnacałymobszarzeIzraelaniebyłomilionamieszkańców.LiczbamieszkańcówwspółczesnegoIzraela,
uwzględniającnawetgęstozaludnioneobszarymiejskie,jesttylkodwukrotniewiększaodrzekomejliczbyIzraelitówuczestniczącychwWyjściu.Jednaktekstbiblijnyjestkonsekwentnyw
przedstawianiuwielkościgrupy(zob.Lb1,32;11,21;26,51).Wceluusunięciatejtrudnościproponowanowielerozwiązań,wszystkienasuwająjednakproblemy.Faktyprzedstawionewyżejwskazują,
żeniejestprawdopodobne,bypodaneliczbymożnabyłoodczytywaćwsposóbtradycyjny.Badanianadznaczeniemliczbpojawiającychsięnaasyryjskichinskrypcjachwskazują,żebyłyone
odczytywaneraczejwkontekścieideologicznym,niżzawierałyścisłedaneliczbowe.Bardzotrudnojestnamjednakprzekroczyćramywłasnychwyobrażeńkulturowych.Najbardziejinteresująca
hipotezawskazuje,żehebrajskiesłowo„tysiąc”możnarównieżprzetłumaczyćjako„oddziałwojskowy”,mielibyśmywówczas600oddziałówwojskowych.Natematdodatkowychinformacji,zob.
komentarzdoJoz8,3iLb2,3-32.

Takżewielkiemnóstwocudzoziemcówwyruszyłoznimi,nadto

drobneiwiększebydło,iolbrzymidobytek.

Zciasta,którewynieśli

zEgiptu,wypiekliprzaśneplacki,ponieważsięniezakwasiło.
WypędzenizEgiptu,niemogącsięzatrzymać,niezdołali
przygotowaćnawetzapasównadrogę.

12,39przaśneplacki.Niesąoneidentycznezprzaśnikamizpóźniejszegorytuału,leczstanowiąjedenzelementówstaregoobrzęduPaschy,świętanomadów,którzyzwyklejedząchleb

niekwaszony(por.jeszczeJoz5,11).Wedługtradycjijahwistycznejbyłyoneznakiempośpiechu,zjakimopuszczanoEgipt

ApobytIzraelitówwEgipcietrwałczterystatrzydzieścilat.

12,40Sam.igrec.obejmujątąliczbątakżecałypobytpatriarchówwKanaanie.
12,40.Czterystatrzydzieścilat.Chronologiategookresujestbardzotrudna.1Krl6,1podaje,żeodwyjściazEgiptudopoświęceniaświątyniw966przedChr.minęło480łat.Wynikałoby

stąd,żewyjścieIzraelitówzEgiptumiałomiejsceokoło1450przedChr.Jeślidodaćdotego430lat,któreIzraelicispędziliwEgipcie,otrzymamy,żeprzybylitamw1.poł.XIXw.przedChr.Istnieje
wieleróżnychodmiantegoscenariusza,nagrunciebiblijnymiarcheologicznymmożnateżobronićkilkaróżnychstanowisk.Szerszeomówienietegozagadnieniapodajemywartykule„Datawyjścia
IzraelitówzEgiptu”.

Iototegosamegodnia,poupływieczterystutrzydziestulat,

wyszływszystkiezastępyPanazziemiegipskiej.

Tejnocyczuwał

PannadwyjściemsynówIzraelazziemiegipskiej.Dlategonocta
winnabyćczuwaniemnacześćPanadlawszystkichIzraelitówpo
wszystkiepokolenia.

PanpowiedziałdoMojżeszaiAarona:Takie

będzieprawodotyczącePaschy:Żadencudzoziemiecniemożejej
spożywać.

12,43prawodotyczącePaschy.Chodziosamąofiarępaschalną,anieoświęto.Ww.43-50sprecyzowano,podjakimiwarunkamici,którzynienależądoIzraela,będąmoglibraćudziałw

spożywaniuPaschy,ijakpowinnaonabyćprzyrządzona.Tedyspozycjeuzupełniająrytuałkapłańskiw.3-11.Izraelitajesttuuważanyza„obywatelakraju”(w.48),prawdziwegotubylcawKanaanie.

12,43.PrzepisydotyczącePaschy.Wwersecie38wspomniano,żewWyjściubrałoudziałwieluludzi,którzyniebyliIzraelitami,podanowięctutajtrzydodatkoweprzepisydotyczące

sposobuobchodzeniaPaschy.Popierwsze,mogliwniejuczestniczyćjedynieobrzezani.Wskazujeto,żeŚwiętoPaschybyłoprzeznaczonewyłączniedlaspołecznościIzraela.Drugimpoleceniembyło
niewynoszenieżadnegokawałkamięsanazewnątrzdomu.Trzecimnakaz,byżadnazkościspożywanegozwierzęcianiezostałazłamana.Wszystkietezasadynawiązujądosytuacjidzieleniasię
posiłkiemzosobaminie-należącymidowspólnoty,cowtymprzypadkubyłozabronione.Baranekmusiałzostaćprzygotowanyispożytywcałościwdomu.

Jednakniewolnik,nabytyzapieniądze,któregopoddałeś

obrzezaniu,możejąspożywać.

Obcokrajowiecinajemnikniemogą

jejspożywać.

Wjednymitymsamymdomuwinnabyćspożyta.Nie

możnawynieśćztegodomuanikawałkamięsanazewnątrz.Kości
jegołamaćniebędziecie.

CałezgromadzenieIzraelabędzieją

sprawować.

Jeślibycudzoziemiecprzebywającyuciebiechciał

obchodzićPaschę[kuczci]Pana,tomusiszobrzezaćwpierw
wszystkichmęskichpotomkówjegodomu,iwtedydopierodopuścić
gomożeszdoobchodzeniaPaschy,gdyżwówczasbędziemiałprawa
tubylców.ŻadenjednaknieobrzezanyniemożespożywaćPaschy.

12,48Cudzoziemiec,mieszkającnastałewIzraelu(ger),maspecjalnystatus,podobniejakmetekwAtenach,aincolawRzymie.Patriarchowiebylicudzoziemcamiprzebywającymiw

Kanaanie(Rdz23,4),IzraelicibylinimiwEgipcie(Rdz15,13;Wj2,22).PozdobyciuZiemiŚwiętejrolesięodwróciły:terazIzraelicisąobywatelamiwkrajuipozwalająobcymosiedlaćsięusiebie
(Pwt10,19).Cicudzoziemcy,zamieszkalinastałe,podlegająprawom(Kpł17,15;24,16-22),sąteżzobowiązanizachowywaćszabat(20,10;Pwt5,14).WolnoimskładaćofiaryJahwe(Lb15,15-16)i
obchodzićŚwiętoPaschy(Lb9,14),leczwtymprzypadkuwinnisiępoddaćobrzezaniu(12,48).Wtensposóbzarysowujesięstatusprozelitówepokigrec.(por.jużIz14,1).Cudzoziemcynależądo
grupy„ekonomiczniesłabych”,chronionychprzezprawo(Kpł23,22;25,35;Pwt24passim;26,12).WtymostatnimtekścieorazwPwt12,12porównanoichdolewitów,którzyrównieżniemającząstki
wIzraelu;jużwSdz17,7nazwanopewnegolewitęzBetlejem„cudzoziemcemmieszkającym”wJudzie(por.Sdz19,1).Wtłumaczeniugrec.gerstaniesię„prozelitą”(Mt23,15)

Takiesamoprawobędziedlaurodzonychwkrajuidla

przybyszówpośródwas.

WszyscyIzraeliciuczynilitak,jaknakazał

PanMojżeszowiiAaronowi.

TegosamegodniawywiódłPansynów

Izraelazziemiegipskiejwedługichzastępów.

Wj13

PantakpowiedziałdoMojżesza:

13,1-16Prawoopierworodnychw13,1-2.11-16tododatekdostarejopowieścizdradzającejstyldeuteronomistyczny.PrawotoniejestpowiązanezPaschą,aleześmierciąpierworodnych

egipskich,zaśwKodeksiePrzymierza(22,28-29)pozostajeonocałkowicieniezależneodkontekstuPaschy.

PoświęćcieMiwszystkopierworodne.UsynówIzraeladoMnie

należećbędąpierwocinyłonamatczynego–zarównoczłowiek,jaki
zwierzę.

Mojżeszpowiedziałdoludu:Pamiętajcieodniutym,

gdyściewyszlizEgiptu,zdomuniewoli,bopotężnąrękąwywiódł
wasPanstamtąd:wtymtodniuniewolnojeśćnickwaszonego.

13,1-3.Poświęcenie.Pierwszepotomstwopłcimęskiejurodzonezkażdejmatkiuważanebyłozawłasnośćbóstwa.NaBliskimWschodziewyobrażenietoprowadziłoczasamidoskładania

ofiarzdzieciwceluzapewnieniapłodności.Wkulcieprzodkówpierworodnydziedziczyłfunkcjękapłańskąwrodzinie.WIzraeluprzeświadczenietodoprowadziłodopowstaniaobrzędupoświęcenia,
polegającegonaprzekazaniupierworodnegodosłużbykultowejlubdoświątynidlaświętychcelów.Pierworodnysynmógłzostaćwykupiony,zaśwprawieizraelskimmiejscepierworodnychzajęli
lewici(Lb3,11-13).

DziśwychodziciewmiesiącuAbib.

13,4.Abib.MiesiącAbibprzypadapomiędzymarcemakwietniem.Jesttostarożytnanazwa,którazostaławpóźniejszymkalendarzuIzraelitówzastąpionanazwąNisan.

GdyzaśPanwprowadziciędokrajuKananejczyka,Chittyty,

Amoryty,Chiwwity,Jebusyty,jakpoprzysiągłprzodkomtwoim,żeda
imziemięopływającąwmlekoimiód,wtedywinieneśobchodzićto
świętowtymsamymmiesiącu.

13,5.LudyKanaanuorazziemiaopływającawmlekoimiód.NatematludówzamieszkującychKanaanorazziemiopływającejwmlekoimiód,zob.Wj3,7-10ikomentarzdo3,8.

Przezsiedemdnibędzieszjadłchlebprzaśny,awdniusiódmym

będziedlaciebieświętokuczciPana.

[Tylko]przaśnychlebmożna

jeśćwciągutychsiedmiudniiniebędziemożnaujrzećuciebie
chlebakwaszonegoaniniebędziemożnaujrzećuciebieżadnego
kwasuwtwoichgranicach.

Wtymdniubędzieszopowiadałsynowi

swemu:Dziejesiętakzewzględunato,couczyniłPandlamniew
czasiewyjściazEgiptu.

Będzietodlaciebieznakiemnaręcei

przypomnieniemmiędzyoczami,abyprawoPanabyłonatwoich
ustach,borękąpotężnąwywiódłcięPanzEgiptu.

13,9.Amulety.WBliskimWschodzieamuletynoszonoczęstodlaochrony,wierzonobowiem,żeposiadająmocodstraszaniademonów.Szczególnieskutecznebyłyamuletywykonanez

metaliszlachetnychidrogocennychkamieni.Czasaminaamuletachznajdowałysięmagicznesłowalubzaklęcia.Chociażwkulturzeizraelskiejstosowanieamuletówbyłozakazane,przejęłyonerole
znakówprzypominającychoPrawie,podobniejakopisanetutajświęto;winnychfragmentach(zob.Pwt6,8)amuletembyłpełniącyrolęprzypomnieniaprzedmiotmaterialnyzzapisanymimodlitwami
lubbłogosławieństwami,np.maleńkiesrebrnezwojeodnalezionew1979wgrobiesprzedokresuwygnania,znajdującymsiętużzagranicamiJerozolimy.ZwojezawierająbłogosławieństwazLb6,24-
25isąnajstarszymiegzemplarzamitekstubiblijnego,którezachowałysiędonaszychczasów.

Ibędzieszzachowywałtopostanowienierokroczniew

oznaczonymczasie,

13,6-10.ŚwiętoPrzaśników.Zob.Wj12,14-20.

gdyPanwprowadziciędokrajuKananejczyka,jakpoprzysiągł

tobieiprzodkomtwoim,idagotobie.

13,11-16Por.w.1+.Wedługnajstarszychkodeksówizraelskich(22,28-29;34,19-20)pierwszysynipierworodnezwierzątnależądoBoga.Teostatniesąskładanewofierze(Pwt15,19-20),

przyczymczęśćichmięsaoddajesiękapłanom(Lb18,15-18).Wyjątekstanowiłosioł,któregowykupywanolubktóremułamanokark(w.13;34,20;Lb18,15),orazogólniewszystkiezwierzęta
nieczyste(Kpł27,26-27).Pierworodnychczłowiekazawszesięwykupuje(w.13;34,19-20;Lb3,46-47;por.Rdz22).Według13,14n;Lb3,13;8,17topoświęceniejestzwiązanezWyjściemzEgiptuiz
dziesiątąplagą.WzastępstwiepierworodnychIzraela,którzywtedyocaleli,poświęcaniBogusąlewici(Lb3,12.40-51;8,16-18).

IoddaszwszelkiepierwocinyłonamatkidlaPanaiwszelki

pierwszypłódbydła,jakibędzieuciebie;cojestrodzajumęskiego,
należydoPana.

Leczpierworodnypłódosławykupiszjagnięciem,a

jeślibyśniechciałwykupić,tomusiszmuzłamaćkark.
Pierworodnychludzi,zsynówtwych,wykupisz.

13,13Osioł,zwierzęnieczyste,niemógłbyćskładanywofierze.

Gdycięsynzapytawprzyszłości:Cotooznacza?–odpowiesz

mu:PanrękąmocnąwywiódłnaszEgiptu,zdomuniewoli.

Gdy

faraonwzbraniałsięnasuwolnić,Panwybiłwszystko,co
pierworodnewziemiegipskiej,zarównopierworodnezludzi,jakiz
bydła,dlategoofiarujęPanumęskiepierwocinyzłonamatkii
wykupujęmegopierworodnegosyna.

Będzietodlaciebieznakiem

naręceiozdobąmiędzyoczami,przypominając,żePanpotężnąręką
wywiódłnaszEgiptu.

13,9.Amulety.WBliskimWschodzieamuletynoszonoczęstodlaochrony,wierzonobowiem,żeposiadająmocodstraszaniademonów.Szczególnieskutecznebyłyamuletywykonanez

Cudowneprzejścieprzezmorze

Gdyfaraonuwolniłlud,niewiódłgoBógdrogąprowadzącądo

ziemifilistyńskiej,chociażbyłanajkrótsza.PowiedziałbowiemBóg:
Żebyludnawidokczekającychgowalknieżałowałiniewróciłdo
Egiptu.

13,17-15,21TusięzaczynawłaściweWyjście—wędrówkaluduBożegoprzezpustyniędoZiemiObiecanej,okresżyciaIzraela,któryprorocybędąpostrzegaćjakoczaszaręczynluduz

jegoBogiem(Jr2,2;Oz2,16+;11,1n;Ez16,8).JahwepozostajewcałejBiblii„Tym,którywyprowadziłludzEgiptu”(Joz24,17;Am2,10;3,1;Mi6,4;Ps81,11).WdrugiejczęściIzjest
zapowiedzianypowrótzBabiloniijakopowtórzenieWyjścia(Iz40,3+).WedługtradycjichrześcijańskiejzkoleimarszprzezpustyniętofigurastopniowegowzrastaniaKościoła(lubduszywierzącej)
zmierzającegodowieczności.

13,17-22OkreślenietrasyWyjściaorazdokładnalokalizacjaposzczególnychetapówmarszusąogromnietrudne.Mimotego,coww.17,pewnaliczbanazwwskazujenadrogępółnocną,

tzn.prowadzącąprzez„ziemięfilistyńską”(terminskądinądanachroniczny).Byłbytuśladdwóchtradycjiliterackichprzedstawiającychdwawspomnieniahistoryczne:podwójnyopismarszuodpowiada
wyjściudwóchoddzielnychgrup(por.7,8+i16,1+).

13,17chociażbyłanajkrótsza.Byłatodroganormalna,równoległadobrzegumorskiego,wiodącaprzezSile(dzisiejszeEl-Kantara),zaopatrzonawstudnieistrzeżona.Grupa,którauciekła,

zpewnościątędynieposzła,natomiastmogłaniąpodążyćgrupawygnanazEgiptu.Irzeczywiście,towłaśnienatejtrasiemożnajeszczenajpewniejzlokalizowaćtrzynazwygeograficznewymienione
w14,2,leczWyjście-ucieczka,wydarzenieważniejsze,wchłonęłowspomnieniatamtejinnejtradycji.

13,17.Drogaprowadzącadoziemifilistyńskiej.DrogawiodącaprzezziemięFilistynówtoważnyszlakhandlowyprzebiegającyprzezcałyobszarŻyznegoPółksiężyca,odEgiptudo

Babilonii,znanyjakoDrogaWielkiegoPnia.NapewnymodcinkubiegłaonawzdłużwybrzeżaMorzaŚródziemnego,przezziemieFilistynówwpołudniowejPalestynie;następnieskręcaławgłąblądu,
przezdolinęJizreel,napołudnieodpasmagóryKarmel.OdcineknapółnocodPółwyspuSynajskiegoEgipcjanienazywaliDrogąHorusa.Szlaktenbyłbardzodobrzebroniony,stanowiłbowiem
uczęszczanądrogękarawankupieckichistarożytnycharmii.

BógwięcprowadziłludokrężnądrogąpustynnąkuMorzu

Czerwonemu;aIzraeliciwyszliuzbrojenizziemiegipskiej.

13,18kuMorzuCzerwonemu.Hebr.jamsuf,„MorzeTrzcin”.Słowadodanepóźniej.Tekstpierwotnyzawierałjedynieogólnąinformację:Izraeliciskierowalisiękupustynijakąśdrogą

wiodącąnawschódlubnapołudniowywschód.—Senstegoterminuorazlokalizacja„MorzaTrzcin”—niepewne.NiejestonowspomnianewopowieściWj14,gdziemowatylkoo„morzu”.Jedynym
starymtekstem,którywzmiankujeo„MorzuTrzcin”alboo„MorzuSitowia”(wedługjęzykaegipskiego)jakoosceniecudu,jest15,4,aletowypowiedźpoetycka.

13,18.MorzeCzerwone.Akwen,którywprzekładachtekstubiblijnegonazywanyjest„MorzemCzerwonym”,wtekściehebrajskimoznacza„MorzeTrzcin”.Określenietojestużywanew

odniesieniudowieluróżnychzbiornikówwodnych.Trzciny,októrychtutajmowa,toprzypuszczalniepapirus,któryrósłnapodmokłychobszarachciągnącychsięodZatokiSueskiejdoMorza
Śródziemnego(terazwdużymstopniuwypartychprzezKanałSueski).Takietrzcinywystępowałyjedynienadzbiornikamiześwieżąwodą.Podążającnapółnoc,odZatokiSueskiej,wędrowcy
natrafilibykolejnonaGorzkieJeziora,jezioroTimsach,jezioroBalachi,wkońcu,najezioroMenzalech(wpobliżuMorzaŚródziemnego).WadiTumilat,przezktóryprzeszliIzraelici,prowadziłdo
jezioraTimsach,dlategotojewłaśniewskazujesięjakoMorzeTrzcinwymienionewtymkontekście,chociażswychzwolennikówmarównieżkażdezpozostałychjezior.JeśliIzraelicizmierzali
początkowonapółnocnyzachód,moglizawrócićiznaleźćsięnadjezioremBalach.JeśliwędrowaliwstronęSynaju,zpewnościąniepodążalizachodniąstronąZatokiSueskiej(wkażdymraziedrogata
jestdłuższa,niżtosugerujebiblijnanarracja-ok.190kmodSukkot).Chociażprzekład„MorzeCzerwone”,sprawił,żeidentyfikacjatajestnajbardziejznana,wydajesięonanajmniejprawdopodobna.
Alternatywąprzekładu„MorzeTrzcin”możebyćtłumaczenie„MorzeZagłady”.Wtakimprzypadkurozdzielonewodyzostałybyopisanezapomocąobrazunawiązującegodorozpowszechnionegona
BliskimWschodziemotywuzhistoriiostworzeniu,wktórymwodyChaosuzostająujarzmione,zaśnieprzyjacieleBogapokonani.

DATAWYJŚCIAIZRAELITÓWZEGIPTU.MimowieloletnichbadańokreślenieczasuwyjściaIzraelitówzEgiptujestbardzotrudne.Ponieważżadenzfaraonówwystępującychw

biblijnejnarracjiniezostałwymienionyzimienia,uczenimusząposzukiwaćinformacjipośrednich,bynaichpodstawieokreślićdatęwydarzenia.Informacjetemożnapodzielićnawewnętrzne(zawarte
wsamymtekściebiblijnym)izewnętrzne(pochodzącezbadańarcheologicznychihistorycznych).

NadowodywewnętrzneskładająsięgłówniegenealogiczneichronologiczneinformacjezawartewPiśmieŚwiętym(np.1Krl6,10),któresugerują,żewydarzenietomiałomiejsceokoło

potowyXVw.przedChr.Jeśliprzyjąćtędatęjakouzasadnionąprzeztekstbiblijny,możnajejbronićnagrunciehistorycznym/archeologicznympodwarunkiemuznania,żewielewniosków
archeologówwynikazniewystarczającychinformacjilubniewłaściwejichinterpretacji.Naprzykład,jeśliwydarzeniaWyjściamiałymiejsceok.1450przedChr.,wówczaspodbójKanaanunależałoby
umieścićwpóźnejepocebrązu.Niestety,archeologowieprowadzącybadaniamiejsczwiązanychzpodbojemIzraelitównienatrafilinażadnepozostałościufortyfikowanychmiastkananejskichztego
okresu.Wwielumiejscachnieodnalezionożadnychśladówzasiedleniawepocepóźnegobrązu.Sugerowano,żezpodbojemnależyłączyćzniszczeniewielkichufortyfikowanychmiastzepoki
średniegobrązu,jednakarcheologowiedatujązwyklekoniecepokiśredniegobrązunaokoło1550przedChr.,zaśpróbazmianycałegosystemudatowaniaostolatbyłabyzabiegiembardzo
skomplikowanym.

Jeślichodziodowodyzewnętrzne,uznajesięzwykle,żeprzemawiająoneraczejzaXIIIw.,okresempanowaniafaraonaRamzesaWielkiego.Poglądtenwymagainnegoodczytania

niektórychliczbpodanychwtekściebiblijnym.Naprzykład,okres480latz1Krl6,1miałbyoznaczaćdwanaściepokoleń(12x40),wówczasbyłbyznaczniekrótszyoddosłownych480lat.Jeślijednak
nawetprzyjąć,żeinformacjehistoryczne/archeologicznedotycząceXIIIw.znacznielepiejpasujądowydarzeńWyjścia,pewnetrudnościnadalpozostają.Możnawśródnichwymienićinskrypcjęfaraona
Merenptaha(pochodzącązkońcaXIIIw.przedChr.),wktórejwspominasięoIzraelitachjakojednejzgrupzamieszkującychKanaan.

ObydwiedatyWyjściałącząsięzpewnymitrudnościami,przypuszczalnienadalfunkcjonująteżpewnezałożenia,któreuniemożliwiająpołączeniewszystkichelementówwjednącałość.

Możnamiećnadzieję,żebadaniahistoryczneiarcheologicznezdołająostateczniewyświetlićtozagadnienie.

ZabrałteżMojżeszzesobąkościJózefa,gdyżtenprzysięgą

zobowiązałIzraelitów,mówiąc:WspomożewasniezawodnieBóg,a
wówczaszabierzciestądzesobąmojekości.

WyruszylizSukkoti

rozbiliobózwEtam,naskrajupustyni.

13,20.Sukkot.StarożytneSukkotłączysięnajczęściejzTellel-MaszkutaznajdującymsięnawschodnimkrańcuWadiTumilat.Wliteraturzeegipskiejobszartenznanyjestpodnazwą

Tjeku,cojestegipskimodpowiednikiemhebrajskiegosukkot.Etamtoodpowiednikegipskiegohtm,„fort”;możesięonodnosićdodowolnejgrupytwierdzznajdującychsięwtymrejonie.Ponieważw
Wj14,2BógzawracaIzraelitów,moglioniwdalszymciągupodążaćpierwsząodnogądrogiFilistynów.Jeślitakrzeczywiściebyło,wówczasEtambyłobytożsamezSile,współczesnymTellAbuSefa,
wktórymwczasachstarożytnychznajdowałasiępierwszatwierdzagranicznabroniącaprzejściadoEgiptu.ByłtotradycyjnypunktwyjściawyprawudającychsiędoKanaanu.WtymprzypadkuWj
13,17-18zostałszczegółowoopisanywWj14,1-3.Problempoleganatym,żemiejscetoznajdujesięok.78kmodSukkot,dlatego,bydoniegodotrzeć,potrzebabyłobykilkudni.WpapirusieAnastasi
VIwspominasięrównieżotwierdzyfaraonaMerenptaha(koniecXIIIw.przedChr.)położonejwpobliżuTjeku.

APanszedłprzednimiwdzieńjakosłupobłoku,byich

prowadzićdrogą,wnocyzaśjakosłupognia,abyimświecić,żeby
mogliiśćwednieiwnocy.

Nieustępowałsprzedludusłupobłoku

wednieanisłupogniawnocy.

13,22WPięcioksięguwystępująrozmaiteobjawieniasięobecnościBoga,asąto:słupobłokuisłupognia(tradycjajahwistyczna);„ciemnachmura”iobłok(tradycjaelohistyczna);wreszcie

połączonazobłokiem„chwała”Jahwe(24,16+),ogieńpożerający,którysięporuszatak,jaksamJahwe(tradycjakapłańska,por.19,16+).Sątopojęciaiobrazy,zktórychwielkiużytekrobiłateologia
mistyczna.

13,21-22.Słupobłoku/ognia.Niektórzysądzą,żesłupobłokuiognianajlepiejwytłumaczyćjakowynikdziałalnościwulkanicznej.WybuchwulkanunawyspieThera(960kmnapółnocny

zachód)w1628przedChr.położyłkrescywilizacjiminojskiej;możliwe,żejegoskutkibyływidocznewrejonieDelty.Jednakdatatawydajesięzbytwczesna.Teoriataniedostarczarównież
wytłumaczeniaporuszaniasięsłupaobłokuiogniaanimiejscajegopojawieniasięopisanegowrelacjibiblijnej(Izraeliciporuszalisięnapołudniowywschód).Tekstniesugeruje,żesłuppowstałw
sposóbnadprzyrodzony,leczjedynie,żepełniłrolęśrodkanadprzyrodzonegoprowadzeniaIzraelitów.Ztegopowoduniektórzybadaczewysuwalihipotezę,żepochodziłonzjakiegośprzenośnego
paleniska,niesionegonadrągu,używanegoprzezoddziałykroczącenaczelepochodu.Takametodasygnalizacjibyłaczęstostosowanaprzezwędrownekarawany.Zdrugiejstronysłupjestzawsze
opisywanyjakosamoistniedziałający(zstępujący,poruszającysię),niezaśobsługiwanyprzezczłowieka(niemażadnejwzmianki,żebyłonprzenoszonyprzezludzi),więcteoriaoistnieniu
przenośnegopaleniskawydajesiętrudnadoobronienia.Wstarożytnymświeciejasnalubpłomiennaauraotaczającabóstwobyłazjawiskiemtypowym.Wliteraturzeegipskiejopisywanojąjako
uskrzydlonydysksłoneczny,któremutowarzysząburzowechmury.Językakadyjskiposługujesięterminemmelammudlaopisaniawidzialnejmanifestacjichwałybóstwa,któreotoczonejestdymemlub
obłokiem.Uczenisądzą,żewmitologiikananejskiejkoncepcjamelammuwyrażonazostałazapomocąsłowaanan-tegosamegohebrajskiegowyrazu,którytutajprzetłumaczonojako„obłok”.Jest
jednakzbytmałoprzypadkówjegoużyciaisąonezbytniejasne,abyśmymoglimiećwtejkwestiipewność.Wkażdymraziesłup,októrymtutajmowa,byłobłokiemzadnia,ogniemwnocy.

Wj14

PanprzemówiłdoMojżeszatymisłowami:

RozkażIzraelitom,

niechzawrócąiniechrozbijąobózpodPi-HachirotpomiędzyMigdol
amorzem,naprzeciwBaal-Sefon.Rozbijcienamiotynaprzeciwtego
miejscanadmorzem.

14,2.Migdol.Hebrajskiesłowomigdaloznacza„twierdzę”lub„fort”ibyłoterminem,któryjęzykegipskizapożyczyłodjęzykówsemickich.Wskazywanonakilkamiejsc,wktórymtaki

fortmógłsięznajdować-jednowpobliżuówczesnegoSukkot.

14,2.Baal-Sefon.Baal-SefonłączysięzTachpancheszJr44,1;46,14,tozaśzTellDafana,znajdującymsięok.32KrnnazachódodSile.GdybyIzraeliciwłaśnietamrozłożylisięobozem,

najbliższym„morzem”byłobyjezioroBalach.

Faraonpowiewtedy:Izraelicizabłądziliwkraju,apustynia

zamknęłaimdrogę.

Uczynięupartymsercefaraona,iurządzipościg

zawami.Wtedyokażępotęgęmojąnadfaraoneminadcałymjego
wojskiem.PoznająwówczasEgipcjanie,żeJajestemPan.Itak
uczynili.

14,1-4.Pi-Hachirot.Pi-Hachirotniepojawiasięwinnychtekstachstarożytnych;słowotomożnajednakinterpretowaćjako„ujściewykopów”-przypuszczalniealuzjędoegipskich

kanałównawadniających.Wiadomo,żewtymokresiezostałzbudowanykanałpółnocno-południowy(SetiI)orazżeprzebiegałprzezziemieleżącewpobliżuQantara,kilkakilometrównazachódod
Sile.

Gdydoniesionokrólowiegipskiemuoucieczceludu,zmieniło

sięusposobieniefaraonaijegosługwzględemniegoirzekli:
Cóżeśmyuczynili,pozwalającIzraelowiporzucićunassłużbę?

Rozkazałwówczasfaraonzaprzęgaćswojerydwanyizabrałludzi

swoichzesobą.

Wziąłsześćsetrydwanówwyborowychoraz

wszystkieinnerydwanyegipskie,anakażdymznichbylidzielni
wojownicy.

Panuczyniłupartymsercefaraona,królaegipskiego,

któryurządziłpościgzaIzraelitami.Cijednakwyszliswobodnie.

Egipcjaniewięcścigaliichidopędziliobozującychnadmorzem–

wszystkiekonieirydwanyfaraona,jeźdźcyicałewojskojego–pod
Pi-Hachirot,naprzeciwBaal-Sefon.

14,6-9.Armiaegipska.Większośćstarożytnychoddziałówrydwanówliczyłaod10do150pojazdów,600rydwanówstanowiłowięcpotężnąsiłę,pozatymbyłytojedyniesiłysamego

faraona.GdyfaraonRamzesIIstarłsięzChetytamipodKadesz,jegonieprzyjacielechlubilisięposiadaniem2500rydwanów.

Agdysięprzybliżyłfaraon,Izraelicipodnieślioczyiujrzawszy,

żeEgipcjanieciągnązanimi,ogromniesięprzerazili.Izraelici
podnieśligłośnewołaniedoPana.

RzeklidoMojżesza:Czyż

brakowałogrobówwEgipcie,żenastuprzyprowadziłeś,abyśmy
pomarlinapustyni?Cóżuczyniłeśnamprzezto,żewyprowadziłeś
naszEgiptu?

CzyżniemówiliśmyciwyraźniewEgipcie:Zostaw

naswspokoju,chcemysłużyćEgipcjanom?Lepiejbowiemnambyło
służyćim,niżumieraćnatejpustyni.

Mojżeszodpowiedziałludowi:

Niebójciesię!Pozostańcienaswoimmiejscu,azobaczyciezbawienie
odPana,jakiezgotujenamdzisiaj.Egipcjanbowiem,których
widzicieteraz,niebędzieciejużnigdyoglądać.

Panbędziewalczył

zawas,awypozostanieciespokojni.

PanrzekłdoMojżesza:Czemu

głośnowołaszdoMnie?PowiedzIzraelitom,niechruszająwdrogę.

14,15-31Wtejopowieścicudprzejściaprzezmorzejestprzedstawionywdwojakisposób:1.Mojżeszwyciąganadnimswojąlaskę,aonosięrozstępuje,tworzącdwieścianywodne,

międzyktórymiIzraeliciprzechodząsuchąnogą.Później,gdyEgipcjanieruszajązanimi,wodywracająnaswojemiejsceipochłaniająich.Tęopowieśćprzypisujesiętradycjikapłańskiejalbo
elohistycznej.2.MojżeszuspokajaściganychIzraelitówzapewniającich,żedlaswojegoocalenianicniebędąmusielirobić.WtedyJahwesprawia,żesięzrywawiatr,któryswoimtchnieniemosusza
„morze”,Egipcjaniewchodząwnieitoną,gdymorzewracadonormalnegostanu.Wtejopowieści,uważanejzajahwistyczną,działatylkoJahwe,niematumowyoprzejściumorzaprzezIzraelitów,a
tylkoocudownymwytraceniuEgipcjan.Tadrugaopowieśćzawieratradycjępierwotną.WspomnieniejedyniewytraceniaEgipcjanzachowałtakżebardzostarykantyk15,21,rozszerzonywpoemat
15,1-18.Jestniemożliweokreśleniemiejscaisposobuwydarzeniasiętegofaktu,wkażdymrazieoczomświadkówukazałsięonjakowspaniałainterwencjaJahwe—„wojownika”(15,3),stającsię
fundamentalnymartykułemwiaryjahwistycznej(Pwt11,4;Joz24,7ipor.Pwt1,30;6,21-22;26,7-8).Tencudmorzatworzyzamierzonyparalelizmzinnymcudemwody,amianowiciezprzejściem
przezJordan(Joz3-4).WyjściezEgiptuzaczętosobiewtórniewyobrażaćnawzórowegowejściadoKanaanuitedwaobrazymieszająsięwrozdz.14.Tradycjachrześcijańskadostrzegławtymcudzie
figuręzbawienia,azwłaszczafiguręchrztu(1Kor10,1).

Tyzaśpodnieśswąlaskęiwyciągnijrękęnadmorze,irozdziel

jenadwoje,awejdąIzraeliciwśrodekmorzanasuchąziemię.

natomiastuczynięupartymisercaEgipcjantak,żepójdązanimi.
Wtedyokażęmojąpotęgęwobecfaraona,całegowojskajego,
rydwanówiwszystkichjegojeźdźców.

Agdyokażęmojąpotęgę

wobecfaraona,jegorydwanówijeźdźców,wtedypoznająEgipcjanie,
żeJajestemPan.

AniołBoży,któryszedłnaprzedziewojsk

izraelskich,zmieniłmiejsceiszedłnaichtyłach.Słupobłokurównież
przeszedłzprzoduizająłichtyły,

stającmiędzywojskiemegipskim

awojskiemizraelskim.[Itam]byłobłokciemnością,[tuzaś]oświecał
noc.Iniezbliżylisięjednidodrugichprzezcałąnoc.

14,20I[tam]byłobłokciemnością,[tuzaś]oświecałnoc.Nazasadziedomysłu.Teksthebr.:„ibyłobłokiciemność;ionoświecałnoc”.BJ:„Obłokbyłmrocznyinocupłynęła”,zagrec.U

Symmacha:„obłokbyłciemnyzjednejstrony,aświetlistyzdrugiej”.WJoz24,7czytamy,żeJahwerozciągnąłgęstąmgłęmiędzyIzraelitamiaEgipcjanami.

14,19-20.Ukryciprzezobłok.AnnałyzczasówpanowaniachetyckiegokrólaMurszilidonoszą,żebógburzyukryłichprzedoczaminieprzyjaciół;podobnesłowawypowiedziałrównież

Priam,królTroi.

Mojżeszwyciągnąłrękęnadmorze,aPancofnąłwody

gwałtownymwiatremwschodnim,którywiałprzezcałąnoc,iuczynił

morzesuchąziemią.Wodysięrozstąpiły,

aIzraeliciszliprzez

środekmorzaposuchejziemi,mającmurzwódpoprawejipolewej
stronie.

14,21-22.Cofnąłwodygwałtownymwiatremwschodnim.Napłytkichwodach,którecofnęłybysiępodnaporemwschodniegowiatru,niemogłybypowstaćfale,potrzebnedozatopienia

Egipcjananidotego,bypowstałaścianawody.Trudnozatemwskazaćjakiśnaturalnyscenariuszdlawytłumaczeniafaktów,októrychczytamywbiblijnymtekście.Wiatrtenniemógłbyćchamsinem
(sirocco),któryniektórzyuczeniłączązdziewiątąplagą.FenomenchamsinubyłwywoływanyprzezsilnyukładniskiegociśnieniapowstałynadobszaremAfrykiPółnocnej,któremuzwykletowarzyszy
zjawiskoinwersjitemperatury.Wschodniwiatr,októrymtutajmowa,powstałwwynikusilnegoukładuwysokiegociśnienianadMezopotamią-wprzeciwieństwiedozjawiskatrąbypowietrznej,w
którymmasypowietrzawirująwokółośrodkaniskiegociśnienia,powodującegosilnywzrostciśnieniabarometrycznego.

Egipcjanieścigaliich.Wszystkiekoniefaraona,jegorydwanyi

jeźdźcyweszlizanimiwśrodekmorza.

OświciespojrzałPanze

słupaogniaizesłupaobłokunawojskoegipskieizmusiłjedo
ucieczki.

14,24Oświcie.BJ:„podczasstrażyporannej”.Ostatniodcineknocy,międzygodzinądrugąaszóstą.

Izatrzymałkołaichrydwanów,takżezwielkątrudnościąmogli

sięnaprzódposuwać.Egipcjaniekrzyknęli:Uciekajmyprzed
Izraelem,bowjegoobroniePanwalczyzEgipcjanami.

14,25Izatrzymał.Zaprzekładamistarożytnymi.Teksthebr.:„izabrał”.
14,24-25.Porarannejstraży[BT:„oświcie”].Porarannejstrażytrwałaodgodz.2do6rano.ObrazbóstwajaśniejącegowewnętrzuobłokujestpowszechniespotykanynaBliskim

Wschodzieorazwgreckiejmitologii(jużwHomerowejIliadzie,wktórejZeusposyłabłyskawiceipowoduje,żekoniesiępotykają,zaśrydwanyłamią).MezopotamskibógwojnyNergaloraz
kananejskibógBaalmieliprzewagęwbitwie,wynikającązoślepiającegoblaskuiognia.

APanrzekłdoMojżesza:Wyciągnijrękęnadmorze,abywody

zalałyEgipcjan,ichrydwanyijeźdźców.

WyciągnąłMojżeszrękę

nadmorze,któreobrzaskudniawróciłonaswojemiejsce.Egipcjanie,
uciekając,bieglinaprzeciwfalom,ipogrążyłichPanwśrodkumorza.

Powracającefalezatopiłyrydwanyijeźdźcówcałegowojska

faraona,którzyweszliwmorze,ścigająctamtych;nieocalałznich
anijeden.

Izraelicizaśszliposuchymdniemorskim,mającmur

wodnypoprawejipolewejstronie.

WtymtodniuwybawiłPan

IzraelazrąkEgipcjan.IwidzieliIzraelicimartwychEgipcjanna
brzegumorza.

GdyIzraelicizobaczyliwielkiedzieło,którego

dokonałPanwobecEgipcjan,ulęklisięPanaiuwierzyliJemuoraz
JegosłudzeMojżeszowi.

Wj15

Pieśńdziękczynna

WtedyMojżesziIzraelicirazemznimzaśpiewalitakąotopieśń

kuczciPana:BędęśpiewałkuczciPana,którywspanialeswąpotęgę
okazał,gdykoniaijeźdźcajegopogrążyłwmorzu.

15,1-21Zokazjizniszczeniaarmiifaraonatenpsalmdziękczynienia(pierwszyinajsłynniejszyzkantyków,zapożyczonychprzezliturgięchrześcijańskązeST)ujmujewcałejpełnitemat

cudownegoocalenia,któregomocipieczaJahweudzielająJegoludowi.Pieśńzwycięstwazw.21jestwnimposzerzonadotegostopnia,żeobejmujecałyzakrescudówWyjściaizdobyciaKanaanu,
włączającwtonawetzbudowanieświątyniwJerozolimie.

Panjestmojąmocąiźródłemmęstwa!Jemuzawdzięczammoje

ocalenie.OnBogiemmoimiuwielbiaćGobędę,OnBogiemojca
mego,będęGowywyższał.

15,2Pan.BJ:„Jah”,zatekstemhebr.JesttoskróconaformaimieniaJahwe.
—źródłemmęstwa!BJ:„mojąpieśnią”,zaniektórymirkpsami.Wtekściehebr.:„pieśnią”.Grec:„mnieochrania”(mojąochroną).

Panwojownikiem;PanjestimięJego.

15,3.Pan,mocarzwojny.WKsiędzeWyjściapojawiasięobrazJahwewalczącegozamiastIzraelitówzEgiptemijegobogami,Panjestwięctutajchwalonyjakomocarzwojny.Obrazten

odgrywaważnąrolęwcałymStarym,anawetwNowymTestamencie.SzczególnądoniosłośćmotywtenposiadawKsięgachSamuela,wktórychczęstopojawiasiętytuł„PanZastępów”(„Jahwe
Zastępów/Wojsk”).JahwejestkrólemiwodzemIzraelitów,któryprowadziichdozwycięstwawbitwie.Starożytnemitologieczęstoukazująbogówwojny,jednakopisytemajązwyklezwiązekz
ujarzmieniemiwprowadzeniemładuwkosmosie.ZarównoMarduk(Babilonia),jakiBaal(Kanaan)poddalisobiemorze,którezostałouosobionejakoichboskinieprzyjaciel(odpowiednioTiamati
Jamm).WprzeciwieństwiedopodańmitologicznychwhymnietymJahweujarzmianaturalnemorze(niesymbolizująceżadnegonadprzyrodzonegobóstwa),bypokonaćhistorycznych,ludzkich
wrogów.Mimotozaprowadzenieładupoustaniukonfliktu,przybranietytułukrólaiwzniesieniemiejscazamieszkaniasąwspólnymtematemBibliiiliteraturystarożytnegoBliskiegoWschodu,
związanejzmotywemkosmicznychzmagań.

Rzuciłwmorzerydwanyfaraonaijegowojsko.Wyborowijego

wodzowiezginęliwMorzuCzerwonym.

15,4wMorzuCzerwonym:Por.13,18+.
15,4.MorzeCzerwone.WzmiankadotyczącaMorzaTrzcinniełączysięzżadnymiinformacjaminatematjegopołożenia(zob.Wj13,18),możesięjednakopieraćnagrzesłów.Hebrajskie

słowosuphoznaczanietylko„trzcinę”,leczrównież„koniec”(wznaczeniurzeczownikowym)oraz„strawić”(wznaczeniuczasownikowym)(zob.Ps73(72),19).

Przepaściichogarnęły,jakgłazrunęliwgłębinę.

PrawicaTwa,

Panie,wsławiłasiępotęgą,prawicaTwa,Panie,starłanieprzyjaciół.

PełenpotęgizniszczyłeśprzeciwnikówTwoich,Twójgniewim

okazałeś,aspaliłichjaksłomę.

PodtchnieniemTwoichnozdrzy

spiętrzyłysięwody,falestanęłyjakwały,wpośrodkumorza
zakrzepłyprzepaści.

Mówiłnieprzyjaciel:Będęścigał,pochwycę,

zdobyczpodzielę,nasycisięmojegardło,mieczadobędę,rękamoja

ichzetrze.

WionęłotchnienieTwojeiprzykryłoichmorze,zatonęli

jakołówpośródwódwzniesionych.

Któżjestpośródbogówrówny

Tobie,Panie,wblaskuświętości,któżCijestpodobny,straszliwyw
czynach,cudadziałający!

Prawicęswąwyciągnąłeśipożarłaich

ziemia.

15,6-12.Prawica.Ponieważwprawejręcetrzymanobroń,toonaprzynosiłazwycięstwo.Wwersecie12niechodziodosłownąprawicę,któraspowodowała,żeziemiasięrozstąpiła.

Hebrajskiesłowooznaczająceziemięwskazujeczasami„światumarłych”itowłaśnietoznaczeniewydajesiętutajnajbardziejprawdopodobne.Stwierdzenie,żeświatumarłychpochłonąłEgipcjan,
oznacza,żezostaliposłanidogrobu.Należyteżpamiętać,żewegipskichwyobrażeniachżyciapośmiertnegoczłowieknikczemnydostawałsięwręce„pożeracza”,jeślinieudałomusięprzekonać
sędziówoswojejniewinności.

Wiodłeśswąwiernościąlud,którywybawiłeś,prowadziłeśgo

swąmocąkuTwemuświętemumieszkaniu.

Wieśćtęzdrżeniem

przyjęłynarody,padłstrachnamieszkańcówfilistyńskiejziemi.

15,14padłstrach.Teksthebr.:„boleśćchwyciła”.BJ:„boleściścisnęły”.Chodzituoobrazbólówporodowychukobiety,porównaniewBibliibardzoczęste.

PrzerazilisięwtedyksiążętaEdomu,wodzówMoabuogarnęła

bojaźń,truchlejąztrwogiwszyscymieszkańcyKanaanu.

Strachi

przerażenieowładnęłynimi.WobecsiłyramieniaTwegoskamienieli,
ażprzejdzieludTwój,oPanie,ażprzejdzielud,którysobienabyłeś.

15,13-16.Przerażoneludy.MotywprzerażenialudówstałsiętradycyjnymelementembiblijnejopowieściopodbojuKanaanu.ChociażwcześniejmieszkańcyKanaanumoglisięlękać

Egipcjan(copotwierdzakorespondencjazAmarnypochodzącaztegookresu),terazzagrożeniembyłonieramięfaraona,leczramięPana,którygopokonał.

Wprowadziłeśgoiosadziłeśnagórzeswegodziedzictwa;

miejscemswegopobytuuczyniłeś,Panie,świątynię,[którą],Panie,
ustanowiłyTweręce.

15,17nagórze.GórąnazwanotuJerozolimę,gdziebędziewzniesionaświątynia.

Panjestkrólemnazawsze,nawieki!

15,17-18.Nagórzetwegodziedzictwa.Połączeniegóry,dziedzictwa,mieszkaniaiświątynisugeruje,żechodzitutajogóręSyjon(Jerozolimę).
15,18.Panjestkrólem.Jahweniezostałtutajukazanyjakomitologicznykról,królbogów,którypoddajesobiekosmosipanujenadniższymibogamipanteonu.Jegowładzarozciągasię

raczejwsferzehistorycznejiobejmujelud,którywybawiłzapomocąsiłprzyrodypozostającychpodJegopanowaniem;whymnietymniewysławiasięJegozwycięstwanadinnymibogamilub
kosmicznymisiłamichaosu,leczraczejJegowładzęnadhistorycznymiludami.

Gdyweszływmorzekoniefaraonazrydwanamiijeźdźcami,

Panprzywiódłnanichzpowrotemfalemorskie,synowiezaśIzraela
przeszlisuchąnogąmorze.

15,19Dodatekredakcyjny,napisanyprozą.

Miriamprorokini,siostraAarona,wzięłabębenekdoręki,a

wszystkiekobietyszłyzaniąwpląsachiuderzaływbębenki.

Miriamintonowałaim:ŚpiewajmypieśńchwałynacześćPana,bo
swąpotęgęokazał,gdykonieijeźdźcówichpogrążyłwmorzu.

15,20-21.Prorokini.Miriam,nazwanatutajprorokiniąisiostrąAarona(brakwzmiankioMojżeszu),rozpoczynaswąpieśń.JesttojedynaimiennawzmiankaoMiriamwKsiędzeWyjścia

orazjedynemiejsce,wktórymokreślasięjąmianemprorokini.ZimieniaMiriamzostaławymienionajeszczetylkowepizodziezKsięgiLiczb,wktórymwystępujeprzeciwkowładzyMojżesza.Inne
znaneprorokiniezeStaregoTestamentutoDebora(Sdz4,4-5)iChulda(2Krl22,14).Niemapowodu,bysądzić,żepiastowanieurzęduprorockiegoprzezkobietębyłouważanezacośniezwykłego.W
tekstachzMarikobietyrównieczęstojakmężczyźnipełniąrolęproroka.Kobietypojawiałysięteżzwyklewzespołachstarożytnychmuzykantów.Muzykaiproroctwobyłyzesobązwiązane,bowiem
muzykabyłapowszechniewykorzystywanadowywoływaniastanutransu,zktóregobrałysięwypowiedziprorockie(1Sm10,5;2Krl3,15).

DROGAZEGIPTUPODSYNAJ

Pierwszepostojenapustyni

MojżeszpoleciłIzraelitomwyruszyćodMorzaCzerwonego,i

szliwkierunkupustyniSzur.Szlitrzydniprzezpustynię,anie
znaleźliwody.

15,22-27Tradycjajahwistycznaalbozmieszanetradycjejahwistycznaielohistyczna.W.26zredagowanywstyludeuteronomicznym.
15,22.DowodyarcheologicznenaSynaju.ChociażnacałymobszarzePółwyspuSynajskiegoodnalezionośladypokoczowniczychmieszkańcachtegorejonu,archeologianiedysponuje

żadnymidowodamiwskazującyminaprzejścietamtędyIzraelitów.

IprzybylipotemdomiejscowościMara,aniemoglipićwódw

Mara,gdyżbyłygorzkie;przetonadanotemumiejscunazwęMara.

15,23Mara.Znaczy:„gorzki”,„gorycz”.Hebr.mar.
15,23.Mara.Izraeliciwędrowaliprzeztrzydni,zanimdotarlidomiejscowościMara(„gorzka”).Gdybywodą,którąwcześniejprzekroczyli,byłojezioroBalach,znaleźlibysięteraznad

dzisiejszymiJezioramiGorzkimi.Jeśliprzeszliprzezwodędalejnapołudnie,MaramogłabybyćoazązwanąBirMara,którejwodysąsłone.

SzemrałludprzeciwMojżeszowiimówił:Cóżbędziemypili?

15,24MarszprzezpustynięobfitujewliczneszemraniaIzraela:przeciwkopragnieniu(tutaji17,3;Lb20,2n),głodowi(16,2;Lb11,4n),niebezpieczeństwomwojny(Lb14,2n).Izraeljest

jużludemopornym,posuwającymsięnawetdoodrzucaniadobrodziejstwswojegoBoga(por.Ps78;106).Obrazduszy,którasięopieratchnieniomłaski.

MojżeszwołałdoPana,aPanwskazałmudrewno.Wrzuciłon

jedowody,iwodystałysięsłodkie.TamPanustanowiłdlaniego
prawairozporządzeniaitamgodoświadczał.

15,25Wtekściehebr.brakostatniego„Pan”.WBJ:„On”.
—Terminytakie,jakwtymwierszu,występująwJoz24,25.Tenrytmizowanyfragment,niezharmonizowanyzkontekstem,odnosisięprawdopodobniedoźródłaMassa(„próba”),którego

nazwęwyjaśniainaczejniż17,7.

15,25.Drewnopowodujące,żewodastajesięsłodka.Komentatorzybiblijniprzytaczajączasamilokalnetradycjeopowiadająceorodzajukolczastegokrzewurosnącegowtymrejonie,

którywchłaniasólzawartąwwodzie,jednakbadanianaukoweniepotwierdziłyistnieniatakiejrośliny.WokresiepóźniejszymPliniuszdonosiłogatunkujęczmienianeutralizującegosolemineralne
zawartewwodzie.

Ipowiedział:JeśliwierniebędzieszsłuchałgłosuPana,twego

Boga,iwykonywałto,cojestsłusznewJegooczach;jeślibędziesz
dawałposłuchJegoprzykazaniomistrzegłwszystkichJegopraw,to
nieukarzęciężadnąztychplag,jakiezesłałemnaEgipt,boJa,Pan,
chcębyćtwymlekarzem.

PotemprzybylidoElim,gdziebyło

dwanaścieźródełisiedemdziesiątpalm.Tutajtorozbilinamiotynad
wodą.

15,22-27.PustyniaSzur.PustyniaSzurznajdowałasięwpółnocno-zachodniejczęściSynaju.Przeztenobszarprzebiegaszlakzewschodunazachód,łączącyEgiptzDrogąKrólewską(w

BosrawZajordaniu)lubprowadzącydoPalestynyprzezBeer-Szebę(Izraelicinieobralijednaktejdrogi).Hebrajskiesłowoszurznaczy„mur”,możliwewięc,żejesttowzmiankaodobrzeznanej
egipskiejliniitwierdzEtam(słowoethamznaczy„twierdza”).Owetwierdze,zbudowanekilkastuleciwcześniejwceluobronypółnocno-wschodnichgranicEgiptu,istacjonującewnichgarnizony,były
określanejakoMurWładcy.Byłotomiejsce,przezktóreSinuheuciekałzEgiptu.

15,27.OazaElim.OazaElim,posiadająca12źródełi70drzewpalmowych,jestczęstoidentyfikowanazWadiGharandal,położonymwodległościok.95kmwzdłużwybrzeżaZatoki

Sueskiej.Rosnątamkrzewytamaryszku(elim)ipalmy,występująrównieżźródła.DodziśjesttogłównemiejsceodpoczynkuBeduinów.BliżejMaraznajdujesięmiejscowośćAjunMusa,oddalona
jedyniekilkakilometrównapołudnieodkrańcaZatokiSueskiej.Opróczgajówtamaryszkuipalmjesttamrównież12źródeł-przypuszczalnieotomiejscetutajchodzi.

Wj16

Przepiórkiimanna

NastępniewyruszylizElim.Przybyłozaścałezgromadzenie

IzraelitównapustynięSin,położonąmiędzyElimaSynajem,
piętnastegodniadrugiegomiesiącaodichwyjściazziemiegipskiej.

16,1-36Wtymepizodziezachowałysięniektóreelementytradycjijahwistycznej,alecałokształtopowieścinależydotradycjikapłańskiej(por.ścisłeograniczenieprzyzbieraniumanny,

podporządkowanewymogomszabatu).—Połączeniemannyiprzepiórekwjednejopowieścistwarzaproblem.Mannatowydzielinaowadówżyjącychnaniektórychtamaryszkach,rosnącychjedyniew
centralnejokolicySynaju;zbierasięjąwmaju-czerwcu,azjawiskoprzepiórekwiążesięzpowrotemtychptakówzEuropywewrześniu:wyczerpanedługimprzelotemnadMorzemŚródziemnym
spadająonewwielkiejliczbienabrzegwpółnocnychrejonachpółwyspu,niesionewiatremzachodnim(por.Lb11,31).Wtejopowieściłącząsiębyćmożewspomnieniadwóchgrup,któreoddzielnie
opuściłyEgipt(por.7,8+;11,1+)iktórychopisymarszubyłyodmienne(por.13,17+).TeciekawostkiprzyrodniczesłużązilustrowaniuOpatrznościBogawzględemJegoludu.MannaopiewanawPsi
księgachmądrościowychstaniesiędlatradycjichrześcijańskiej(por.J6,26-58)figurąEucharystii,duchowegopokarmuKościoła—rzeczywistegoIzraela—podczasjegoziemskiegoWyjścia.

16,1.Czaswędrówki.DotejporypodróżIzraelitówtrwałaokołomiesiąca(IzraeliciopuściliEgiptpiętnastegodniapierwszegomiesiąca).

IzaczęłoszemraćnapustynicałezgromadzenieIzraelitów

przeciwMojżeszowiiprzeciwAaronowi.

Izraelicimówiliim:

ObyśmypomarlizrękiPanawziemiegipskiej,gdzieśmyzasiadali
przedgarnkamimięsaijadalichlebdosyta!Wyprowadziliścienasna
tępustynię,abygłodemzamorzyćcałątęrzeszę.

16,1-3.PustyniaSin.PustyniaSinznajdujesięwzachodnio-centralnejczęścipółwyspu.Naodcinkunastępnych120kmgłównyszlakwcinasięwgłąblądu,na8do16km,dopunktu,w

którymponowniezwracasiękuwybrzeżu,wokolicyAbuZenima,ipodążadalejrówninąEłMarka.ByćmożewłaśnietamIzraelicirozłożylisięobozemnadmorzem(Lb33,10-11).Ztegomiejsca
powędrowalinawschódinapółnocnywschódprzezpustynięSin,drogąwiodącąobokWadiBa’baiRodel-Air,ażdoobszaruSerabitel-Kadim,gdzieprzypuszczalnieznajdowałosięDofka(Lb33,13).

16,3.Garnkimięsa.PrzesadnieubarwiającdawneżyciewEgipcie,Izraeliciwspominająodużychgarnkachpełnychmięsa-mymoglibyśmyrzec„mnóstwomięsa”.

PanpowiedziałwówczasdoMojżesza:Otoześlęwamchlebz

nieba,jakdeszcz.Ibędziewychodziłlud,ikażdegodniabędzie
zbierałwedługpotrzebydziennej.Chcęichtakżedoświadczyć,czy
pójdązamoimirozkazamiczyteżnie.

Leczszóstegodniazrobią

zapastego,coprzyniosą,abędzietopodwójnailośćtego,cobędą
zbieraćcodziennie.

MojżesziAaronpowiedzielidospołeczności

Izraelitów:Tegowieczorazobaczycie,żetoPanwyprowadziłwasz
ziemiegipskiej.

16,6dospołeczności.Zagrec.Wtekściehebr.pominięte.

AranoujrzyciechwałęPana,gdyżusłyszałOn,żeszemrzecie

przeciwPanu.Kimżemyjesteśmy,żeszemrzecieprzeciwnam?

Mojżeszpowiedział:WieczoremPandawammięsadojedzenia,a

ranochlebadosyta,bosłyszałPanszemraniewaszeprzeciwNiemu.
Kimżebowiemmyjesteśmy?Nieszemraliścieprzeciwkonam,ale
przeciwPanu!

MojżeszrzekłdoAarona:Powiedzcałemu

zgromadzeniuIzraelitów:PrzybliżciesiędoPana,gdyżsłyszałwasze
szemrania.

16,4-9.Chlebznieba/manna.Wwersecie31,wktórymdostarczonojegoopisu,chlebzniebazostałnazwany„manną”(zob.teżLb11,7).Fakt,żemannapojawiałasięrazemzrosą(w.4)

wskazuje,iżcudowneBożezaopatrzenieopierałosięnaprocesienaturalnym.Uczeninajczęściejwskazująnawydzielinęmałychowadówzrodzinyczerwców,któreżywiąsięsokiemtamaryszku.Gdy
wydzielinatwardniejeispadanaziemię,możebyćzbieranaiużywanajakosłodzik.Problempoleganatym,żezjawiskotoobserwujemyjedyniewpewnychporachroku(odmajadolipca)ijedyniena
obszarachwystępowaniatamaryszku.Wcałymsezoniepowstawałozwykleok.225kgtejsubstancji,cowydajesięsprzecznezbiblijnąnarracjąopowiadającą,żecodzienniezbierano23dagmannyna
jednąosobę.Inniuważają,żemannabyłasłodkimnektaremroślinyhammada,spotykanejpowszechnienaobszarzepołudniowegoSynaju,gdziejestużywanadosłodzeniaciasta.Podobniejakw
przypadkuplag,niezwykłejestnietylesamozjawisko,coczasjegowystąpieniaiolbrzymierozmiary.Mimotoprzytoczonewyżejwyjaśnieniawydająsięnieodpowiadaćinformacjombiblijnym.
Porównaniedoziarnakolendry(rzadkowystępującejnaobszarzepustynnym),pojawiającesięwwiększościprzekładów,odnosisięraczejdoszerszejgrupyroślinpustynnychposiadającychbiałeziarno.

GdyAaronprzemawiałdocałegozgromadzeniaIzraelitów,

spojrzelikupustyniiukazałasięimwobłokuchwałaPana.

przemówiłPandoMojżeszatymisłowami:

16,10-11.UkazałasięimwobłokuchwałaPana.Określenie„chwałaPana”oznaczablaskstanowiącydowódJegoobecności.Wyobrażeniebóstwaukazującegosięludziompodtaką

postaciąniejestograniczonedoteologiiIzraelitów;wMezopotamiibogowieokazywaliswojąpotęgęzapośrednictwemmelammu,swegoboskiegoblasku.

SłyszałemszemranieIzraelitów.Powiedzimtak:Ozmierzchu

będzieciejeśćmięso,aranonasyciciesięchlebem.Poznaciewtedy,
żeJa,Pan,jestemwaszymBogiem.

Rzeczywiściewieczorem

przyleciałyprzepiórkiipokryłyobóz,anazajutrzranowarstwarosy
leżaładokołaobozu.

16,13.Przepiórki.MałeprzepiórkiwędrowneczęstoprzelatywałynadobszaremSynajuwdrodzenapółnoc,zSudanudoEuropy.Przelotyptakówodbywająsięwokresieodmarcado

kwietnia.Zwyklestadaprzepióreklecązwiatremisiadająnaziemi(lubwodzie),gdypojawisiębocznywiatr.Często,wyczerpane,lecąniskimtorem,wówczasteżmożnajełatwoschwytać.Przepiórki
poszukującemiejscadowylądowaniaiodpoczynkuznanebyłyztego,żezatapiałymałełódki.NaSynajutakgęstoobsiadałyziemię,żejedneptakilądowałynagłowachdrugich.

Gdysięwarstwarosyuniosłakugórze,wówczasnapustyni

leżałocośdrobnego,ziarnistego,nibyszronnaziemi.

16,14ziarnistego.Innemożliwetłumaczenia:„okrągłego”albo„stężałego”.—Szronuważanozazmarzniętąrosę,spadłąznieba(por.Ps147,16;Syr43,19).

NawidoktegoIzraelicipytalisięwzajemnie:Cotojest?gdyż

niewiedzieli,cotobyło.WtedypowiedziałdonichMojżesz:Tojest
chleb,którydajewamPannapokarm.

16,15Cotojest?Hebr.manhu’:etymologialudowasłowa„manna”,któregodokładneznaczeniejestnieznane.

TozaśnakazałwamPan:Każdyzwaszbierzedlasiebiewedług

swejpotrzeby,omernagłowę.Każdyzwasprzyniesiewedługliczby

osób,którenależądojegonamiotu.

Izraeliciuczynilitakizebrali

jednidużo,drudzymało.

Gdymierzyliswójzbióromerem,wówczas

ten,któryzebrałwiele,niemiałniczbywającego,ktozaśzamało
zebrał,niemiałżadnegobrakukażdyzebrałwedługswychpotrzeb.

NastępnieMojżeszpowiedziałdonich:Niechajniktniezostawianic

ztegodonastępnegorana.

NiektórzynieposłuchaliMojżeszai

pozostawilitrochęnanastępnerano.Jednakpojawiałysięrobakii
następowałognicie.IrozgniewałsięnanichMojżesz.

16,20.Gnicie.Jeślimannabyławydzielinąowadówzrodzinyczerwców(zob.wyżej,komentarzdoWj16,4-9),mrówkibyłyodpowiedzialnezazjadanieresztekkażdegodnia,gdytylko

podnosiłasiętemperatura.Wmannie,którąludziestaralisięprzechować,pojawiałysięteżrobaki.Hebrajskiesłowoprzetłumaczonejako„robaki”możeoznaczaćdowolneowadyposiadające
pancerzyk;naoznaczeniemrówekbyłoużywaneinnesłowo.Cowięcej,wydzielinyowadówniepodlegałyprocesowignicia.

Zbieralitokażdegorana,każdywedługswychpotrzeb.Lecz

gdysłońcegoręcejprzygrzewało,topniało.

Wszóstymzaśdniu

zbieralipodwójnąilośćpożywienia,dwaomerynakażdego.I
przybyliwszyscyprzełożenizgromadzenia,idonieśliotym
Mojżeszowi.

Aonrzekłdonich:Oto,coPanchciałwam

powiedzieć:Dniemświętymspoczynku,szabatempoświęconym
Panu,jestdzieńjutrzejszy.Upieczcie,cochcecieupiec,iugotujcie,co
chcecieugotować.Wszystkozaś,cowamzbywa,odłóżcienadzień
następny.

IodłożylinanastępnydzieńwedługnakazuMojżesza.I

nienastąpiłognicie,aniteżniebyłowtymrobactwa.

Mojżesz

powiedział:Jedzcietodzisiaj,albowiemdzisiajjestszabatkuczci
Pana!Dzisiajnieznajdziecietegonapolu.

Przezsześćdnimożecie

zbierać,jednakwdniusiódmymjestszabatiniebędzienictegodnia.

16,14-26.Omer.Omertodziennaracjachlebalubziarna,równaok.2,2l.

Niektórzyzluduwyszlisiódmegodnia,abyzbierać,alenicnie

znaleźli.

WówczasPanpowiedziałdoMojżesza:Jakdługojeszcze

będzieciesięwzbranializachowywaćmojenakazyimojeprawa?

Patrzcie!Pannakazałwamszabatidlategowszóstymdniudałwam

pokarmnadwadni.Każdyzwasprzetopozostaniewdomu!Wdniu
siódmymżadenzwasniechnieopuszczaswegomiejsca
zamieszkania.

Istosowniedotegoludobchodziłdniasiódmego

szabat.

16,30obchodził...szabat.Innemożliwetłumaczenie.BJ:„odpoczął”.

DomIzraelanadałtemupokarmowinazwęmanna.Byłaona

białajakziarnokolendryimiałasmakplackazmiodem.

Mojżesz

rzekł:Oto,conakazałPan:Napełnijcieomeriprzechowajciegodla
waszychpokoleń,abyzobaczyłypokarm,którymżywiłemwasna
pustynipowyprowadzeniuzziemiegipskiej.

16,32Napełnijcieomer.Taksam.igrec.Teksthebr.:„napełnijciezawartość(omera)”.

MojżeszrzekłdoAarona:Weźnaczynieinapełnijjeomerem

manny,izłóżjąprzedPanem,abyprzechowaćjądlawaszych
pokoleń.

AaronpołożyłjeprzedŚwiadectwem,abyprzechować–

jaktoPannakazałMojżeszowi.

16,34przedŚwiadectwem.NazwatablicPrawa(por.31,18;itd.),umieszczonychwarce,zwanejczęsto„ArkąŚwiadectwa”(por.25,22).Redaktorkapłańskiantycypujetubiegwydarzeń.
16,34.PrzedŚwiadectwem.Świadectwo,októrymczytamywwersecie34,możeoznaczaćjedynieArkęPrzymierza,tajednakwowymmomencienarracjijeszczenieistniała.Dodatek(w.

31-36)pochodzizkońcowegookresuwędrówkiIzraelitówprzezpustynię(zob.w.35),dlategoodrobinamannymogłazostaćumieszczonawArce.

Izraelicijedlimannęprzezczterdzieścilat,ażprzybylidoziemi

zamieszkałej.Jedlimannę,ażprzybylidogranicziemiKanaan.

Omerzaśjestdziesiątączęściąefy.

Wj17

Wyprowadzeniewodyzeskały

CałezgromadzenieIzraelitówwyruszyłonarozkazPanaz

pustyniSin,abyprzebywaćkolejneetapy.Potemrozbiliobózw
Refidim,gdzieludniemiałwodydopicia.

17,1-7TensamcudzostałprzywołanywLb20,1-13(por.w.1+),aletamzlokalizowanogowokolicyKadesz.TutajjestzwiązanyzRefidim,czylizmiejscemostatniegopostojuprzed

Synajem.Mamytujeszczetematszemrańnapustyni(por.15,24+).

17,1.Refidim.Jeśliprzyjąćteorię,żegóraSynajznajdowałasięwpołudniowejczęścipółwyspu,podróżdoRefidimrozpoczęławędrówkęwgłąblądu,najbardziejodpowiedniądrogą

prowadzącąwstronęgóry.WadiRafajidprzecinaWadiFeirankilkakilometrównapółnocodgóryiczęstobyłapodawanajakomiejscepołożeniaRefidim.

IkłóciłsięludzMojżeszem,mówiąc:Dajnamwodydopicia!

Mojżeszodpowiedziałim:Czemukłóciciesięzemną?IczemuPana
wystawiacienapróbę?

Aleludpragnąłtamwodyidlategoszemrał

przeciwMojżeszowiimówił:CzypotowyprowadziłeśnaszEgiptu,
abynas,naszedzieciinaszebydłowydaćnaśmierćzpragnienia?

MojżeszwołałwtedydoPana,mówiąc:Comamuczynićztym

ludem?Niewielebrakuje,aukamienująmnie!

Panodpowiedział

Mojżeszowi:Wyjdźprzedlud,aweźzesobąkilkustarszychIzraela.
Weźwrękęlaskę,którąuderzyłeśwNil,iidź.

OtoJastanęprzed

tobąnaskale,naHorebie.Uderzyszwskałę,awypłyniezniejwoda,i
ludzaspokoiswepragnienie.Mojżeszuczyniłtaknaoczach
starszyznyizraelskiej.

17,6naHorebie.Prawdopodobnieglosajakiegośczytelnika.Niektórzyrabiniuważali,żetaskałatowarzyszyłaIzraelitomwichwędrówkach.Por.1Kor10,4.„Skałą”nazywanoczęsto

samegoBoga(zob.Ps18,3+).

17,6.Wodazeskały.Skałyosadoweznanesązzakamarków,wktórychpodpowierzchniąmożesięzbieraćwoda.Jeślinapowierzchniwidaćbyłojakieśprzecieki,możnabyłoodnaleźć

miejscezwodąidostaćsiędoniej,kruszączewnętrznąwarstwęskały.Tutajjednakmamydoczynieniazwodą,którejpochodzenianiemożnawyjaśnić.

InazwałtomiejsceMassaiMeriba,ponieważtutajkłócilisię

IzraeliciiPanawystawialinapróbę,mówiąc:CzyPanjest
rzeczywiściewśródnas,czyteżnie?

17,7MassaiMeriba.Pierwszeznaczy„próba”,drugie—„spór”.
17,5-7.SkałanaHorebie.MiejscetegoźródławodywskazywałaskałanaHorebie,leczHorebnajprawdopodobniejoznaczaobszarznajdującysięwbezpośrednimsąsiedztwiegórySynaj

(góryHoreb),niezaśjakieśkonkretnemiejsce.

17,7.MassaiMeriba.MassaiMeribanieoznaczająnowychmiejsc,leczkonkretnemiejscewrejonieRefidim.

ZwycięstwonadAmalekitami

Amalekiciprzybyli,abywalczyćzIzraelitamiwRefidim.

17,8-16Tastaraopowieść,prawdopodobniejahwistyczna,przedstawiajakąśtradycjępokoleńpołudniowych.RedakcyjniezostałapowiązanazRefidim,gdzieusytuowanojużepizod

poprzedni.WrzeczywistościAmalekicimielisiedzibybardziejnapółnocy,wNegebieiwgórachSeir(Rdz14,7;Lb13,29;1Krn4,42n),gdzienależyszukaćtakżeChormy(Lb14,39-45;por.Pwt
25,17-19;1Sm15).Amalek,przedstawionywRdz36,12.16jakownukEzawa,jestwrzeczywistościludembardzostarym(Lb24,20).WczasachsędziówłączysięonzłupieżcamizMadianu.Jeszcze
późniejmusiznimwalczyćDawid.Następnewzmiankiotymludziepojawiająsiędopierow1Krn4,43iwPs83,8.

17,8.Amalekici.Amalekici,którzywywodzilisięodAbrahamapoprzezEzawa(Rdz36,15),byliludemnomadów(lubpółnomadów),zamieszkiwaliobszarNegebuiSynajuw2poł.II

tysiącleciaprzedChr.

MojżeszpowiedziałwtedydoJozuego:Wybierzsobiemężówi

wyruszznimidowalkizAmalekitami.Jajutrostanęnaszczyciegóry
zlaskąBożąwręku.

17,9PierwszawPięcioksięguwzmiankaoJozuem.

JozuespełniłpolecenieMojżeszaiwyruszyłdowalkiz

Amalekitami.Mojżesz,AaroniChurwyszlinaszczytgóry.

17,10wyruszył.Zagrec.Wtekściehebr.pominięte.

JakdługoMojżesztrzymałręcepodniesionedogóry,Izraelmiał

przewagę.Gdyzaśręceopuszczał,miałprzewagęAmalekita.

Gdy

zdrętwiałyMojżeszowiręce,wzięlikamieńipołożylipodniego,i
usiadłnanim.AaronzaśiChurpodparlijegoręce,jedenztej,adrugi
ztamtejstrony.Wtensposóbażdozachodusłońcabyłyręcejego
stalewzniesionewysoko.

17,11-12.Sygnałybitewne.Sygnałybyłyczęstostosowanedorozmieszczaniaoddziałówpodczasbitwy.ByćmożewtakiwłaśniesposóbMojżeszwykorzystywałswojąlaskę[BT

wspominajedynieouniesionychrękach].GdyniemógłprzekazywaćlaskąBożychsygnałów,Izraeliciprzegrywali.Wskazywanorównież,żewtekstachegipskichpojawiająsięwzmiankiouniesionych
ramionachfaraonadostarczającychochronyidającychsygnałdoataku.

ItakpokonałJozueAmalekaijegoludostrzemmiecza.

Pan

powiedziałwtedydoMojżesza:Zapisztonapamiątkęwksiędzei
przekażtoJozuemu,żezgładzęzupełniepamięćoAmalekiciepod
niebem.

PotemMojżeszzbudowałołtarz,którynazwałJahwe-Nissi,

17,15Jahwe-Nissi.Znaczy:„Jahwejestmoimsztandarem”,itegosłowanależyużyćtakżewnastępnymwierszuzamiasthebr.„tron”.KonsekwentniewBJpoczątekw.16:„gdyżmówił:

SztandarJahwewręku!”.

17,15.Ołtarz,którynazwałPan-Nissi/„Jahwemoimsztandarem”.OłtarzwzniesionyprzezMojżeszasłużyłupamiętnieniuzwycięstwa.Nazwa,którąmunadano(„Jahwemoim

sztandarem”),stanowiodzwierciedlenieteologiiukazującejJahwejakowodzazastępówIzraela.Warmiiegipskiejposzczególneoddziałynosiłyimionaróżnychbogów(np.oddziałAmona,oddział
Seta),wyróżniałyjezaśsztandarybędącesymbolamibóstw.

gdyżmówił:PonieważpodniósłrękęnatronPana,dlategotrwa

wojnaPanazAmalekitązpokoleniawpokolenie.

Wj18

SpotkanieMojżeszazJetrą

TeśćMojżesza,kapłanmadianickiJetro,usłyszałopowiadanieo

tymwszystkim,coBóguczyniłdlaMojżeszaidlaIzraela,jegoludu,
żewyprowadziłPanIzraelitówzEgiptu.

18,1-12Opowieśćelohistyczna,nawiązującadotejopobycieMojżeszawMadianie(2,11—4,31).—Istniejehipoteza,wedługktórejjahwizmjestpochodzeniamadianickiego:Mojżesz

właśnietamotrzymałobjawienieimieniaBożego(3,1);kapłanemmadianickimjestJetro(18,1)—wzywaonimieniaJahwe(w.10),składaMuofiaryiprzewodniczytowarzyszącejtemuuczcie(w.12).
WrzeczywistościJetrouznajewprawdziewielkośćipotęgęJahwe,cojednaknieoznacza,żeJahwetojegoBóg,aninawet,żenawróciłsięonnajahwizm(por.np.wyznaniawiaryfaraona(9,27)oraz
Rachab(Joz2,9-10)),choćwtradycjimogłasiępojawićtakainterpretacja(w.12).„GóraBoża”zw.5niejestsanktuariummadianickim,wktórymJetropełniłbyposługę:onprzychodzitamna
spotkaniezMojżeszem,poczymwracadoswojegokraju(w.27).Pozostajetakżeczystąhipoteząmadianickiepochodzenieimienia„Jahwe”(por.3,13+).Wkażdymrazie,zapożyczoneskądśczynie,
imiętobędziewyrażaćcałkowicienowąrzeczywistośćreligijną.

WówczasJetro,teśćMojżesza,wziąłżonęMojżeszaSeforę,

którątenodesłał,

18,2JedynawzmiankaoodesłaniużonyMojżesza.Tradycjaniezależnaod4,19-20i24-26.
18,1-2.Kapłanjakiegoboga?Jetrozostałnazwanykapłanemmadianickim,niezaśkapłanemkonkretnegobóstwa.Niewielewiemynatematbogalubbogów,którychwtymokresieczcili

Madianici.Kapłaniniemusielibyćzwiązaniwyłączniezjednymbóstwem,dlategouznanieprzezJetrowyższościJahwenieoznacza,żebyłonJegokapłanemlubczcicielem.Kapłanisłużącyw
przybytkubyliuważanizasługiboga,któremubyłonpoświęcony;niewyznawalijednakreligiimonoteistycznej,mogliwięcuznaćmocinnychbóstw,gdysięonazamanifestowała.

idwóchjejsynów.JedenznichmiałnaimięGerszom,bo

powiedział[Mojżesz]:Jestemprzybyszemwobcejziemi.

Drugizaś

miałimięEliezer,gdyż:Bógmojegoojcabyłdlamniepomocąi
wyratowałmnieodmieczafaraona.

18,4Gerszom:por.2,22.Eliezer:Eli—mójBóg(jest)ezer-pomocą.

Jetro,teśćMojżesza,przyszedłzsynamijegoiżonądo

Mojżeszanapustynię,gdzieobozowałwówczaspodGórąBożą.

18,5.GóraBoża.„GóraBoża”oznaczatutajgóręSynaj.GdyIzraeliciprzybylidoRefidim,znaleźlisięwokolicachgórySynaj,jednakwtymrozdzialeopisanowydarzenia,którerozegrały

sięporozłożeniuobozuustópsamejgóry.

IpoleciłdonieśćMojżeszowi:Ja,Jetro,twójteść,zdążamdo

ciebiezżonątwojąizobutwoimisynami.

18,6IpoleciłdonieśćMojżeszowi:«Ja,Jetro...».Zatekstemhebr.WBJ:„PowiedzianoMojżeszowi:«Ototwójteść,Jetro...»”,zagrec.iprzekłademsyr.

WyszedłMojżesznaprzeciwteścia,oddałmupokłoniucałował

go.Potemdopytywalisięwzajemnieopowodzenieiudalisiędo

obozu.

18,7.Ukłonwyrażającyszacunek.MojżeszpozdrawiaJetrozgodniezobowiązującymzwyczajem.Ukłonpowitalnystanowiłgestpozdrowieniaosobyzajmującejwyższąpozycjęoraz

wyrazszacunku.Pocałunekwpoliczekbyłpozdrowieniemstosowanymprzezprzyjaciół.Jesttojedynyprzypadek,wktórymwykonanoobydwagestyrównocześnie.

Mojżeszopowiedziałswemuteściowiwszystko,coPanuczynił

faraonowiiEgipcjanomprzezwzglądnaIzraela,orazowszystkich
trudach,jakieponieśliwczasiepodróży,ijakPanichuwolnił.

cieszyłsięJetrozewszystkiegodobra,jakiePanwyświadczył
Izraelowi,gdygouwolniłzrąkEgipcjan.

IpowiedziałJetro:Niech

będziebłogosławionyPan,którywasuwolniłzrąkEgipcjanizrąk
faraona,On,któryuwolniłludzrąkEgipcjan.

Terazwiem,żePan

jestwiększyniżwszyscyinnibogowie,gdyżwtensposóbukarał
tych,cosięnimipysznili.

18,11gdyżwtensposóbukarałtych,cosięnimipysznili.Nazasadziedomysłu.Teksthebr.prawdopodobnieniekompletnylubskażony.WBJpominięte.

NastępnieJetro,teśćMojżesza,złożyłBogucałopaleniaiofiary

biesiadne.AaroniwszyscystarsiIzraelaprzyszli,byzteściem
MojżeszawziąćudziałwuczcieprzedobliczemBoga.

18,12złożył.Zaprzekładamistarożytnymi.Teksthebr.:„wziął”.—Tenwiersz,wktórymoświadczenieJetryjestinterpretowane—jaksięzdaje—jakonawrócenie(składaonofiary)iw

którymniewspominasięjużoMojżeszu,toprawdopodobniedodatek.

18,9-12.Jahweabogowie.UznanieprzezJetrowyższościJahwenieoznacza,żebyłonJegoczcicielemlubzacząłMuoddawaćcześć.Politeistycznapostawatypowadlaświata

starożytnegopozwalałanauznawanieokreślonychzaletróżnychbogóworazoczekiwanie,żekażdyzbogówzostaniepochwalony,gdypojawiąsiędowodyjegodziałanialubmocy.Niezależnieod
religijnychprzekonańJetro,Jahwezrealizowałswójcel(„abywiedzieli,żeJajestemPan”)zapomocąpotężnychdzieł.

18,12.UcztaprzedBogiem.Wstarożytnymświecieofiarybyłyzwykleokazjądouroczystychwspólnotowychposiłków.Zapomocątakichposiłkówratyfikowanoporozumienia,byłyone

równieżczęściąofiarbiesiadnych/dziękczynnych,którebardziejpasujądotegokontekstu.NatejuczcieJahwebyłgościemhonorowym.

NazajutrzzasiadłMojżesz,abysądzićlud.Istałtłumprzed

Mojżeszemodranadowieczora.

18,13-27Wopowieścitej—każącejprzypuszczać,żeludjestjużbardzolicznyiżesięosiedlił(por.w.23)—przypisujesięMojżeszowidecentralizacjęwładzysądowniczej,cozcałą

pewnościąnastąpiłoznaczniepóźniej.Niemniejjednakfakt,iżtegorodzajuinicjatywęprzypisanointerwencjiJetry,możeświadczyćomadianickimwpływienapierwsząorganizacjęludu.

GdyteśćMojżeszawidziałtowszystko,coczyniłondlaludu,

powiedziałdoniego:Czemutysamsięzajmujeszsprawamiludu?
Dlaczegosamzasiadasz,acałyludmusistaćprzedtobąodranado
wieczora?

Mojżeszodpowiedziałswemuteściowi:Ludprzychodzi

domnie,abysięporadzićBoga.

Jeślimająspór,toprzychodządo

mnieijarozstrzygampomiędzystronami,oznajmiamprawai
przepisyBoże.

WtedyteśćMojżeszapowiedziałdoniego:Niejest

dobreto,coczynisz.

Zamęczyszsiebieilud,któryprzytobiestoi,

gdyżtakapracajestdlaciebiezaciężka,isamjejniemożeszpodołać.

Terazposłuchajmnie,damciradę,aBógniechajbędzieztobą:Sam

bądźprzedstawicielemswegoluduprzedBogiemiprzedkładajBogu
jegosprawy.

Pouczajluddokładnieoprzepisachiprawachi

wskazujmudrogę,jakąwinienchodzić,iuczynki,jakiewinien
spełniać.

Awyszukajsobiezcałegolududzielnych,bogobojnychi

nieprzekupnychmężów,którzysiębrzydząniesprawiedliwym
zyskiem,iustanówichprzełożonymijużtonadtysiącem,jużtonad
setką,jużtonadpięćdziesiątkąinaddziesiątką,

abymoglisądzić

ludwkażdymczasie.Ważniejszesprawywinnitobieprzedkładać,
sprawyjednakmniejszejwagisamiwinnizałatwiać.Będzieszwten
sposóbodciążony,gdyżztobąponiosąciężar.

Jeślitakuczynisz,a

Bógcitonakaże,podołasz,atakżeludtenzadowolonypowrócido
siebie.

Mojżeszusłuchałradyswegoteściaiuczyniłwszystko,co

mupowiedział.

WybrałsobieMojżeszzcałegoIzraelamężów

dzielnychiustanowiłichzwierzchnikamiludu,przełożonyminad
tysiącem,nadstoma,nadpięćdziesięciomainaddziesięcioma,

aby

wyrokiwydawaliludowiwkażdymczasie,atylkoważniejszesprawy
przedkładaliMojżeszowi,wszystkielżejszenatomiastsami
rozstrzygali.

NastępnieMojżeszodprawiłteścia,któryudałsiędo

swegokraju.

18,13-27.Miejsce,wktórymzasiadałMojżesz.Miejscezajmowaneprzezsędziegooznaczałowładzę,gdyzasiadałw„sądzie”,by„rozstrzygać”sprawy.Wstarożytnychmiastachmiejsce

toznajdowałosięzwykleubram.JetrodoradziłMojżeszowi,byustanowiłhierarchięsędziów,zasiadającnajejszczycie(podobniejakkrólwustrojumonarchicznymlubkapłan/patriarcharoduw
społecznościplemiennej).Owastrukturaodzwierciedlałapogląd,żepewnesporymożnarozstrzygać,opierającsięnaistniejącymprawielubbezstronnymosądzie(natematinformacjidotyczących
systemówsądowychnaBliskimWschodzie,zob.komentarzdoPwt1,9-18).Prostesprawymogłybyćrozstrzyganeprzezniższąinstancję.Wprzypadkubrakuwystarczającychdowodówwsprawacho
złożonymcharakterzelubuznawanychzapoważne,spórbyłrozstrzyganywsposób„profetyczny”,tj.przedkładanydorozsądzeniaBogu.WtakichwłaśniemomentachzaangażowanieMojżesza
odgrywałoistotnąrolę.Rozwiązanietooddzielało„cywilną”sferęwymiarusprawiedliwości,wktórejMojżeszniemusiałuczestniczyć,odsfery„religijnej”.Systemtenprzypominasystemistniejącyw
Egipcie,wktórymfaraon,pełniącyrolęgwarantasprawiedliwości,ustanawiałsystemsądowniczypodprzewodnictwemwezyra,-„ProrokaMa’at”(boginiMa’atbyłapatronkąprawdyi
sprawiedliwości),zasiadającegonatroniesędziowskim.UstanowienietegosystemuwIzraeludoprowadziłodosformalizowaniasocjologicznej,jeśliniepolitycznej,roliMojżesza.WtensposóbIzrael
zespołeczeństwaczystoplemiennegoprzekształciłsięwspołeczeństwoposiadającequasi-centralnąformęrządów.

Wj19

ZAWARCIEPRZYMIERZANASYNAJU.

PIERWSZEPRAWA

ObjawieniesięBogaIzraelowi

ByłotowtrzecimmiesiącuodwyjściaIzraelitówzEgiptu;w

tymdniuprzybylinapustynięSynaj.

19,1-25Obszernyfragment,którysiętuzaczyna,należydoredakcjiprzedewszystkimkapłańskiej:Wj19,l-2a;24,15b—31,18a;34,29ażdokońcaksięgi.Osobnotrzebatraktować20,22

—23,33,KodeksPrzymierza,wtórniedołączonydoperykopysynajskiej.Resztapochodzizrozmaitychźródełstarożytnych,gdzierozróżnieniemiędzyjahwistąaelohistąjestczęstotrudne.Wswojej
ostatecznejkompozycjiprzymierzeMojżeszoweprzypieczętowujewybranieluduipoczynionemuobietnice(6,6-8),takjakprzymierzezAbrahamem,przypomnianew6,5,byłopotwierdzeniem
pierwszychobietnic(Rdz17).PrzymierzezAbrahamemzostałozawartezjednąosobą(choćdotyczyłojejpotomstwa)isprowadzałosiętylkodojednegoprzepisu:dopoddaniasięobrzezaniu,
natomiastprzymierzenaSynajuangażujecałylud,któryotrzymujeobszernePrawo:DekalogiKodeksPrzymierza.Prawotozpóźniejszymiposzerzeniamistaniesięmagnachartajudaizmu,awSyr
24,9-27zostanieutożsamionezMądrością.Jednocześniebędzieono„świadkiemprzeciwkoludowi”,gdyżprzekroczeniegoudaremniaspełnienieobietniciściągaBożeprzekleństwo.Prawopozostanie
jakbypouczeniemizobowiązaniem,przygotowującsercanaprzyjścieChrystusa,któryprzypieczętujeNowePrzymierze.Św.PawełowączasowąrolęPrawabędziewyjaśniałwsporzezżydującymi
(Ga3;Rz7).

WyruszylizRefidim,apoprzybyciunapustynięSynajrozbili

obóznapustyni.Izraelobozowałtamnaprzeciwgóry.

19,2ZlokalizowanieSynajujesttrudne.OdIVw.poChr.tradycjachrześcijańskaumieszczagowpołudniowejczęścipółwyspu,któryodniegobierzenazwę,naDżebelMousa(2245m).W

innejopinii,aktualniebardzorozpowszechnionej,zwracasięuwagęnaelementyocharakterzewulkanicznymwopisachteofanii(19,16+)orazmarszu(Lb33;por.33,1+),byumiejscowićSynajw
Arabii,gdziewulkanybyłyczynnejeszczewepocehistorycznej.Teargumentyniesąjednakdecydujące(por.zasygnalizowaneprzyp.),zwłaszczażewinnychtekstachzakładasięlokalizacjębliżej
Egiptu,ajednocześnienapołudnieodPalestyny.WkonsekwencjiwedługinnejteoriiumieszczasięSynajwpobliżuKadesz,opierającsięnatekstachwiążącychSeir,EdomigóręParanzobjawieniem
sięBoga(Sdz5,4;Pwt33,2;Ha3,3).NigdziejednaknienapotykamyłączeniaKadeszzpustyniąSynaj,aniektóretekstymówiąwyraźnieodużejodległościmiędzytymidwomamiejscami(Lb11-13;
33;Pwt1,2.19).Lokalizacjanapołudniupółwyspupozostajenajbardziejprawdopodobna.MimotrwałegoznaczeniawydarzeńiprawodawstwazwiązanegozSynajem(Wj3,1-4,17;18;19-40;Lb1-10)
Izraelici—jaksięwydaje—szybkozapomnieliojegodokładnympołożeniu.EpizodzEliaszem(1Krl19;por.Syr48,7)jestwyjątkiem.Św.Pawłowi(Ga4,24n)Synajrysujesięjużjakowygasłe
StarePrzymierze.

19,1-2.PustyniaSynaj.IzraelicidotarlidopustyniotaczającejgóręSynajpotrzechmiesiącachodopuszczeniaEgiptu,chociażniejestjasne,czyzwrot„wtymdniu”oznaczadzieńnowiu,

czydzieńpełniksiężyca.Wiemywszakże,żemiałotomiejscewczerwcu.PołożeniegórySynajniejestpewne,badaczewskazywaliprzynajmniejdwanaścieróżnychmiejsc.Trzynajbardziej
prawdopodobnehipotezytoDżebelMusaiDżebelSerbal(napołudniu)orazDżebelSinBiszar(napółnocy).DżebelMusa(2246mn.p.m.)topasmogórrozciągającesięwpołudniowejczęści
środkowegoSynaju.JakonajwyższyszczyttegopasmaDżebelMusabyłotradycyjniewskazywanejakogóraSynajjużwIVw.poChr.Napółnocodniejrozciągasięrówninaer-Raha,która
nadawałabysięnamiejsceobozowiskaIzraelitów(mapowierzchnięok.16ha),chociażniematamwystarczającejilościwody.DżebelSerbal(2037mn.p.m.)jestoddalonao32Krnnapółnocny
zachódodDżebelMusaioddzielonaodpozostałychpasm,wznoszącsięsamotnieponadWadiFeiran.Jejpołożeniewpobliżuoazyigłównejdrogiprzebiegającejwtymrejonietoatrakcyjnahipoteza,
chociażobszarnarozłożenieobozujesttutajznaczniemniejszyniżwprzypadkupodnóżyDżebelMusa.NiektórzyuczeniopowiadająsięzapółnocnąlokalizacjągórySynaj,zakładając,żeprośbao
zezwolenienatrzydniowąpielgrzymkę(Wj5,3),którąMojżeszpoczątkowoskierowałdofaraona,oznacza,iżwtymokresiezdołalibydotrzećdogórySynaj.Wskazująrównież,żeszlakpółnocnyjest
bardziejbezpośredniozwiązanyzKadesz-Barneaiokolicami,któreMojżeszpoznał,przebywającuMadianitów.

MojżeszwszedłwtedynagórędoBoga,aPanzawołałnaniego

zgóryipowiedział:TakpowieszdomowiJakubaitooznajmisz
Izraelitom:

19,3-8PrzymierzeuczyniIzraeladobremosobistymipoświęconymJahwe(Jr2,3),ludemuświęconym(Pwt7,6;26,19)lubświętym(słowohebr.oznaczałącznietedwierzeczy),takjak

jegoBógjestświęty(Kpł19,2;por.11,44n;20,7.26),takżeludemkapłanów(por.Iz61,6),ponieważto,copoświęcone,mabezpośrednizwiązekzkultem.Obietnicataznajdziepełnąrealizacjęw
Izraeluduchowym,wKościele,gdziewiernizostanąnazwani„świętymi”(Dz9,13+),azjednoczenizChrystusem-KapłanembędąskładaćBoguofiaręuwielbienia(1P2,5.9;Ap1,6;5,10;20,6).

Wyściewidzieli,couczyniłemEgiptowi,jakniosłemwasna

skrzydłachorlichiprzywiodłemwasdoMnie.

19,4.Niosłemwasnaskrzydłachorlich.Chociażniemożnawykluczyć,żechodzioorła,słowo,któregotutajużyto,oznaczazwyklesępagryfa,orozpiętościskrzydeł2,4-3m.Chociaż

słownikibiblijneczęstowspominają,żeorzełnosimłodenaskrzydłach,gdyzmęcząsięlotem,lubłapiejenaskrzydła,gdyspadają(zob.Pwt32,11),obserwacjeprzyrodnikówniepotwierdziłytakiego

zachowaniaptaka.Wrzeczywistościwiększośćorłówisępówpodejmujepierwszepróbylataniadopieropotrzechlubczterechmiesiącachodurodzenia,gdyosiągająjużniemalpełnerozmiary.Co
więcej,obserwacjeprzyrodnikówjednoznaczniepotwierdzają,żepierwszylotmamiejsce,gdyrodzicesązdalaodgniazda.Jeśliużytatutajmetaforadotyczysępa,możemiećonacharakterpolityczny.
WEgipciepodpostaciąsępaprzedstawianoboginięNekhbet,którasymbolizowałaGórnyEgiptibyłaopiekuńczymbóstwemfaraona,atakżecałegokraju.Metaforawskazywałabyzatem,żeIzraelbył
chronionywEgipciedoczasu,ażJahwezabrałgodosiebie.

Teraz,jeślipilniesłuchaćbędzieciegłosumegoistrzecmojego

przymierza,będziecieszczególnąmojąwłasnościąpośródwszystkich
narodów,gdyżdoMnienależycałaziemia.

LeczwybędziecieMi

królestwemkapłanówiludemświętym.Takietosłowapowiedz
Izraelitom.

19,5-6.BędziecieMikrólestwemkapłanów.Określenie„szczególnawłasność”zawierasłowowystępującewinnychjęzykachstarożytnegoBliskiegoWschodu,któreoznacza

zgromadzonymająteklubposiadłośćdziedziczną.Nato,żemoglibyćwtensposóbokreślanirównieżludzie,wskazujekrólewskapieczęćzAlalach,naktórejkrólokreślasamegosiebiemianem
„szczególnejwłasności”bogaHadada.PodobniewtekstachugaryckichuprzywilejowanąwasalnąpozycjękrólaUgaritoddano,nazywającgo„szczególnąwłasnością”jegochetyckiegozwierzchnika.
OprócztegoIzraelicizostalinazwani„królestwemkapłanów”,cowskazuje,iżnaródtenmiałodgrywaćrolękapłanawśródnarodów,pełniącrolępośrednikapomiędzyludźmiiBogiem.NaBliskim
Wschodziefunkcjonowałoteżdobrzepotwierdzonewyobrażenie,żemiastolubgrupaludzimogłazostaćuwolnionaspodwładzykrólaipoddanabezpośredniejzwierzchnościbóstwa.TakwięcIzrael,
wyzwolonyzEgiptu,otrzymałterazuświęconystatus(zob.Iz61,5).

Mojżeszpowróciłizwołałstarszychludu,iprzedstawiłim

wszystko,comuPannakazał.

19,7.Starsi.Starsi,októrychtutajwspomniano,byliprzywódcamirodówIzraela.Pełnilionizwyklerolęzgromadzenianadzorującegoprzywódcęwioskilublokalnejwspólnoty.

Reprezentująclud,przyjmująpostanowieniaprzymierza.Teraznabieraonocharakterutraktatunarodowego,wymagającegooddaniaprzekraczającegoto,którełączyłosięzprzymierzemrodzinnym,
zawartymprzezBogazAbrahamemkilkawiekówwcześniej.

Wtedycałyludjednogłośniepowiedział:Uczynimywszystko,

coPannakazał.MojżeszprzekazałPanusłowaludu.

Panrzekłdo

Mojżesza:OtoJaprzyjdędociebiewgęstymobłoku,abyludsłyszał,
gdybędęrozmawiałztobą,iuwierzyłtobienazawsze.AMojżesz
oznajmiłPanusłowaludu.

19,9Ostatniezdaniejestpowtórzeniemzakończeniaw.8idodatkiemmającymzapewnićprzejściedokolejnegofragmentu.

PanpowiedziałdoMojżesza:Idźdoluduikażimsię

przygotowaćnaświętodziśijutro.Niechajwypiorąswojeszaty

niechbędągotowinatrzecidzień,bodniatrzeciegozstąpiPanna
oczachcałegoludunagóręSynaj.

Oznaczludowigranicedokoła

góryipowiedzmu:Strzeżciesięwstępowaćnagóręidotykaćjej
podnóża,gdyżktobysiędotknąłgóry,będzieukaranyśmiercią:

19,12Oznaczludowigranicedokołagóry.Usiłujesiętuuzgodnićteksthebr.:„zakreślgranicęwokółludu”,zsam.:„zakreślobwódgóry”(takteżBJ).-Transcendencjaiświętośćsąod

siebienieodłączne,ataostatniazakładaoddzielenieodtego,coświeckie.Miejsca,gdziesięuobecniaBóg,sązakazane(Rdz28,16-17;Wj3,5;40,35;Kpł16,2;Lb1,51;18,22).Nietykalnabędzieteż
arka(2Sm6,7).ToprymitywneprzeżywaniesacrumzawierawsobietrwałepouczenieonieprzystępnejwielkościiprzejmującymgroząmajestacieBoga.

Niktniedotkniegoręką,leczwinienbyćukamienowanylub

przebitystrzałą.Człowiekanibydlęniemożebyćzachowaneprzy

życiu.Gdyzaśzagrzmitrąba,wtedyraczejonimająpodejśćpodgórę.

19,13.Rógbarani[BT:„trąba”].Rógbaranizwersetu13zostałopisanyzapomocąinnegohebrajskiegosłowaniżużywanenaoznaczeniesofar(„trąby”)wwersecie16,chociażmoże

chodzićotensaminstrument.Sofarmógłwydawaćróżnedźwięki,nienadawałsięjednakdozagraniamelodii.Sygnałamizsofaruwzywanodooddawaniakultulubwyruszanianawojnę.Rógbarani
zmiękczanowgorącejwodzie,wyginanoiwyrównywano,bynadaćmupożądanykształt.

WtedyMojżeszzstąpiłzgóryinakazałprzygotowaćsięludowi.

Iwypraliswojeszaty.

Późniejpowiedziałludowi:Bądźciegotowina

trzecidzieńiniezbliżajciesiędokobiet.

19,15Stosunkiseksualnepociągajązasobąniezdatnośćdopodejmowaniajakiejkolwiekczynnościsakralnej.Por.1Sm21,5.
19,10-15.Poświęcenie.Obrzędpoświęceniaobejmowałczynności,któremiałyzapewnićczystośćrytualną-przedewszystkimumyciesięiunikaniekontaktuzprzedmiotamimogącymi

spowodowaćnieczystość.Górazostałanazwanamiejscemświętym-nawetjejdotknięciebyłobyprofanacjąwymagającąwymierzeniakaryśmierci.Ukamienowaniebyłonajbardziejrozpowszechnioną
metodąegzekucji.Wtensposóbcałaspołecznośćbrałanasiebieodpowiedzialnośćzawymierzeniekary,chociażniktzosobnaniemógłbyćuznanyzasprawcęśmierciprzestępcy.

Trzeciegodniaranorozległysięgrzmotyzbłyskawicami,a

gęstyobłokrozpostarłsięnadgórąirozległsięgłospotężnejtrąby,
takżecałyludprzebywającywoboziedrżałzestrachu.

19,16-25Wtradycjijahwistycznej(19,18),kapłańskiej(24,15b-17)orazdeuteronomistycznej(Pwt4,11b-12a;5,23-24;9,15)teofanianaSynajujestopisanajakoerupcjawulkaniczna,w

tradycjielohistycznejzaś—jakoburza(Wj19,16;por.w.19).NatchnieniemtychdwóchsposobówprzedstawieniateofaniinaSynajusązjawiskaprzyrody,którewywołująnajwiększewrażenie:
wybuchwulkanu,takjakIzraelicimoglionimsłyszećzopowiadańludzipodróżującychdopółnocnejArabiialbojaksamimogligoodczasówSalomonaobserwowaćzdaleka(wyprawydoOfiru);
burzawgórachtaka,jakąmoglizobaczyćwGalileialbonaHermonie.Oczywiste,żepierwszatradycjawskazujenajahwistępochodzącegozpołudnia,adruganawywodzącegosięzpółnocyelohistę.
TeobrazywyrażająmajestatichwałęJahwe(por.24,16+),Jegotranscendencjęorazbojaźńreligijną,jakąOnnapawa(por.Sdz5,4n;Ps29;68,8;77,18-19;97,3-5;Ha3,3-15).

MojżeszwyprowadziłludzobozunaprzeciwBogaiustawiłu

stópgóry.

GórazaśSynajbyłacałaspowitadymem,gdyżPan

zstąpiłnaniąwogniuiunosiłsięzniejdymjakzpieca,icałagóra
bardzosiętrzęsła.

Głostrąbysięprzeciągałistawałsięcoraz

donośniejszy.Mojżeszmówił,aBógodpowiadałmuwśródgromów.

19,19wśródgromów.Dosł.:„wgłosie”albo„przezgłos”.Tosłowoużytew1.mn.zawszeoznaczagrzmot(por.w.16),w1.poj.zaś—alborównieżgrzmot,albozrozumiałygłosBoga,

który„odpowiada”Mojżeszowi.

PanzstąpiłnagóręSynaj,najejszczyt.IwezwałMojżeszana

szczytgóry,aMojżeszwstąpił.

PanrzekłdoMojżesza:Zstąpnadół

isurowonapomnijlud,abysięniezbliżalidoPana,chcącGo
zobaczyć,gdyżwieluznichprzypłaciłobytożyciem.

19,21W.21-24sądodatkiem,którysięodnosidow.12-13.Wspominasiętukapłanów,którzywtedyniebylijeszczeustanowieni.

Takżekapłani,którzymogąkiedyindziejzbliżaćsiędoPana,

niechsięoczyszczą,abyichPanniepokarał.

WtedyrzekłMojżesz

doPana:LudniebędzieśmiałpodejśćdogórySynaj,gdyżzakazałeś

mutegosurowo,mówiąc:Oznaczgranicęokołogóryiogłośją
świętą.

PotemPanpowiedziałdoniego:Idź,zstąpnadół,apotem

przyjdźtyiAaronztobą.Kapłaniiludniemogąprzejśćgranicy,aby
wstąpićdoPana,bobyichukarał.

Mojżeszzszedłnadółdoluduito

muoznajmił.

19,25itomuoznajmił.WBJzdaniejestwyraźnieniedokończone(nacowskazujewielokropek)-opowieśćprzerwano,byzrobićmiejscedlaDekalogu.

Wj20

Dekalog

WtedywypowiedziałBógwszystkietesłowa:

20,1-21WdzisiejszymstanieksięgiDekalogniejestharmonijniepowiązanyzopowieściąstanowiącąjegoobramowanie(19,24-25i20,18-21).Dekalog(alboDziesięćSłów,por.34,28;Pwt

4,13;10,4)zachowałsięwdwóchwersjach:tutajwrecenzjielohistycznej,awPwt5,6-21—wrecenzjideuteronomistycznej,niecoodmiennej.Jegopierwotnykształt,którymożesięgaćepoki
Mojżeszowej,musiałbyćszeregiemdziesięciukrótkichformuł(por.przykazaniaV,VIiVII),rytmizowanych,łatwychdozapamiętania.Dekalogbyłnastępnieprzekazywanyustniewgrupach,które
miałyzasobądoświadczenieSynajuiwiedziały,żezawierałon„słowa”,wypowiedzianewtedyprzezBoga.Ztegopowoduwrazzpóźniejszymirozszerzeniamizostałwłączonydoopowieścioteofanii.
Tradycjaelohistycznapojawiasięnastępnieznowuw24,3,poKodeksiePrzymierza.Dekalogobejmujecałośćżyciareligijnegoimoralnego.Istniejądwiepropozycjejegopodziałunaposzczególne
przykazaniaww.:a)2-3;4-6;7;8-11;12;13;14;15;16;17;b)3-6;7;8-11;12;13;14;15;16;17a;17b.Pierwszapropozycja,którąprzyjmowaliOjcowiegrec,zachowałasięwKościołach
prawosławnychireformowanych.Kościołykatolickiiluterańskiprzyswoiłydrugą,ustalonąprzezśw.AugustynawedługPwt.Dekalogjestsercemprawamozaistycznegoizachowujepełneznaczeniew
nowymPrawie:Chrystusodwołujesiędojegoprzykazań,doktórychdochodzą,jakoprzypieczętowaniedoskonałości,radyewangeliczne(Mk10,7-21).Polemikaśw.PawłakierowanaprzeciwPrawu
(RziGa)niedotykatychpodstawowychobowiązkówwzględemBogaiwzględembliźniego.

JajestemPan,Bógtwój,którycięwyprowadziłzziemi

egipskiej,zdomuniewoli.

Niebędzieszmiałcudzychbogówobok

Mnie!

20,3JahweżądaodIzraelawyłącznegokultu,tojestwarunekprzymierza.Zaprzeczenieistnieniainnychbogównastąpipóźniej(por.Pwt4,35+).
20,3.Pierwszeprzykazanie.Zakazumieszczaniainnychbogów„obokMnie”,nieoznaczazakazuoddawaniaczciinnymbóstwowyższymodJahwe.Wewprowadzeniu(w.2)podkreślono

jużzcałąmocą,żeJahwejestichBogiem;zwrot„obokMnie”oznacza„wMojejobecności”.Przykazaniezakazujekilkuwyobrażeńbędącychtradycyjnymelementemwiarystarożytnych.W
większościreligiiantycznychistniałpanteon,zgromadzeniebogów,władająceboskądomeną,światemnadprzyrodzonymi,ostatecznie,światemludzkim.Zwyklejednozbóstwstałonaczelepanteonu-
podobniejakpozostalibogowiemiałoprzynajmniejjednąmałżonkę(boginię).PierwszeprzykazaniezakazujeIzraelitommyśleniawtakichkategoriach.Jahweniejestgłównymbóstwempanteonu,nie
posiadaboskiejmałżonki-wJegoobecnościnieprzebywająrównieżinnibogowie.Jedynymboskimzgromadzeniemdopuszczalnymwramachmyśliizraelskiejbyłozgromadzenieaniołów(np.w1Krl
22,19-20),niezaśbogów.Przykazanietoskuteczniezakazujerównieżmitologicznychprzedstawieńinterakcjizachodzącychpomiędzybogami.

Niebędzieszczyniłżadnejrzeźbyaniżadnegoobrazutego,co

jestnaniebiewysoko,anitego,cojestnazieminisko,anitego,cojest
wwodachpodziemią!

20,4ZakazsporządzaniakultowychwizerunkówJahwe(por.motywacjępodanąwPwt4,15),coodróżniaIzraelaodwszystkichsąsiednichludów.
20,4.OddawanieczciBogu.Wtymmiejscuokreślasię,wjakisposóbnależyoddawaćcześćJahwe,bowiembożki,którychwytwarzaniasiętutajzakazuje,sąprzedstawieniamiJegoosoby

(wpoprzednimprzykazaniuwykluczonojużistnienieinnychbogów).Przykazanietoniemażadnegozwiązkuzesztuką,chociażrzeźbyzestarożytnegoświatasąniewątpliwiedziełamisztuki.Byłyone
zwyklewykonywanezdrewnaiobijaneblachąsrebrnąlubzłotą,następnieprzyodziewanewnajprzedniejszeszaty.Zakazdotyczyjednakraczejsposobu,wjakisięjewykorzystuje,azatemzagadnienia
władzy.NaBliskimWschodziewizerunkibóstwabyłypostrzeganejakomiejsceszczególnejobecnościbogów-dotegostopnia,żeposągkultowystawałsiębogiemsamym(np.gdybóstwoobdarzało
swychczcicieliszczególnąprzychylnością),chociażniebyłjedynąjegomanifestacją.Wwynikutakiegopołączeniaposąguzbóstwemwypowiadanozaklęcia,odprawianoczaryiinneczynności
magiczne,byzagrozićbogu,związaćgolubskłonićdookreślonegodziałania.Oboktakichpraktykodprawianoteżobrzędymającesłużyćpomocąidostarczaćopiekibóstwu.Rzeźbysymbolizowały
więcokreślonyświatopogląd-koncepcjębóstwa,którabyłasprzecznazesposobem,wjakiJahweobjawiłsamegosiebie.Drugieprzykazaniezawierarównieżzakazwykonywaniarzeźbtego,„cojestna
niebiewysoko,anitego,cojestnazieminisko,anitego,cojestwwodachpodziemią”.WprzeciwieństwiedoEgiptu,naobszarzeSyro-Palestynynieoddawanoboskiejczcizwierzętom,nie
przedstawianorównieżbogówpodichpostacią.Mimotowierzono,żepewnezwierzętaprzedstawianewsztucesymbolizująokreśloneatrybutybóstwa,np.bykilubkonie,iumieszczanoichrzeźbyw
miejscebóstwa.

Niebędzieszoddawałimpokłonuiniebędzieszimsłużył,boJa

Pan,Bógtwój,jestemBogiemzazdrosnym,któryzanieprawość
ojcówkarzesynówdotrzeciegoiczwartegopokolenia,tych,którzy
Mnienienawidzą.

20,5Niebędzieszoddawałimpokłonu.Zatekstemhebr.Zaimek„im”odnosisiędo„bogówcudzych”zw.3.

Okazujęzaśłaskęażdotysiącznegopokoleniatym,którzyMnie

miłująiprzestrzegająmoichprzykazań.

20,5-6.Karzewystępekojcównasynachdotrzeciegoiczwartegopokolenia.Karasięgającatrzeciegolubczwartegopokolenianiejestprerogatywąsędziów,leczBoga.Przykazanieto

wskazuje,żenaruszenieprzymierzaściągawinęnacałąrodzinę.Trzecieiczwartepokolenieoznaczazatemwszystkichżyjącychczłonkówrodu.Womawianymfragmenciepojawiasięjednakrównież
kontrastwmotywiełaskiażdotysiącznegopokolenia(wprzeciwieństwiedokarysięgającejjedynietrzechlubczterechpokoleń).

20,6.Solidarnośćzbiorowa.WświecieBliskiegoWschoduczłowiekupatrywałkorzeniswejtożsamościwewłasnejgrupie(rodowejlubrodzinnej).Integracjaiwzajemnazależnośćbyły

uważanezaważnewartości,zaśgrupastanowiłajednącałość.Wrezultaciepostępowaniejednostkiniebyłorozpatrywanewoddzieleniuodgrupy,doktórejprzynależała.Gdywrodziniepojawiłsię
grzech,wszyscyczłonkowiebylizaniegoodpowiedzialni.Koncepcjatajestokreślanamianemzbiorowejtożsamości.

NiebędzieszwzywałimieniaPana,Bogatwego,wbłahych

rzeczach,boniepozwoliPan,bypozostałbezkarnyten,ktowzywa
JegoImieniawbłahychrzeczach.

20,7wbłahychrzeczach.Taformuła—obokkrzywoprzysięstwa(Mt5,33)ifałszywegoświadectwa(w.16iPwt5,20)—możeobejmowaćtakżeużywanieimieniaBożegodocelówmagii.

Grec.iWulgata:„nadaremnie”.

20,7.Drugieprzykazanie.PodobniejakpierwszeprzykazaniedotyczyłozagadnieniawładzynadBogiem,drugiedotyczysprawowaniawładzynadinnymi.Wprzykazaniutymniechodzio

bluźnierstwolublekkomyślnąmowę.IdzieraczejozapobieżenienadużywaniuimieniaJahwedocelówmagicznychlubrzucaniauroków.Stanowirównieżkontynuacjępoprzedniegoprzykazania,
bowiemwstarożytnościwierzono,żeimięosobyjestściślezwiązanezjejbytemiwewnętrznąistotą.Podanieimieniabyłopostrzeganejakowyrazprzychylności,zaufaniai,wkategoriachludzkich,
wystawieniasięnazranienie.IzraelniemógłposługiwaćsięimieniemJahwewsposóbmagiczny,byNimmanipulować.Przykazanietomiałorównieżzagwarantować,byimięJahwewypowiadane
podczasskładaniaprzysiąg,ślubówizawieraniaprzymierzybyłotraktowanezszacunkiem.

Pamiętajodniuszabatu,abygouświęcić.

20,8Nazwa„szabat”wBibliiwyraźniewiążesięzrdzeniem„byćbezczynnym,odpoczywać”(16,29-30;23,12;34,21).Jesttodzieńodpoczynkutygodniowego,poświęconyJahwe,który

odpocząłwsiódmymdniustworzenia(w.11;por.Rdz2,2-3).Ztymmotywemreligijnymłączysięhumanitarnatroskaodobroczłowieka(23,12;Pwt5,14).Instytucjaszabatujestbardzostara,alejego
zachowanienabrałospecjalnegoznaczeniaodczasówwygnaniaistałosięjednymzcharakterystycznychrysówjudaizmu(Ne13,15-22;1Mch2,32-41).Duchlegalizmuprzekształciradośćtegodniaw
poczucieprzymusu,odktóregoJezusuwolniswoichuczniów(Mt12,lnip;Łk13,10n;14,ln).

Sześćdnibędzieszsiętrudziłiwykonywałwszystkieswoje

zajęcia.

DzieńzaśsiódmyjestszabatemPana,Bogatwego.Nie

będzieszprzetowdniutymwykonywałżadnejpracyanitysam,ani
syntwój,anitwojacórka,anitwójniewolnik,anitwojaniewolnica,
anitwojebydło,aniprzybysz,któryprzebywawtwoichbramach.

20,8-10.Trzecieprzykazanie.ZwyczajszabatuniemaodpowiednikówwinnychkulturachBliskiegoWschodu;jestzjawiskiemodrębnymodinnychwzorcówlubrytmówobserwowanych

wświecienaturalnym.Podobnyterminpojawiasięwtekstachbabilońskichnaoznaczeniedniapełniksiężyca,kiedytokrólsprawowałosobistynadzórnadrytuałamipojednaniazbóstwem;niebyłto
jednakdzieńwolnyodpracyimiałniewielewspólnegozszabatemobchodzonymprzezIzraelitów.Prawowymagałonietyleodpoczynku,cozaprzestania,przerwaniawykonywaniacodziennychzajęć.

WsześćdnibowiemuczyniłPanniebo,ziemię,morzeoraz

wszystko,cojestwnich,siódmegozaśdniaodpoczął.Dlatego
pobłogosławiłPandzieńszabatuiuznałgozaświęty.

Czcijtwego

ojcaitwojąmatkę,abyśdługożyłnaziemi,którąPan,Bógtwój,ci
daje.

20,12.Czwarteprzykazanie.Okazywanieszacunkuiczcirodzicomłączysięzpoważnymtraktowaniemichpouczeńdotyczącychprzymierza.Przykazanienawiązujedosytuacji

przekazywaniadziedzictwareligijnegozpokolenianapokolenie.Dompostrzeganybyłjakoważneiniezbędneogniwowprzekazywaniuprzymierzakolejnympokoleniom.Rodzicomnależałasięcześć
jakoreprezentantomwładzyBożej,zewzględunazachowanieprzymierza.Gdybyichzlekceważonolubodrzuconoichwładzę,zagrożonestałobysięsamoprzymierze.Wzwiązkuztymnależyzwrócić
uwagęnafakt,żezczwartymprzykazaniemłączysięobietnica:długieżycienaziemi.WświecieBliskiegoWschodubrakszacunkudlawładzyrodzicielskiejisynowskiegoobowiązkubyłzagrożeniem
nietyledlareligijnegodziedzictwa,iledlażyciaspołecznego.Naruszeniemprzykazaniamogłobyćuderzenierodzica,rzucenienaniegoprzekleństwa,brakopiekinadstarymirodzicamii
niezapewnienieimwłaściwegopochówku.

Niebędzieszzabijał.

20,13.Piąteprzykazanie.Hebrajskiesłowo,któregotutajużyto,niejest,wsensietechnicznym,ograniczonedomorderstwa,zakładajednak,żeosobajestzarównopodmiotemdziałającym,

jakiobiektemdziałania.Uczenizwracająuwagę,żejestonoużywanejedyniewprzypadkuzabójstwa(przypadkowegolubcelowego,zaplanowanegolubspontanicznego,sądowego,politycznegolub
innego),doktóregodochodziwramachwspólnotyprzymierza.Zuwaginacharakterużytegosłowa,wersetutegoniemożnałatwowprowadzićdodyskusjinatematpacyfizmu,karyśmiercilub
wegetarianizmu.PewnestarożytnezbioryprawnepochodzącezBliskiegoWschoduniepodejmująkwestiimorderstwa,innewymierzająkaręjedyniewformiepieniężnegozadośćuczynienia.Mimoto
zabójcanarażonybyłnaegzekucję,przeprowadzonąprzezrodzinęofiaryzgodniezobyczajemzemstykrwi.

Niebędzieszcudzołożył.

20,14.Szósteprzykazanie.Celemtegoprawabyłochronienieimieniamężaprzezstworzeniegwarancji,żedzieci,któresięnarodzą,będąrzeczywiściejego.Prawoniezapewniawierności

małżeńskiej-koncentrujesięnaojcostwie,niezaśnaetyceseksualnej.Chroniraczejintegralnośćrodzinyniżintegralnośćmałżeństwa.Jeśliżonatymężczyznamiałromanszniezamężnąkobietą,nie
uważanotegozacudzołóstwo.Krzywdzicielmusiałjedyniewypłacićodszkodowanieojcudziewczyny(Wj22,16-17).Byłtonaturalnyskutekpoligamicznegospołeczeństwa.Rozwiązłezachowanienie
byłoakceptowane(Pwt22,21;23,2),nieokreślanogojednakmianemcudzołóstwa,jeślikobietaniebyłamężatką.WPiśmieŚwiętymżonajesttraktowanajako„przedłużenie”mężaitojegoimię
doznawałoszwankuwwynikuaktucudzołóstwa.Winnychkulturachżonabyłauważanazawłasność,coczyniłoprzypadekcudzołóstwaformąnaruszeniawłasności.MimotowEgipcie(kontrakty
małżeńskie),Mezopotamii(hymnydoNinutryiSzamasza)iKanaanie(królUgaritdomagającysięekstradycjiiprzeprowadzającyegzekucjęswejżony)cudzołóstwojesttradycyjnieokreślanemianem
„wielkiegogrzechu”iuznawanezabardzoszkodliwedlażyciaspołecznegojakocharakterystycznyprzejawanarchii.KodeksyChetytów,prawaŚrodkowegoPaństwaasyryjskiegoiKodeks
Hammurabiego-wszystkiezawierająprawodawstwozabraniającecudzołóstwa.Ochronaintegralnościrodzinybyławażna,bowiemrodzinęuważanozapodstawęspołeczeństwa.Narażenienaszwank
lubdoprowadzeniedoupadkurodzinyrównałosięzagrożeniulubupadkowispołeczeństwa.

Niebędzieszkradł.

20,15.Siódmeprzykazanie.Przykazanietozapobiegakradzieżyjeszczeprzedjejpopełnieniem.Chociażczasownikużytywsiódmymprzykazaniumożeoznaczaćkradzieżwłasności,

przykazaniemaznacznieszerszyzakresznaczeniowy.Łączysięztakimisprawamijakporwanie(por.Pwt24,7)lubpozbawienieczłowiekarzeczyniematerialnych(dobregoimienia,szacunkudla
samegosiebie,wolności,przysługującychpraw).Słowategoużywasięrównieżnaoznaczeniekradzieżyprzyjmującejpostaćoszustwa-pozbawiająckogośczegośzapomocąoszustwa,okradamygo.

Niebędzieszmówiłprzeciwbliźniemutwemukłamstwajako

świadek.

20,16.Ósmeprzykazanie.Użytatutajterminologiawskazuje,żechodziprzedewszystkimoformalnezniesławienieipotwarzwkontekścieprawnym.Zachowaniesprawiedliwościbyło

uzależnionedowiarygodnościświadków.Mimotokażdapróbanaruszeniaczyjegośdobregoimienia,wformiesądowegooskarżenialubnieformalnegopomówienia,oznaczałazłożeniefałszywego
świadectwaistanowiłanaruszenietegoprzykazania.

Niebędzieszpożądałdomutwojegobliźniego.Niebędziesz

pożądałżonybliźniegotwego,anijegoniewolnika,anijego
niewolnicy,anijegowołu,anijegoosła,aniżadnejrzeczy,która
należydotwegobliźniego.

20,17.Dziewiąteidziesiąteprzykazanie.NaBliskimWschodziepojęciepożądaniapojawiasięwtakichzwrotachjak„podnosićoczy”;przestępstwotomożejednakzostaćwykrytei

ukaranejedyniewówczas,gdysięprzerodziwdziałanie.LiteraturaBliskiegoWschodudowodzi,żeprzestępstwatakiejakkradzieżicudzołóstwomożnaopisaćwkategoriachpożądania,które
wyzwoliłołańcuchzdarzeńprowadzącychdoichpopełnienia.Niezależnieodzachowań,którespowoduje,towłaśnieowoniedozwolonepragnienieczegoś,conależydodrugiego,stanowiistotę
problemuijestzagrożeniemdlaspołeczności.Każdedziałanie,którezmierzadojegozaspokojenia,jestgrzechem.

20,1-17.Prawoapodyktyczne.Zczasówstarożytnychzachowałosiękilkazbiorówdokumentówprawnych,m.in.zbiorysumeryjskie,babilońskie,chetyckieiasyryjskie.Najbardziejznany

jestKodeks"Hammurabiego,datowanykilkasetlatwcześniejniżprawoMojżesza.Zbioryteskładająsięwgłównejmierzezprzykładowychzasadrozstrzyganiatypowychspraw.Podobniejakprawo
precedensowe,przytaczająkary,którewprzeszłościwymierzanozaróżnorodneprzestępstwa,zamiastwskazywać,żeokreślonepostępowaniejestdobre/złelubmówićludziomjakpowinni/niepowinni
postępować.RodzajprawazawartegowDziesięciuPrzykazaniach,którenakazujelubzakazujeokreślonychzachowań,nazywanejestprawemapodyktycznym.Prawotakierzadkopojawiasięw
zbiorachprawnychpochodzącychzBliskiegoWschodu.

20,1-17.Dekalogjakoprzymierze(niezaśkodeksprawny).DziesięcioroPrzykazaństanowinietylkoprawo,leczjestrównieżelementemprzymierza.Literackiesformułowania

przymierzasąbardzopodobnedotypowychformztraktatówmiędzynarodowychBliskiegoWschodu.Wwarunkachowychtraktatówwskazywanonapewnenakazywaneizakazywanezachowania.W
tymkontekściemożnauznać,żeapodyktycznaformaDziesięciorgaPrzykazańumieszczajeraczejwkategoriiprzymierzaniżwkategoriiprawa.

20,12-17.Przykazaniaawspólnotaizraelska.Wszystkieprzykazaniaodpiątegododziewiątegołącząsięzfunkcjonowaniemprzymierzawramachspołeczności.Wpływająna

przekazywanieprzymierzawewspólnocieIzraelaoraznapozycjęjednostkiwspołecznościprzymierza.Nakazydotycząspraw,którezagrażająciągłościprzymierzaprzekazywanegozpokoleniana
pokolenie,narażająnaszwanklinięrodzinnąlubszacunek,którymsięcieszy.Przymierzewinnobyćprzekazywanewramachrodziny,dlategorodzinapowinnabyćchroniona.Starożytnąlistę
przewinieńetycznychodkrytowegipskiejKsiędzezmarłych,wktórejczłowiekzaprzecza,bydopuściłsięktóregokolwiekzwieluwymienionychprzestępstw.WMezopotamiizaklęciapodnazwą
szurpuzawierająlistęprzestępstw,doktórychpopełnieniaczłowieksięprzyznaje,byuzyskaćodpuszczeniezagrzechy,którychniejestświadomy,iwtensposóbuspokoićrozgniewanebóstwo.Jednak
wżadnymzewspomnianychutworówdziałaniateniesązakazane.Wutworachtychpojawiasięteższerokagamainnegorodzajuprzewinień.

Acałylud,postrzegającgromyibłyskawiceorazgłostrąbyi

górędymiącą,przeląkłsięidrżał,istałzdaleka.

20,18W.18-21nawiązujądoelohistycznegoujęciateofaniijakoburzy(19,19;por.19,16+).—przeląkłsię.Zasam.igrec.Teksthebr.:„zobaczył”.Istnienietychdwuwariantówwiążesię

zesposobemwokalizowaniaczasownikawajjare’.

20,18.Grzmotyibłyskawice.WświeciewyobrażeńBliskiegoWschodugrzmotyibłyskawicetowarzyszyłyzwykleobecnościbóstwa,chociażopisanascenajestzwykletłembitwy,niezaś

objawienia-bogowieBliskiegoWschoduniezwyklibowiemobjawiaćsamychsiebie.

ImówilidoMojżesza:Rozmawiajtyznami,amybędziemycię

słuchać!AleBógniechnierozmawiaznami,abyśmyniepomarli!

Mojżeszrzekłdoludu:Niebójciesię!Bógprzybyłpoto,abywas

doświadczyćipobudzićdobojaźniprzedsobą,żebyścieniegrzeszyli.

20,20PrzerażeniewobliczuwidzialnychobjawieńwielkościBożej,jakimisątowarzysząceteofaniomzjawiskaprzyrody,odróżniasiętutajodbojaźniBożej,czylipoddaniasiębez

zastrzeżeńwoliBoga(por.Rdz22,12;Pwt6,2+).

Ludstałciąglezdaleka,aMojżeszzbliżyłsiędociemnego

obłoku,wktórymbyłBóg.

KSIĘGAPRZYMIERZA

Prawooołtarzu

RzekłnadtoPandoMojżesza:TakpowieszIzraelitom:Sami

widzieliście,żezniebadowasprzemawiałem.

20,22-23,33Tusięzaczynatzw.KodeksPrzymierza.Współcześniegzegeciwzięlitęnazwęz24,7,choćtamodnosisięonadoDekalogu.Tenzbiórprawizwyczajówniezostałogłoszony

naSynaju,jegoprzepisyzakładająbowiemistnieniespołeczeństwajużosiadłegoizajmującegosięuprawąroli.KodekspowstałwczasachpoosiedleniusięIzraelawKanaanie,alejeszczeprzed
nastaniemmonarchii.PrzepojonyduchemprzykazańDekalogu,zostałuznanyzamagnachartaprzymierzanaSynajuiztegopowoduumieszczonyzarazpoDekalogu.JegopokrewieństwozKodeksem
Hammurabiego,zKodeksemhetyckimorazzDekretemHoremhebaniedowodzibezpośrednichzapożyczeńodnich,leczwskazujejedynienapochodzeniezewspólnegoźródła,czylizestaregoprawa
zwyczajowego,którezróżnicowałosięwzależnościodśrodowiskiludów.—PrzepisyKodeksuzuwaginatreśćmożnauszeregowaćpodtrzemanastępującymitytułami:1.prawocywilneikarne(21,1
—22,20);2.regułydotyczącekultu(20,22-26;22,28-31;23,10-19);3.moralnośćspołeczna(22,21-27;23,1-9).Zuwaginaformęliterackąprzepisytedzieląsięnadwiekategorie:„kazuistyczną”,czyli
warunkową,wrodzajuKodeksówmezopotamskich,oraz„apodyktyczną”,czylirozkazującą,wstyluDekaloguimądrościowychtekstówegipskich.

NiebędziecieczynićobokMniebożkówzesrebraanibożków

zezłotaniebędzieciesobieczynić.

UczyniszMiołtarzzziemii

będzieszskładałnanimtwojecałopalenia,twojeofiarybiesiadneze
swojegodrobnegoiwiększegobydłanakażdymmiejscu,gdziekażę
ciwspominaćmojeimię.Przyjdędociebieibędęcibłogosławił.

20,24KodeksPrzymierza—wprzeciwieństwiedoPwt12,5;itd.—dopuszczawielośćmiejsckultu.Aktykultupublicznegomożnawykonywaćwszędzietam,gdzieJahweuwidocznił

swojąobecność,gdziesięobjawił,biorącjewtensposóbwposiadanie.

20,24.Ołtarzzziemi.Niektóreołtarzepochodząceztegookresubyływykonanezglinianejcegłyibyćmożetojewłaśniemiałnamyśliautorbiblijnegotekstu,piszącoołtarzuzziemi.

Innewytłumaczeniegłosi,żechodzioołtarz,któregozewnętrznawarstwawykonanabyłazkamienia,środkowazaśwypełnionaziemią.PismoŚwięteniewspominaoołtarzachwykonanychzziemi,nie
zostałyteżoneodkryteprzezarcheologów.

AjeśliuczyniszMiołtarzzkamieni,toniebudujgozkamieni

ciosowych,bozbezcześciszgo,gdyprzyłożyszdoniegoswojedłuto.

20,25.Ołtarzzkamieni.Kamienieużywanedobudowyołtarzyniebyłyociosywane.ArcheolodzyodkryliołtarzeizraelskieznieociosanychkamieniwArad,leczołtarzeodnalezionew

takichmiejscachjakDaniBeer-Szebawykonanozprzyciętych,awięcpoddanychobróbce,blokówkamiennych.

Niebędzieszwstępowałpostopniachdomojegoołtarza,żeby

sięnieodkryłanagośćtwoja.

20,26Ten,ktoskładałofiarę,musiałnosićprostąopaskęwokółbioder,jaktobyłomodnewEgipcie,skądniebezpieczeństwonieprzyzwoitościprzywstępowaniupostopniachołtarza.
20,26.Skromnośćkapłańska.NaBliskimWschodzierozpowszechnionabyłanagośćrytualna,tutajjednakpodjętowszelkieśrodki,byzadbaćoprzyzwoitość.Wczesnekananejskieołtarze

schodkoweodkrytowtakichmiejscachJakMegiddo.PrawoIzraelitówzdradzałodbałośćoprzyzwoitywygląd,nakazująckapłanomnoszeniedłuższychtunikibielizny.

Wj21

Praworodzinne

Tesąprawa,któreimprzedstawisz.

21,1-23,10.Prawokazuistyczne.GłównymtypemprawafunkcjonującegonaBliskimWschodziebyłoprawoprecedensowelubprawokazuistyczne.Jegorysemcharakterystycznymjest

konstrukcja:„jeżeli...to”,opierającasięnapojęciuprzyczynyiskutku.Wizraelskichkodeksachprawnychprawoprecedensowezakładałorównośćwszystkichobywateli,zatemkarazapopełnione
przestępstwoniebyłauzależniona(zmniejszanalubpowiększana)odpozycjispołecznejwinowajcyijegozamożności.InnasytuacjapanowaławMezopotamii,gdzieKodeksHammurabiego(ok.1750
przedChr.)ustanawiałróżnekary(odgrzywnypokaręśmierci)dlaniewolników,wolnychobywateliiarystokracji.Źródełprawaprecedensowegomożnaupatrywaćwprawach(przykazaniach)
apodyktycznych,np.zawartychwDziesięciorguPrzykazaniach.Jeśliczłowiekdopuściłsięjakiegośprzestępstwawszczególnychokolicznościach,trzebabyłowyjśćpozaprostynakaz„niekradnij”i
wziąćpoduwagętakieczynnikijakporędniaiwartośćskradzionegoprzedmiotu.

21,1-23,9.NaturaKsięgiprzymierza.KodeksprawnyzawartywWj21-23jestokreślanymianem„Księgiprzymierza”istanowiprzypuszczalnienajstarszybiblijnyprzykładprawa

kazuistycznego.Zajmujesięonrozmaitymisytuacjamiprawnymi(niewolnictwem,kradzieżą,cudzołóstwem),skłaniającsiękuwymierzaniustosunkowosurowychwyroków(dziewięciokrotnienakłada
karęśmierci),wwieluprzypadkachopartychnazasadzielextalionis(„okozaoko”).Prawateantycypująszeregsytuacjiżyciowych,któremogłysiępojawićwosiadłejkulturzewiejskiejorazwokresie
wczesnejmonarchii.Przepisyteregulująsposóbprowadzeniainteresów,stosunkimałżeńskieiosobistąodpowiedzialność.IchtonjestmniejteologicznyodtonuzbiorówprawnychzKsięgiKapłańskiej
iKsięgiPowtórzonegoPrawa.

Jeślikupiszniewolnika–Hebrajczyka,będziecisłużyłsześćlat,

wsiódmymrokuzwolniszgobezwykupu.

21,2.Hebrajczyk.Termin„Hebrajczyk”oznaczatutajIzraelitępozbawionegoziemiiśrodkówdożycia.Chociażczłowiektakimógłbyćzmuszonysprzedaćsiebieiswojąrodzinęw

niewolęzadługi,zachowywałswojeprawajakoczłonekwspólnotyiniepozostawałniewolnikiemnazawsze.Posześciulatachpracyodzyskiwałwolność,adługdarowywano.

Jeśliprzyszedłsam,odejdziesam,ajeślimiałżonę,odejdziez

żoną.

Leczjeślijegopandałmużonę,którazrodziłamusynówi

córki,żonaidziecijejbędąnależećdopana,aonodejdziesam.

jeślibyniewolnikoświadczyłwyraźnie:Miłujęmojegopana,moją
żonęimojedzieciiniechcęodejśćwolny,

wówczaszaprowadzigo

panprzedBogaizawiedziedodrzwialbodobramy,iprzekłujemu
jegopanuchoszydłem,ibędzieniewolnikiemjegonazawsze.

21,2-6.Niewolazadługi.ZpowoduzmiennychwarunkówklimatycznychpanującychnaznacznymobszarzeBliskiegoWschodurolnicyidrobniposiadaczeziemscyczęstopopadaliw

długi.Ichproblemypogłębiałysię,gdysuszaibędącejejkonsekwencjąmarneżniwapojawiałysięrokporoku;wówczasmoglibyćzmuszenidosprzedażyziemiiwszelkiejwłasności,anawetsamych
siebieiswojejrodziny.PrawoIzraelitówwychodzinaprzeciwtakiejsytuacji,określającsprawiedliwyczaspracynarzeczwierzycielaorazterminuwolnieniatych,którzyznaleźlisięwniewolizadługi.
Niktniemógłprzebywaćwniewolidłużejniżsześćlat,zaśwchwiliuwolnieniadarowanomuwszelkiezobowiązania.Wprzypadkuniektórychdłużnikówrozwiązanietobyłodobre,jednakludzie
nieposiadającyziemi,doktórejmoglibywrócić,częstowolelipozostaćnasłużbie,przenieśćsiędomiasta,bytamznaleźćzajęcie,lubwstąpićdowojska.

21,2-6.IzraelskieprawadotycząceniewolnikównatlepodobnychprawzestarożytnegoBliskiegoWschodu.Prawoizraelskiedotycząceniewolnikówwydajesiębardziejludzkieod

wieluinnychkodeksówodnalezionychnaBliskimWschodzie.Naprzykład,żadenzniewolnikówniemógłbyćbezkońcaprzetrzymywanywniewoli,jeśliniewyraziłnatozgody.Zbiegliniewolnicy
niemusielibyćteżzwracaniswoimpanom.WMezopotamiiniewolnik(zwyklejeniecwojenny)mógłzostaćuwolnionyprzezswojegowłaścicielalubsamkupićsobiewolność.KodeksHammurabiego
określałminimalnyokresniewolizadługinatrzylata,wporównaniuzsześciomalatami,októrychmowawWj21,2.Niewolnicyniemielirównychpraw,zaśkara,którąwymierzanoimzazranienie
człowiekawolnego,byłaznaczniesurowszaodtej,którąwymierzonobytemuostatniemuzazranienieniewolnika.

21,5-6.Przekłucieuchaszydłemudrzwi.Bramyidrzwimiałyświętycharakteribyływażnymimiejscami,wktórychdokonywanoczynnościprawnych.Gdyniewolnikpodejmował

decyzjępozostaniawniewoli,byocalićrodzinę,którązałożył,będącwniewoli,należałoprzyprowadzićgododrzwidomujegopana,anastępniewsposóbsymbolicznyzwiązaćgoztymmiejscem,
przekłuwającuchoszydłem.Byćmożepóźniejumieszczanowuchukolczyknaznak,żebędzieonniewolnikiemdokońcażycia.

Jeślibyktośsprzedałswącórkęwniewolęjakoniewolnicę,nie

odejdzieona,jakodchodząniewolnicy.

21,7jakoniewolnicę.Byłabyonatakżekonkubiną(zob.wierszeponiżej).

Ajeślibyniespodobałasiępanu,któryprzeznaczyłją.dlasiebie,

niechpozwolijąwykupić.Aleniemożejejsprzedaćobcemu
narodowi,gdyżbyłobytooszustwemwobecniej.

21,8(przeznaczyłją).Zagrec.Teksthebr.:„nieprzeznaczył”.

Jeślizaśprzeznaczyłjądlasyna,toniechpostąpizniątak,jak

prawonakazujeobejśćsięzcórkami.

21,9zcórkami.Chodziocórkipanadomu.

Jeślizaśweźmiesobieinną,niemożetamtejodmawiać

pożywienia,odzieżyiwspólnegomieszkania.

21,10.Minimalnezaopatrzenie.Ponieważdożywotniminiewolnikamibylizwyklecudzoziemcyijeńcywojenni,ludzie,którzysprzedalisięwniewolęzpowodupopadnięciawdługi,byli

prawniechronieniprzedwykorzystywaniemzestronywierzycieli.Prawostanowiło,żesześćlatpracywystarczydospłaceniawszelkichzobowiązań,dlategowsiódmymroku,poupływietegookresu,
niewolnikmógłodzyskaćwolność(wyraźnaparaleladosiedmiodniowegocyklustworzenia).PrawoHammurabiegonakazywałouwalnianieniewolnikówzadługipotrzechlatachsłużby,co
powodowało,żeMezopotamiaprzodowaławtymwzględzie.

21,10.Zaopatrzenieżony.NaBliskimWschodzienazaopatrzeniekobiety,zaktórąmężczyznabyłodpowiedzialny,składałosiępożywienie,odzieżioliwa.Trzeciazwymienionychrzeczy

[BT:„wspólnemieszkanie”,gdzieindziej„prawamałżeńskie”]topróbaprzetłumaczeniahebrajskiegosłowa,którepojawiasięjedyniewtymfragmencieStaregoTestamentu.Częsteumieszczaniew
jegomiejscusłowa„oliwa”,wlicznychdokumentachzBliskiegoWschodu,skłoniłoniektórychbadaczydowniosku,żewyraztenmożebyćnieznanąnazwąoliwy(por.Oz2,7;Koli9,7-9).

Jeśliniespełniwobecniejtychtrzechwarunków,wówczas

odejdzieonawolnabezwykupu.

21,7-11.Sprzedażcórkiwniewolę.Sprzedaniecórkiprzezojcawniewolęmogłostanowićformęspłatydługulubsposóbznalezieniajejmężabezkoniecznościdawaniaposagu.

Dziewczynamiaławięcejprawodmężczyzny-niewolnika,mogłabowiemodzyskaćwolność,jeślijejpanniezapewniłjejpożywienia,ubraniaiprawmałżeńskich.Zwyczajsprzedawaniadzieciw
niewolęjestpoświadczonynaobszarzecałejMezopotamiiwprawiekażdymokresiestarożytności.

Prawokarne

Jeśliktośtakuderzykogoś,żeuderzonyumrze,winiensambyć

śmierciąukarany.

21,12.Karaśmierci.Karęśmierciwymierzanowówczas,gdywinowajcastanowiłzagrożeniedladobraibezpieczeństwacałejspołeczności.Ztegowzględukaręśmiercinakładanoza

zabójstwo,brakszacunkudlarodziców,cudzołóstwoioddawanieczcifałszywymbogom-postępkitewyrządzałybowiemszkodęludziominiszczyłystrukturęspołeczną.Surowakarawynikałaz
przekonania,żepobłażliwośćzachęciłabyinnychdopopełnianiapodobnychprzestępstw.Zwyklemetodąegzekucjibyłoukamienowanie.Wtensposóbżadenzludziniebyłodpowiedzialnyzaśmierć
winowajcy,leczcaławspólnotauczestniczyławusuwaniuzła.

Gdyjednaknieczyhałnaniego,atylkoBógdopuścił,żesam

wpadłwjegoręce,wyznaczęcimiejsce,doktóregobędzieonmógł
uciekać.

21,13Bógdopuścił.PrzypadkowespotkaniaprzypisywanoBogu.
—Wtymspołeczeństwie,gdziepaństwowywymiarsprawiedliwościniezastąpiłjeszczezemstyosobistej,mimowolnegosprawcęśmiercinależałochronićprzedmścicielemkrwi(por.Lb

35,19+)—miejscemazylujestpierwotniesanktuarium(1Krl1,50;2,28-34;prawotojednaknieprzysługiwałoumyślnemumordercy,w.14).Tadyspozycjaprawnależyupodstawinstytucjizwanej
miastamiucieczki(por.Joz20,1+).

21,13.Miejsceucieczki/sanktuarium.Wprzypadkupopełnienianieumyślnegozabójstwa,winowajcamógłsięudaćdowyznaczonegomiejscaucieczki,zwykledoołtarzalubinnego

miejscakultu(zob.Lb35,12;Pwt4,41-43;19,1-3;Joz20).Chroniłogotoprzedzemstąrodzinyzmarłegoizapewniałosprawiedliwysąd.Udzieleniedalszegoazylubyłouzależnioneodstwierdzenia,
czypopełnionezostałomorderstwo,czynieumyślne,przypadkowezabójstwo.Liczbatakichsanktuariówwzrastaławmiaręliczebnegowzrostunarodu.

Jeślizaśktośposunąłbysiędotego,żebliźniegozabiłby

podstępnie,oderwieszgonawetodmegoołtarza,abyukaraćśmiercią.

Ktobyuderzyłswegoojcaalbomatkę,winienbyćukaranyśmiercią.

Ktobyporwałczłowiekaisprzedałgo,alboznalezionobygo

jeszczewjegoręku,winienbyćukaranyśmiercią.

21,16.Porywanieludzi(handelniewolnikami).Doporwańdochodziłoczasamizpowoduniespłaceniadługów,częściejjednakprocedertenbyłelementemnielegalnegohandlu

niewolnikami.Zatakieprzestępstwoprawobiblijneikodeksymezopotamskieżądałykaryśmierci.Surowakarawskazujenaprzywiązywaniewagidowolnościosobistejorazpragnienieochronybiedoty
przednapadami.

Ktobyzłorzeczyłojcualbomatce,winienbyćukarany

śmiercią.

21,15.17.Złorzeczenierodzicom.Wbrewniektórymprzekładom,badaniawykazały,żeprzestępstwem,októretutajchodzi,niejestzłorzeczenierodzicom,lecztraktowanieichzpogardą.

Jesttoznacznieszerszakategoria,którazpewnościąobejmujezakazzWj21,15(uderzeniarodzica),zgodnieztreściączwartegoprzykazania„czcijojcatwegoimatkętwoją”(Wj20,12).Każdeztych
przykazaństoinastrażyjednościrodzinyorazgwarantuje,bynastępnepokoleniatraktowałyrodzicówzszacunkiem,dającimpożywienieiopiekę,naktórązasługują(zob.Pwt21,18-21).Prawo
mezopotamskieibabilońskieaktaprawnezajmująrówniewyraźnestanowiskowobecpogardliwegostosunkudorodziców.Sumeryjskieprawozezwalało,bysyn,którywyrzekłsięrodziców,został
sprzedanywniewolę.KodeksHammurabiegonakazywałucięcierękiczłowiekowi,któryuderzyłswojegoojca.WtestamenciezUgaritzapomocątegosamegoczasownikaopisanozachowaniesyna,
którespowodowałojegowydziedziczenie.

Ktobywkłótniuderzyłbliźniegokamieniemalbopięścią,ale

goniezabił,tylkozmusiłdopozostaniawłóżku,

togdyonwstaniei

będzienadwórwychodziłolasce,ten,którygouderzył,będziewolny
itylkomuwynagrodziprzerwęwpracy,idołożystarań,żebygo
wyleczyć.

21,18-19.BiblijneprawodotyczącewyrządzeniakrzywdycielesnejnatleinnychprawBliskiegoWschodu.PismoŚwięteorazkodeksyprawneBliskiegoWschoduwpodobnysposób

podchodządozagadnieniaodpowiedzialnościzaspowodowanieszkódcielesnychwwynikuprzypadkowejsprzeczki.Wszędziepokrzywdzonymaprawodoodszkodowaniazaponiesionekoszty
leczenia.Wkażdymzestarożytnychkodeksówpojawiająsiępewnepostanowieniadodatkowe.WefragmencieKsięgiWyjściawskazujesięnakoniecznośćustalenia,czyrannypowyzdrowieniumoże
chodzićbezlaski.WKodeksieHammurabiegorozpatrujesięprzypadekśmierciwwynikuodniesionychran,orazgrzywny,którąnależyzapłacićwzależnościodpozycjispołecznejzmarłego.Kodeks
Chetytówwymaga,bywinowajcasłużyłwdomurannegodoczasujegowyzdrowienia.

Ktobypobiłkijemswegoniewolnikalubniewolnicę,takiżby

zmarlipodjegoręką,winienbyćsurowoukarany.

Ajeśliby

pozostaliprzyżyciujedenczydwadni,toniebędziepodlegałkarze,
gdyżsąjegowłasnością.

21,20-21.Prawaczłowieka(niewolniktraktowanyjakowłasność).Podstawowymprawemczłowiekajestprawodożycia,cooznacza,żeżadnaśmierćniemożeujśćbezkarnie.Zgodniez

tązasadą,gdywłaścicielniewolnikazakatowałgonaśmierć,musiałponieśćbliżejnieokreślonąkarę.Nieuchronnośćkarymiałazapobiegaćskrajnymprzypadkomwykorzystywania.Jednakjeśli
niewolnikpowróciłdozdrowia,niewymierzanożadnejkary.Postępowanietakieopierałosięnazałożeniu,żewłaścicielmaprawokarcićswychniewolników,ponieważsąjegowłasnością.Podtym
względemichprawaludzkiebyłyograniczonezuwaginazajmowanąpozycjęspołeczną.

Jeślibymężczyźniwczasiebójkiuderzylikobietębrzemienną,

powodującporonienie,alebezjakiejkolwiekinnejszkody,to[winny]
zostanieukaranygrzywną,jakąnanichnałożymążtejkobiety,i
wypłacijązapośrednictwemsędziówpolubownych.

21,22.Poronienie.Kilkastarożytnychkodeksówprawnychprzewidywałokarędlamężczyzny,któryspowodował,żekobietaporoniła.Różnicewynikałynajczęściejzesposobu

postrzeganiapozycjikobiety(KodeksHammurabiegonakładałjedyniemałągrzywnęzazranienieniewolnicy;prawoŚrodkowegoPaństwaasyryjskiegowyznaczałoznacznągrzywnę,pięćdziesiąt
uderzeńorazmiesiącpracyzazranieniecórkiwolnegoobywatela)orazzintencji,którakierowałasprawcą(prawasumeryjskienakładałygrzywnęzaprzypadkowewyrządzeniekrzywdyiznacznie
większąkarępieniężnązacelowezranienie).PrawozawartewKsiędzeWyjściawskazujenakoniecznośćustalenia,czymatka,opróczutratydziecka,niedoznałainnejszkody,inakładagrzywnęw
zależnościodroszczeńmężaorazorzeczeniasędziów.Grzywnamiałanaceluraczejdostarczenieodszkodowaniamatceniżzadośćuczynieniezaśmierćpłodu.JednakprawoŚrodkowegoPaństwa
asyryjskiegozaspowodowanieśmiercipłoduwymierzałokaręśmierci.

Jeżelizaśonaponiesiejakąśinnąszkodę,wówczasonodda

życiezażycie,

okozaoko,ząbzaząb,rękęzarękę,nogęzanogę,

oparzeniezaoparzenie,ranęzaranę,sinieczasiniec.

21,25Prawotalionu(por.Kpł24,17-20;Pwt19,21),któresięznajdujetakżewKodeksieHammurabiegoiwprawachasyryjskich,mawymiarspołeczny,anieindywidualny.Nakazująckarę

równąwyrządzonejszkodzie,zmierzaonodoograniczenianadużyćprzydokonywaniuzemsty(por.Rdz4,23-24).Przypadkiemnajbardziejoczywistymjestegzekucjamordercy(w.31-34;por.21,12-
17+;Kpł24,17).Zdajesię,żestosowanietejregułystraciłowrzeczywistościbardzowcześnieswąpierwotnąbrutalność.Obowiązki„mścicielakrwi”,zwanegogo’el(Lb35,19+),powolisię
oczyszczały,takżewkońcuwichzakreswchodziłyzasadniczowykup(Rt2,20+)iochronasłabszychekonomiczniekrewnych(Ps19,15+;Iz41,14+).Zasadęprawnąformułowanowprawdziedalej,
widaćwniejjednakrozmaitezłagodzenia(Syr27,25-29;Mdr11,16+;por.12,22).Wstosunkudoczłonkówluduizraelskiegobyłonakazaneprzebaczenie(Kpł19,17-18;Syr10,6;27,30—28,7),a
Chrystusjeszczedobitniejzaakcentujeprzykazanieprzebaczaniawrogowi(Mt5,38-39+;18,21-22+).

21,23-25.Lextalionis.Zasadalextalionis,„okozaoko”,opierasięnaideiodwzajemnienialubwłaściwejodpłaty(zob.Kpł24,10-20).Wwarunkachidealnychwyrządzenieszkody

spotykałosięzesprawiedliwąodpłatą,gdytakąsamąszkodęponosiłwinowajca.Chociażzasadatamożesięwydawaćskrajna,wistocieograniczakarę,którąmożnabyłowymierzyćjedyniewinowajcy.
Ponieważwwiększościprawzwiązanychzosobistąodpowiedzialnościąnakładasięraczejgrzywnę,niżwymierzaodpłatęcielesną,lextalionismatutajprzypuszczalnienaceluograniczeniewielkości
odszkodowaniadodomniemanejwartościuszkodzonejczęściciała(zob.prawaEsznunna,którepodajągrzywnęzanos,palec,rękęioko).Wformiepodstawowejzasadalextalionispojawiasięrównież
wKodeksieHammurabiego(196-197),leczprzepisypóźniejszezawierająpostanowieniaszczegółowezwiązanezpozycjąspołeczną(wolnyobywatel,niewolnik,członekarystokracji)zaangażowanych
osób.Wwiększościprzypadkówlextalionisstosowanowówczas,gdykrzywdawyrządzonazostałacelowoizrozmysłem.

Jeślibyktośuderzyłniewolnikalubniewolnicęwokoi

spowodowałjegoutratę,winienzaokoobdarzyćichwolnością.

Równieżgdybywybiłząbniewolnikowiswemulubniewolnicy,

winienzaząbuczynićichwolnymi.

Jeślibywółpobódłmężczyznę

lubkobietętak,iżponieślibyśmierć,wówczaswółmusibyć
ukamienowany,leczniewolnospożyćjegomięsa;właścicielzaśwołu

będziewolnyodkary.

Gdyjednakwółbódłjużdawniej,izwracano

uwagęnatowłaścicielowi,aongoniepilnował,takiż[wół]zabiłby
mężczyznęlubkobietę,tonietylkowółwinienbyćukamienowany,
aleteżiwłaścicieljegowinienponieśćśmierć.

Jeślibyzaśnałożono

muokup,towinienzaswojeżyciedaćtakącenę,jakąmunałożą.

Jeślibyzaśwółpobódłchłopcalubdziewczynę,toteżwinnosię

postąpićwedługtakiegosamegoprzepisu.

Jeślibyzaśwółzabódł

niewolnikalubniewolnicę,jegowłaścicielwinienwypłacićichpanu
trzydzieścisyklówsrebrnych,wółzaśbędzieukamienowany.

Praworzeczowe

Jeślibyktośzostawiłcysternęodkrytąalbojeślibyktośwykopał

cysternę,anieprzykryłjej,iwpadłbytamwółlubosioł,

właściciel

cysternywiniendaćwłaścicielowibydlęciaodszkodowaniew
pieniądzach,azwierzębędzienależałodoniego.

Jeślibywół

jednegowłaścicielauderzyłwołuinnegowłaścicielaizabiłbygo,
wówczassprzedadzążywegowołuipodzieląsięzapłatązaniego,a
takżepodzieląsięzabitymwołem.

Leczjeślibybyłowiadomo,że

wółtenbódłoddawna,ajegowłaścicielgoniepilnował,wówczas
oddaonwołuzawołu,zabityzaśwółbędzienależałdoniego.

21,22-36.Odpowiedzialnośćosobista.NaBliskimWschodziekładzionowielkinacisknaosobistąodpowiedzialność.Wceluochronyczłowiekaijegozdolnościdopracysporządzano

bardzoszczegółowekodeksyomawiającewszelkieszkodynacielelubmajątku.Klasycznymprzykłademtakichprawjestprzypadekbodącegowoła.OpróczKsięgiWyjścia,sytuacjętęomawiasięw
prawachEsznunnaiKodeksieHammurabiego,gdziekarązaucieczkęwołu,októrymwiedziano,żebodzie,byłagrzywna.WPiśmieŚwiętymzatakieprzestępstwonakazujesięukamienowanie
zwierzęciaijegowłaściciela.Podobneprawazwiązanezniedbalstwemwłaściciela,któryzdawałsobiesprawęzzagrożenia,lecznicnieuczynił,dotycząniedopilnowaniazłegopsa(Esznunna),
wznoszeniabudowliniezgodniezzasadami(Esznunna;Wj21,33-34)orazwyrządzeniakrzywdyzwierzęciuprzezinnezwierzęlubczłowieka(Lipit-Isztar;Hammurabi-weterynaryjnezaniedbanie).
Ogólnieprzestępstwatebyłykaranegrzywnąodpowiadającąwielkościponiesionejszkody,wartościzranionegoczłowiekalubzwierzęcia.

21,26-36.Karyzwiązanezponoszeniemodpowiedzialnościosobistej.Karynakładanewsprawachzwiązanychzponoszeniemodpowiedzialnościosobistejbyłyzależneodtego,ktolub

codoznałoszkody.Jeśliwłaścicielniewolnikamaltretowałgoażdocielesnegookaleczenia-niszczącmuokolubwybijajączęby-wówczasniewolnikjakorekompensatęotrzymywałwolność.W
przypadkugdydoszłodośmierci,okarzedecydowałyokolicznościprzestępstwa.Jeśliwłaścicielbyłświadomniebezpieczeństwa,leczniczegonieuczynił,wówczasmusiałdaćżyciezażycie.Takżeza
zranienielubzabiciecennegozwierzęciamusianowypłacićrekompensatę.Prawookazywałopobłażliwośćwprzypadku,gdywłaścicielniebyłświadomypotencjalnegozagrożenia-nieodpowiadał
wówczaswpełnizadoznanąstratęlubponiesioneobrażenia.

Jeślibyktośukradłwołulubowcęizabiłbyjelubsprzedał,

wówczaszwrócipięćwołówzajednegowołuiczteryjagniętaza
jednąowcę.

Wj22

Jeślibypochwyciłktośzłodziejawczasiewłamywaniasię[w

nocy]ipobiłgonaśmierć,niebędziewinienkrwi.

Alejeślibyto

uczyniłpowschodziesłońca,będziewinienkrwi.Złodziejponiesie
karę.Jeśliniemaczymzapłacić,tonależygosprzedaćzatakąsamą
sumę,jakąskradł.

22,1-2.Włamanie.Zakładano,żeludziemająprawobronićsiebieiswojegomajątkuprzedzłodziejami.Gdywięcwłamywaczdostawałsięnocądodomuiginąłzrąkwłaściciela,uważano

tozaobronękonieczną(naprzykład,wprawachzUr-Nammu).Sytuacjaulegałajednakzmianie,gdydowłamaniadochodziłozadnia,bowiemwłaścicieldomumógłwyraźnieokreślićstopień
zagrożeniaiwezwaćpomoc.KodeksHammurabiegododajesymbolicznyelementodstraszający,nakazując,byciałostraconegowłamywaczazostałozamurowanewdziurze,którąsamwydrążyłw
murzedomuofiary.

Jeślito,coukradł,znajdziesięuniegożywe,czytowół,czy

osioł,czyowca,oddawpodwójnejilości.

22,1-3.Kradzież.Zakradzieżmożnauznaćzabórdóbrruchomychlubnieruchomościichprawnemuwłaścicielowi.Liczbaorazcharakterkonkretnychprzepisówdotyczącychkradzieży

wskazuje,żezjawiskotobyłoprawdziwąplagąnaBliskimWschodzie.Starożytnekodeksyomawiająprzypadekwłamania(Wj22,2-3;KodeksHammurabiego),rabunku(KodeksHammurabiego),
grabieżypodczaspożaru(KodeksHammurabiego)orazwykorzystywaniaposiadłościlubbogactwnaturalnychbezzgodyichwłaściciela(np.nielegalnywypasbydławWj22,5orazwKodeksie
Hammurabiego).Wkulturzemezopotamskiej,przywiązującejwielkąwagędodokumentówpisanych,dużeznaczeniemiałykontrakty,rachunkisprzedażyizeznaniaświadkówtransakcji(Kodeks
Hammurabiego).Owepraktykihandlowe,mającezapobiegaćmalwersacjom,wymieniasięrównieżwtekściebiblijnym,zwyklejednakczęściejwefragmentachnarracyjnych(Rdz23,16;Jr32,8-15)niż
wkodeksachprawnych.Znanesąteżprzypadki,gdyzbrakumaterialnychdowodów(lubgdyodpowiedzialnośćzaspowodowanieszkódbyłatrudnadoustalenia)zadowalanosięprzysięgą(Wj22,10-
13;KodeksHammurabiego).WtensposóbwzywanoBoganaświadka,zaśosobaskładającaprzysięgęnarażałasięnasankcjesprawiedliwościBożej.

22,1-3.Karyzakradzież.Karazakradzieżzależałaodosobywłaścicielaskradzionegoprzedmiotuorazjegowartości.WKodeksieHammurabiegonakładanokaręśmiercinatych,którzy

ukradlicośzeświątynilubpałacu.Jednakkarętęzmniejszanodotrzydziestokrotnejwartościskradzionejrzeczy,jeśliofiarąkradzieżybyłopaństwolubkapłanświątyni,orazdziesięciokrotnejwartości
wprzypadkukradzieżymieniazwykłegoobywatela.Tosamoprawonakładałokaręśmiercinazłodzieja,któryniezapłaciłgrzywny.TekstzWj22,3łagodzitesankcje,nakazując,byzłodziejzostał
sprzedanywniewolę,abywtensposóbzrekompensowaćstraty.Karyte,zwysokimigrzywnamilubwyrokamiśmierci,wskazują,jakpoważniestarożytnespołeczeństwotraktowałotoprzestępstwo.

Jeślibyktośwypasłpolelubwinnicęiwypuściłbydło,niszcząc

cudzepole,wówczaswynagrodzitym,comanajlepszegonaswoim
poluiwswojejwinnicy.

22,4BJ:„Jeżeliktośużywajakopastwiskapolalubwinnicy,alepozwalapaśćnacudzympolu,zwróciwypasionaczęśćpolawedługtego,coonoprzynosi.Jeżelipozwolił,bycałepole

zostałowypasione,wówczaswynagrodzitym,comanajlepszegonaswoimpoluiwswojejwinnicy”,zagrec.Wtekściehebr.fragmentkursywąpominięty.

Jeślipowstanieogieńiogarnieciernie[ogrodzenia],ispalistertę

zbożaalbozbożenapniu,albopole,wówczasten,cowznieciłpożar,
winienwynagrodzićszkody.

Jeślibyktośdałdrugiemupieniądzelub

przedmiotywartościowenaprzechowanieizostałobytoskradzionew
domutegoczłowieka,azłodziejzostaniewykryty,winienwypłacić
dwukrotneodszkodowanie.

Jeślibyniewykrytozłodzieja,wówczas

stawisięwłaścicieldomuprzedBogiem[iprzysięgnie],żenie
wyciągnąłrękipodobrodrugiego.

Wewszelkiejsprawie

poszkodowaniadotyczącegowołu,osła,owcy,odzieży,jakiejkolwiek
zguby,októrejktośpowie,żetojegowłasność,sprawaobydwu

winnabyćprzedłożonaBogu,aktóregoBóguznawinnym,tenzwróci
drugiemuwpodwójnejilości.

22,8Bóguznawinnym.Poprzezdecyzjęsądu,ordalię,wyrocznięalboprzysięgę.

Jeślibyktośpowierzyłdrugiemupieczęnadosłem,wołem,owcą

lubnadjakimkolwiekinnymzwierzęciem,aonobypadłolub
okaleczyłosię,lubzostałouprowadzone,aniemanatoświadka,

sprawęmiędzyobiemastronamirozstrzygnieprzysięganaPana,że
[przechowujący]niewyciągnąłrękipodobrodrugiego,iwłaściciel
przyjmie,copozostało,atamtenniebędziepłaciłodszkodowania.

22,10przyjmie,copozostało.Innetłumaczenie:„właścicielprzyjmie(przysięgę)”.

Jeślizaśtozostałoskradzione,zapłaciwłaścicielowi.

Jeśliowo

[bydlę]zostałorozszarpaneprzezjakieśdzikiezwierzę,przyniesieto
jakodowódiniemusiuiszczaćodszkodowaniazarozszarpane.

Jeślibyktośwynająłoddrugiego[zwierzę],aonosięokaleczyłolub

padłopodnieobecnośćwłaściciela,winienuiścićodszkodowanie.

Gdyjednakstałosiętowobecnościwłaściciela,niebędzieuiszczał

odszkodowania,gdy[zwierzę]byłowynajęte,bozapłaciłcenę
wynajmu.

22,5-14.Odpowiedzialnośćzamajątek.Wwiększościprzypadkówodpowiedzialnośćzauszkodzeniewłasnościlubjejutratęłączysięzokolicznościami,wktórychdotegodoszło,lubz

podpisanymikontraktami.Zadośćuczynienieodpowiadałozwyklewartościutraconejwłasności(zwierząt,zboża,owoców)lubproduktywności,np.gdypolaisadyzostałyzniszczonelubmusiałyzostać
wycofanezprodukcjirolnej.Wskazywanoteżwyraźnienaodpowiedzialnośćzazaniedbania.Przykładamiowychzaniedbańbyłodopuszczeniedoniekontrolowanegorozprzestrzenianiasięognia,
narażanienaszwankzwierzątlubnieokazywaniedbałościozaporyikanałyirygacyjne.Wkażdymzwymienionychprzypadkówosobaodpowiedzialnazaniebezpiecznezaniedbanialubza
niedopilnowanieswoichzwierzątmusiałazapłacićodszkodowaniezaszkody(np.wKodeksieHammurabiegoiwprawiezUr-Nammu).Nierekompensowanojednakcałejstraty.Wpewnych
przypadkachżądaniazadośćuczynieniabyłyoddalanezuwaginanieprzewidywalnycharakterwydarzeńlubdlatego,żeprzypadkitakiebyłyzapisanewkontraktachdzierżawnych(Wj22,13.15).

22,5-14.Karyzwiązanezodpowiedzialnościązamajątek.Ponieważwprzypadkumajątkuwielkośćstratlubszkódmogłazostaćzmierzonaiwyrażonawkategoriachrealnych,kary,które

nakładano,miałystanowićsprawiedliwąrekompensatępieniężną.Wprawiebiblijnymustaleniekonkretnejkwotyodszkodowaniabyłoczasamipozostawioneoceniesędziów.Winnychprzypadkach
rekompensatabyłarównadwukrotnejwartościutraconegoprzedmiotu.Bardziejkonkretnycharaktermająkodeksymezopotamskie,wktórychzaokreśloneszkodyponiesioneprzezwynajmującego
zwierzętaustalasięodpowiednierekompensaty(podobniewkodeksieLipit-Isztar)lubdokładnąilośćziarnazakażdyakrzatopionegopola(KodeksHammurabiego).

Praworodzinne

Jeślibyktośuwiódłdziewicęjeszczeniezaręczonąiobcowałz

nią,uiści[rodzinie]opłatęiweźmiejązażonę.

22,15opłatę.Hebr.mohar,sumaprzekazywanaprzeznarzeczonegorodzinieprzyszłejżony.

Jeślibysięojciecniezgodziłmujejoddać[zażonę],wówczas

winienzapłacićtyle,ilewynosiopłataskładanaprzyzaślubinach
dziewic.

22,16.Przyrzeczeniemałżeńskie.Rodzinymłodychnegocjowaływarunkikontraktumałżeńskiego:rodzinaoblubieńcapłaciłaopłatęzaoblubienicę,zaśrodzinaoblubienicywnosiłaposag.

Gdymłodzizaręczylisięlubzostalisobieprzyrzeczeniprzezrodziców,uznawano,żesązwiązaniprawnymkontraktem.Dlategokarazagwałtbyłazależnaodtego,czykobieta(1)byładziewicąi(2)
czybyłakomuśprzyrzeczonanażonę.

22,15-16.Opłatazaoblubienicę.Rodzinapanamłodegownosiłaopłatęzaoblubienicę.Opłatatastanowiłajedenzelementówkontraktumałżeńskiego.Byłaonazależnaodtego,czypanna

młodabyładziewicąiczybyłajużwcześniejzamężna.Wtymprzypadkuzażądanoopłatyzadziewicę,chociażdziewczynazostałazgwałcona.

22,15-16.Poglądynatematpożyciaprzedmałżeńskiego.Rozpoczynaniewspółżyciapłciowegoprzedmałżeństwemniebyłozalecanezkilkupowodów:(1)akttenstanowiłuzurpowanie

sobiewładzyojca,doktóregonależałozawieraniekontraktumałżeńskiego,(2)zmniejszałowartośćpotencjalnejopłatyzaoblubienicęi(3)uniemożliwiałomężowiposiadaniepewności,żepierwsze
dzieckojestjegoprawdziwympotomkiem.Prawozapobiegałoniedozwolonymstosunkomprzedmałżeńskim,nakazującwinowajcypoślubieniepannyi/lubzapłaceniagrzywnyrównejopłacieza
dziewicę.Wtensposóbojcuoszczędzanozawstydzeniaiutratydochodów,gdynegocjowałkontraktmałżeńskidlacórki,któraniebyładziewicą.

Prawomoralne

Niepozwoliszżyćczarownicy.

22,17.Czarownica.WspołecznościIzraelitówniebyłomiejscadlaludziuprawiającychczary-bylizagrożenikarąśmierci(zob.Kpł19,31;20,27).Każdeprawo,któredotyczyczarów,ma

formęapodyktyczną(lubformęprzykazania).Owacałkowitanietolerancjamogławynikaćzezwiązków,łączącychuprawiającychczaryzreligiąkananejską,lubzwyczajnieztego,żeichrzemiosło
podważałowyższośćBoganadstworzeniem.

Ktokolwiekbyobcowałzezwierzęciem,winienbyćukarany

śmiercią.

22,18.Obcowaniezezwierzętami.Wformieprzykazaniazapisanorównieżzakazwspółżyciaseksualnegozezwierzętami(zob.Kpł21,15-16;Pwt17,21).Zachowaniatakie,podobniejak

homoseksualizm,naruszałypodstawoweprzykazanie:„bądźciepłodniirozmnażajciesię”(Rdz1,28;9,1).Zamazywałyrównieżnaturalnekategoriestworzeniaprzezkrzyżowaniegatunków.Aktytakie
byłyzakazanetakżewprawieChetytów.

Ktokolwiekbyskładałofiaryinnymbogom,pozasamym

Panem,podlegaklątwie.

22,19innymbogom.Zagrec.isam.—pozasamymPanem.Takteksthebr.WBJpominiętezagrec.isam.

Niebędzieszgnębiłaniuciskałprzybysza,bowysamibyliście

przybyszamiwziemiegipskiej.

22,20.Bezbronnośćcudzoziemców.Przykazanieudzielaniaochrony„cudzoziemcom”zawszenawiązywałodowydarzeńWyjściaorazdostatusucudzoziemców,któryprzysługiwał

IzraelitomprzedosiedleniemsięwPalestynie(Pwt24,17-22).OpierałosięrównieżnaobrazieBoga,któryjestostatecznymobrońcąsłabych-całychnarodówinajsłabszychczłonkówspołeczeństwa.
Ludzkietraktowaniecudzoziemcówbyłozgodnezduchemprawagościnności,wskazywałojednakrównieżkategorięosób,któreniebyłyobywatelami,mogłyzatem,wsytuacjibrakuspecjalnychpraw
ochronnych,byćdyskryminowanelubwykorzystywane.

Niebędzieszkrzywdziłżadnejwdowyanisieroty.

Jeślibyśich

skrzywdziłiposkarżąMisię,usłyszęichskargę,

rozpalisięgniew

mój,iwygubięwasmieczem;iżonywaszebędąwdowami,adzieci
waszesierotami.

22,21-23.Bezbronnośćsierot.Sieroty,cudzoziemcyiwdowytotrzynajsłabszegrupystarożytnegospołeczeństwa.Bógopiekowałsięnimiwsposóbszczególnyzpowoduichzasadniczej

bezbronności;żądał,byichnieuciskano,igroził,żeci,którzytoczynią,samistanąsięsierotami.Częstewojny,głódichorobypowodowały,żezawszeistniaładużagrupasierot.Chociażdostarczały
siłyroboczej,musiałyzostaćadoptowane,byodziedziczyćwłasnośćlubwyuczyćsięrzemiosła(np.wKodeksieHammurabiego).

22,22-23.Bezbronnośćwdów.Podobniejakcudzoziemcyisieroty,wdowybyłyczęstocałkowiciezależneoddobroczynnościinnych.Wszystkietrzygrupypotrzebowałyochronyprawnej,

niemiałybowiemdośćsiły,bysamesiębronić.Wdowymogłyzbieraćpokłosienapolach,owocewsadachiwinnicach(Pwt24,19-21).ZachowywałyswojągodnośćjakoosobychronioneprzezBoga.
Wdowyniemogłydziedziczyćwłasnościmęża,zaśichposagmusiałzostaćwykorzystanydowspieraniadzieci(podobniejakwKodeksieHammurabiego).Wpewnychprzypadkachprzysługiwałoim
prawolewirackie,którepowinienbyłspełnićbratzmarłego(zob.Pwt25,5-10;prawaChetytów);jeślitakasytuacjaniezachodziła,byłyzmuszoneszukaćpracylubpodjąćpróbęzawarcianowego
małżeństwa(zob.KsięgaRut).

22,21-23.Sposóbtraktowanianajsłabszychgrupspołecznych.ZestwierdzeńzapisanychwprologudoprawaUr-NammuiKodeksuHammurabiegojasnowynika,żekrólowiezajednoz

zadań„mądregowładcy”uważaliobronęprawubogich,wdówisierot.Podobnie,wegipskiejOpowieściowymownymwieśniaku,powódrozpoczynaswojąprzemowędosędziego,nazywającgo„ojcem
sierotyimężemwdowy”.Pewnestarożytneprzepisy(np.kilkapostanowieńprawaŚrodkowegoPaństwaasyryjskiego)zapewniająwdowieprawodopowtórnegozamążpójściaizaspokojeniapotrzeb
życiowych,gdyjejmążtrafidowięzienialubzostanieuznanyzazmarłego.WtensposóbotaczanoopiekąnajsłabszewarstwyspołecznenaBliskimWschodzie.PozaBibliąwkonkretnysposóbnie
wspominasięjedynieo„cudzoziemcu”.Nieoznaczato,żeobyczajgościnnościgdzieindziejnieobowiązywał;poprostukategoriatajestwPiśmieŚwiętymzwiązanazeszczególnymdoświadczeniem
wyjściaIzraelitówzEgiptu.

Jeślipożyczyszpieniądzeubogiemuzmojegoludu,żyjącemu

obokciebie,toniebędzieszpostępowałwobecniegojaklichwiarzi
niekażeszmupłacićodsetek.

22,24.Pobieranieprocentu.Wograniczeniachdotyczącychdomaganiasięprocentuodudzielonejpożyczkiujawniająsiędwiezasady:(1)ludzieżyjącywkulturzewiejskiejzdawalisobie

sprawę,żemusząwspółpracować,abyprzeżyć;(2)płacenieprocentubyłozjawiskiemtypowymdlażyciakupcówmiejskich,zktórymiwieśniacyczasamisiękontaktowali,nieuważaliichjednakza
członkówswojejspołeczności(zob.Oz12,7-8).AbywzmocnićprzekonanieorównościwszystkichIzraelitówizapobiecantagonizmompomiędzywieśniakamiamieszkańcamimiast(zob.Ne5,7.10-11
iEz22,12natematprzypadkówłamaniategoprawa),zakazanopobieranialichwyodIzraelitów(zob.Kpł25,35-38;Pwt23,19).Lichwymożnabyłodomagaćsięjedyniewprzypadkupożyczek
udzielanychnie-Izraelitom(Pwt23,20).PrawotopozostajewsprzecznościzzasadamihandluobowiązującymiwinnychkrajachorazzokreśleniemdopuszczalnychprocentówwprawachEsznunnai
KodeksieHammurabiego.

22,24.Pożyczaniepieniędzy.Podobniejakdzisiaj,rolnicy,rzemieślnicyikupcypożyczalipieniądzeodbankierów,bypokryćkosztyprzyszłorocznychzasiewów,poszerzeniawarsztatu

pracylubnowychprzedsięwzięć.Wszystkietepożyczkibyłyudzielanenaprocentijeśliprzepisyprawatraktowanebyłyjakostandardżyciaspołecznego,stopyoprocentowaniabyłyokreślaneprzez
prawo.PrawaEsznunnazawierająszczegółytechnicznedotyczącekursuwymianyprzypłaceniuprocentuodpożyczkipodpostaciąjęczmienialubsrebra.Podzastawmożnabyłodaćprzyszłepiony
(KodeksHammurabiego),jeślijednakwydarzyłasięjakaśkatastrofanaturalna,procentuniepobierano(KodeksHammurabiego).Abyzapobiecmalwersacjom,bankierzyniemoglizbieraćżniwzpola
lubowocówzsadu,byodebraćto,cosięimnależało.Plonyzbierałwłaściciel,comiałogwarantować,żewierzycielotrzymatylkotyle,ilemusięnależy.Oprocentowaniepożyczekniemogło
przekraczać20%(KodeksHammurabiego).

Jeśliweźmieszwzastawpłaszcztwegobliźniego,winieneśmu

gooddaćprzedzachodemsłońca,

bojesttojedynajegoszatai

jedyneokryciejegociałapodczassnu.Ijeślibysięonżaliłprzede
Mną,usłyszęgo,bojestemlitościwy.

22,25-26.Płaszczjakozastaw.Robotnicynajemniczęstozastawialiswojeszatyjakozabezpieczenie,żeprzepracująpełnydzień.Wwieluprzypadkachbyłotoichjedyneokrycie

wierzchnieopróczprzepaskinabiodra.Prawonakazywałozwróceniepłaszczapodkoniecdnia,byrobotnikmiałsięczymosłonićprzednocnymchłodem(zob.Pwt24,12-13;Am2,8).Gdybygomunie
zwrócono,musiałbyzrezygnowaćzeswegowolnegostanuisprzedaćsięwniewolę.HebrajskainskrypcjazkońcaVIIw.przedChr.,odnalezionawJavn-Jam,zawieraskargęrobotnikarolnego,że
niesprawiedliwiezabranomujegoszatę.Domagasięnależnychsobiepraw,odzyskaniapozycjiczłowiekawolnegoorazzwrotuubrania.

NiebędzieszbluźniłBoguiniebędzieszzłorzeczyłtemu,który

rządzitwoimludem.

22,27.BluźnienieBogulubzłorzeczeniekrólowi.Teksthebrajskimożnatłumaczyć„bluźnićBogu”lub„bluźnićsędziom”-żadnegoznichniewolnobyłolekceważyćaniznieważać.

Sędziomiwładcom(wokresieprzedustanowieniemmonarchiiprzywódcabyłwybieranyprzezstarszychiustanawianynaurzędzieprzezBoga)należałsięszacunek.Jegobrakpodważałwładzę
starszychiBogadoobieraniawładcy,dlategobyłkaranyśmiercią(zob.2Sm19,9;1Krl21,10).Równieżbluźnierstwo,odrzucenienadprzyrodzonejobecnościimocyBożej,byłoprzestępstwem
zagrożonymkarąśmierci(Kpł24,15-16).

Niebędzieszsięociągałz[ofiarąz]obfitościzbiorówisoku

wyciskanegowtłoczni.IoddaszMitwegopierworodnegosyna.

22,28Tuw.28azostałrozszerzonywedługgrec.WBJ:„Niebędzieszodkładałofiaryztwojejobfitościiztwoichnadwyżek”,zatekstemhebr.
22,28.Ofiarazespichlerza.Wmiastachzebranezbożeprzechowywanowolbrzymich,wyłożonychkamieniamidołachspichlerzowych;mieszkańcywiosekmielimniejszespichlerze,

wykutewpiaskowcuwpobliżuswychdomostw.CzęśćkażdegozbiorumusiałazostaćodłożonanaofiarędlaBoga.Przykazanietoprzypominaludziom,bypomyślelioofierze,zanimnapełniąi
zapieczętująspichlerze.

Taksamouczyniszz[pierworodnym]twoimcielcemiz

drobnymbydlęciem.Przezsiedemdnibędzieprzymatceswojej,a
dniaósmegooddaszjeMnie.

22,29.Ofiarazpierworodnych.Wstarożytnościpanowałpogląd,żeurodzajnośćmożnazapewnićjedynieprzezofiarowanieBogupierworodnychzbydłaitrzodyorazpierworodnychze

wszystkichrodzin(zob.Wj13,2;Kpł27,26).Religiaizraelskazakazywałaskładaniaofiarzludzi,wmiejsceofiaryzdziecizalecającofiaręzwierzęcą(zob.Rdz22)orazzastępującpoświęcenieBogu
pierworodnychsłużbąlewitów(Lb3,12-13).

22,29.DniaósmegooddaszjeMnie.Wymóg,byzwierzątniezabieraćodmatkiinieskładaćwofierzeprzedukończeniemósmegodniażycia(zob.Kpł22,27),możestanowić:(1)paralelę

doobrzęduobrzezaniasynówwykonywanegoósmegodnia(Rdz17,12),(2)przejawludzkiegotraktowaniazwierzątlub(3)próbępowiązaniaofiaryzzakończeniemsiedmiodniowegocyklustworzenia.

BędzieciedlaMnieludźmiświętymi.Niebędzieciespożywać

mięsazwierzęciarozszarpanegoprzezdzikiezwierzęta,alejerzucicie
psom.

22,30.Mięsomartwychzwierząt.Naznak,żesą„oddzieleni”odinnychnarodówjakoludBoży,Izraeliciniemoglispożywaćpokarmu,któryuczyniłbyichrytualnienieczystymi.Zwierzę,

którezostałozabiteprzezdrapieżniki,niemogłobyćspożywane,miałobowiemkontaktzciałemdrapieżników,tozaśmogłobyćnieczyste;niebyłoteżpewności,czykrewzostałacałkowicieodsączona
(zob.Kpł17,15).

22,30.Psy.Gromadydzikichpsówczęstożywiłysiępadliną(Ps59,6;1Krl14,11).Zwierzętagrzebaływodpadkachwalającychsięnaulicachoraznawysypiskachśmiecipozamiastamii

wioskami.Psybyłyczęstouważanezazwierzętanieczyste;słowopiespojawiasięteżjakowyszydzająceokreślenienieprzyjacielaorazwkontekścieskładaniaprzysięgi(1Sm17,43;2Sm16,9).

Wj23

Niebędzieszrozgłaszałfałszywychwieściiniepodaszręki

niesprawiedliwemu,byświadczyćnakorzyśćbezprawia.

Niełączsię

zwielkimtłumem,abywyrządzićzło.Azeznającwsądzie,niestawaj
postronietłumu,abynagiąćprawo.

Awprocesieniemiejwzględów

takżedlabiednych.

Jeślispotkaszwołutwegowrogaalbojegoosła

błąkającegosię,odprowadźjedoniego.

Jeślizobaczysz,żeosioł

twegowrogaupadłpodswoimciężarem,niepozostawiszgo,ale
razemznimprzyjdzieszmuzpomocą.

Niepozwoliszwydać

niesprawiedliwegowyrokunaubogiego,którysięzwracadociebiew
swymprocesie.

23,6naubogiego,którysięzwracadociebie.BJ:„natwojegoubogiego”,zatekstemhebr.

Oddaliszsprawękłamliwąiniewydaszwyrokuśmiercina

niewinnegoisprawiedliwego,boJanieuniewinnięprzewrotnego.

23,7boJanieuniewinnięprzewrotnego.Takteksthebr.WBJ:„inieuniewinniajnieprawego”,zagrec.

Niebędzieszprzyjmowałpodarku,ponieważpodarekzaślepia

dobrzewidzącychijestzgubąsprawludzisprawiedliwych.

23,8dobrzewidzących.Innemożliwetłumaczenie:„naocznychświadków”.
23,8.Łapówkiwświeciestarożytnym.Nałapówkiskładałysięwszelkienielegalnedochodyuzyskiwaneprzezurzędnikówpaństwowychisędziów.Zwyklewręczanoje,byuzyskać

poparciewjakiejśsprawieiwywrzećwpływnadecyzjęurzędu/sądu.Ponieważpostępowanietakiestanowiłowypaczeniesprawiedliwości,byłooficjalniepotępianenaobszarzecałegoświata
starożytnego.KodeksHammurabiegonakazujeusunięciesędziego,któryzmieniazapieczętowanewyroki;wkrólewskiejkorespondencjiHammurabiegopojawiasięwzmiankaoukaraniuurzędnika,
któryprzyjąłłapówkę.Wtekściebiblijnymznaleźćmożnaprawnezakazystosowaniatejpraktyki(Wj23,8;Pwt16,19),zaśbraniełapówekprzezsędziówspotykasięzpotępieniemproroków(Iz1,23;
Mi3,11).

Niebędzieszuciskałprzybysza,boznacieżycieprzybysza,gdyż

samibyliścieprzybyszamiwEgipcie.

23,1-9.Ochronasystemusprawiedliwości.Każdysystemprawnymożezostaćwypaczony,jeśliurzędnicy,którzystojąnajegostraży,sąskorumpowani.Abyzapewnićwłaściwyprzebieg

procesuprawnego,wIzraelunapominanosędziów,bytraktowaliwszystkichjednakowo,byniekaraliniewinnychaninieprzyjmowaliłapówek.Świadkówprzestrzeganoprzedskładaniemfałszywych
zeznańiprzyczynianiasię„wtensposóbdoskazanianiewinnego”.WszystkimIzraelitomprzypominanooobowiązkupomaganiabliźniemu,okazywaniugościnnościcudzoziemcomisprawiedliwym
ichtraktowaniu.Wszyscymogliodetchnąćspokojnie,wiedząc,żeochronaichosobyimajątkujesttraktowanajakocośważnego.

23,1-9.BezsilnośćubogichnaBliskimWschodzie.PonieważwwiększościkulturBliskiegoWschoduistniałasilnaświadomośćklasowa,ubodzyniezawszebylitraktowanitaksamojak

możniiwpływowi.Hammurabiopisywałsamegosiebiejako„pobożnego,bojącegosiębogaksięcia”,któryzaprowadziłsprawiedliwośćwkrajuibroniłsłabych;istniejejednakwystarczającaliczba
dowodównadużywaniaprawawstarożytnychkodeksachiliteraturzemądrościowej,bystwierdzić,żesytuacjaniezawszebyładobra.WegipskichNaukachAmenemopepojawiasięnapomnienie,bynie
okradaćubogich,nieoszukiwaćkalekiniekłusowaćnapoluwdowy.Wprzemowie„wymownegowieśniaka”(ŚredniePaństwoegipskie,2134-1786przedChr.)urzędnikowiprzypominasię,że
powinienbyćjakojciecsierocieijakmążwdowie.

Rokszabatowy

Przezsześćlatbędzieszobsiewałziemięizbierałjejpłody,

siódmegopozwoliszjejleżećodłogieminiedokonaszzbiorów,aby
moglisiępożywićubodzyztwegoludu,aresztęzjedządzikie
zwierzęta.Takteżpostąpiszztwojąwinnicąiztwoimogrodem
oliwnym.

23,10-11.Rok,wktórymziemiamiałależećodłogiem.Nieobsiewanieziemiwsiódmymrokuipozwalanie,byleżałaodłogiem,nawiązujedoschematu,którypojawiasięwopowieścio

stworzeniu(Bógodpocząłsiódmegodnia).Zamiastcosiedemlatpozostawiaćcałąziemięodłogiem,izraelscyrolnicyprzypuszczalniecorokunieobsiewalijednejsiódmejpól.WMezopotamiipola
leżałyodłogiemjeszczeczęściej,comiałoograniczyćnegatywnywpływsolizawartejwwodzie,używanejdonawadniania.Zwyczajtenpozwalałrównieżzapobiecwyczerpaniuskładników
pokarmowychwglebie.Wzglądnadobrospołeczne,będącyjednymzaspektówtegoprawa(bardziejwyraźnieprzedstawionotowKpł25,1-7.18-22;zob.komentarzdotegofragmentu),dostarczał
jeszczejednejsposobnościdowyrażeniatroskioubogich.

Sześćdnibędzieszpracował,adniasiódmegozaprzestaniesz

pracy,abyodpoczęłytwójwółiosiołiodetchnęlisyntwojej
niewolnicyicudzoziemiec.

Przestrzegajciewszystkiego,cowam

powiedziałem,aimieniabogówobcychniewspominajcie,byniktnie
słyszałichzustwaszych.

23,13.Wzywanieimieniabogów.Podczasskładaniaofiariwykonywaniacodziennychczynności(takichjakoraniepólczybudowaniedomu),starożytnimielizwyczajwzywaniaimienia

bóstwa,bypobłogosławiłoichdzieło.WceluzapobieżeniapoliteizmowiIzraelitomzakazanowzywaniaimieniabogóworazuznawaniaichistnienia(zob.Wj20,3).Napomocibłogosławieństwo
możnabyłowzywaćjedynieimieniaJahwe.

Święta

TrzyuroczysteświętabędzieszdlaMnieobchodziłwkażdym

roku.

23,14-19KażdazczterechtradycjiPięcioksięguzawierakalendarzwielkichświątreligijnych:23,14-17elohistyczna;34,18-23jahwistyczna;Pwt16,1-16deuteronomistyczna;Kpł23

kapłańska,którejodpowiadająrubrykiliturgiczneLb28-29.Ztekstunatekstrytuałstajesięcorazdokładniejszy,aletrzyzasadnicześwięta,któreprzepisanowkalendarzuWj23,pozostajątesame:1.
nawiosnęŚwiętoPrzaśników.2.ŚwiętoŻniwa(34,22)zwanetakżeŚwiętemTygodni,któreobchodzonoprzezsiedemtygodni(Pwt16,9)alboprzezpięćdziesiątdni(Kpł23,16)pouroczystościPaschy
(skądjegogrec.nazwaPentecoste,czyliPięćdziesiątnica,Tb2,1);wskazywałoononazakończenieżniwpszenicznych;wczasachowielepóźniejszychzwiązanoznimpamięćogłoszeniaPrawana
Synaju.3.ŚwiętoZbiorówjesiennych,zamykającesezonowoców,zwaneteżŚwiętemNamiotów(Pwt16,13;Kpł23,34),ponieważjednymzelementówrytuałuświątecznegobyłoustawianieszałasów
zlistowianawzórtych,jakiepodczaszbiorówwznoszonowsadach,aprzypominałyoneobozowiskaizraelskienapustyni(Kpł23,43).Najpopularniejszeztychtrzechbyło—jaksięzdaje—Święto
Zbiorów,czyliNamiotów,w1Krl8,2.65;Ez45,25nazwanepoprostu„świętem”.TetrzyświętarolniczeobchodzonodopieropowejściudoKanaanu.WkalendarzuWj23i34niemaichdokładnej
daty,gdyżprzywołanetekstywyprzedzającentralizacjękultu,aświętatemogłybyćobchodzonewsanktuariachlokalnychpoddatamiuwzględniającymistanpracnaroliwdanejokolicy.Do
wymienionychdoszłypóźniejjeszczeinneświęta:NowyRokliturgiczny(Kpł23,24)iDzieńPrzebłagania(Kpł16i23,27-32),apowygnaniu:Purim(Est9,26),PoświęcenieŚwiątyni(1Mch4,59)oraz
DzieńNikanora(1Mch7,49).

ObchodzącŚwiętoPrzaśników,będzieszjadł,jakcito

nakazałem,przezsiedemdnichlebzprzaśnejmąki,woznaczonym
dniumiesiącaAbib,gdyżwtymmiesiącuwyszedłeśzEgiptu.Inie
powinniściepokazywaćsięprzedeMnązpróżnymirękami.

23,15TendatującysięoddawnazwiązekmiędzyPrzaśnikamiaWyjściemzEgiptu,któremiałomiejscewiosną,powodowałcorazwiększezbliżaniesiętegoświętadoPaschy(por.12,1+).
23,15.ŚwiętoPrzaśników.ŚwiętoPrzaśnikówbyłoobchodzonenapoczątkużniwjęczmienia(marzec-kwiecień).Niekwaszonychlebbyłwypiekanyzzebranegowłaśnieziarnaiczczony

jakopierwocinytegorocznychżniw.Obchodyte,którepierwotniemogłybyćkananejskimświętemrolniczym,zostałyprzezIzraelitówpołączonezWyjściemorazŚwiętemPaschy.

IŚwiętoŻniwpierwocintwoichzbiorówztego,coposiałeśna

roli,orazŚwiętoZbiorównakońcuroku,gdyzbierzeszzpolatwój
plon.

23,16.ŚwiętoŻniw.Drugieztrzechświątzwiązanychzeżniwamiobchodzonebyłosiedemtygodnipozbiorachwczesnychzbóż(Wj34,22;Pwt16,9-12);bardziejznanąjegonazwąjest

ŚwiętoTygodnilubDzieńPięćdziesiątnicy.Wcyklurolniczymwyznaczałoonokoniecporyzbiorówpszenicy;tradycjałączytoświętoznadaniemPrawanagórzeSynaj.Jestteżonozwiązanez
odnowieniemprzymierzaipielgrzymką.Podczasjegoobchodówwykonywano„ofiarę/gestkołysania”,przyużyciudwóchbochenkówchlebaikoszapłodówrolnych,jakodziękczynieniezaudane
żniwa.

23,16.ŚwiętoZbiorów.Ostatniokresżniwprzypadałjesieniąprzedpoczątkiemporydeszczowej,wyznaczałteżpocząteknowegorokurolniczego.Wtymczasiezbieranoigromadzonow

spichlerzachuprawy,któredojrzewałynakońcu.SiedmiodniowewydarzenieznanepodnazwąŚwiętaNamiotówwsymbolicznysposóbupamiętniałowznoszenieszałasówprzezżniwiarzy.Świętoto
zostałowłączonedotradycjireligijnejIzraeladlaupamiętnieniawędrówkiŻydówprzezpustynię.WczasietegoświętapoświęconorównieżświątynięSalomonawJerozolimie(1Krl8,65).

Trzyrazywrokuzjawićsięwinienkażdyztwoichmężczyzn

przedPanem,Bogiemswoim.

23,17.Obowiązekodbywaniapielgrzymki.Nakaz,bywszystkierodzinyIzraelitów(zob.Pwt16,11.14)stawałyprzedBogiemwświątynitrzyrazywroku,mazwiązekzkalendarzem

rolniczymitrzemagłównymiświętamiżniwnymi:ŚwiętemPrzaśników,ŚwiętemŻniwiŚwiętemZbiorów.Owezgromadzeniareligijnebyłyokazjądoorganizowaniatargóworazrozstrzyganiasporów
prawnych,zawieraniakontraktówmałżeńskichiwykonywaniaobrzędówoczyszczeniaprzeztych,którzyuleglifizycznemulubduchowemuskażeniu.

NiebędzieszMiskładałkrwiofiaryzchlebemkwaszonyminie

będzieszprzechowywałdoranatłuszczuzmojejświątecznejofiary.

23,1834,25mówiwyraźnie,żechodzituoświętoPaschy,wobydwujednakwypadkachprzepistenznajdujesiępozakalendarzemreligijnym(w.14-17i34,18-23),niezawierającym

Paschy.Tęażdoreformydeutoronomistycznejobchodzonowrodzinach(por.Pwt16,5-6).

23,18.Zakazłączeniakrwiofiaryzzakwasem.Zakwasizakwaszoneciastoniemogłobyćłączonezofiarązezwierząt.Zakwasbyłutożsamianyzprocesempsucia.Krewofiarna,mając

związekzżyciem,mogłabyzostaćsprofanowanalubskażona,gdybymiałakontaktzzakwasem.

23,18.Przechowywanietłuszczu.Tłuszczzwierzęciaofiarnego,pokrywającybrzuch,iwnętrznościbyłyprzeznaczonedlaBoga(Wj29,12-13;Kpł3,16-17).Tłuszczuniewolnobyło

przechowywaćlubzostawiaćnanoc,bowiem,podobniejakkrew,zawierałwsobieistotężycia.

PrzyniesieszdodomuPana,Bogatwego,pierwocinyzpłodów

ziemi.Iniebędzieszgotowałkoźlęciawmlekujegomatki.

23,19WdrugimzdaniumowaozwyczajukananejskimzasygnalizowanymtakżewUgarit.
23,19.Pierwocinyzpłodówziemi.Pierwocinyżniw,związanezeŚwiętemŻniw,miałybyćskładanewofierzeBogu.Byłotodziękczynienieorazsymbolpłodów,którebędąpozyskane

podczasjesiennychzbiorów(zob.Pwt26,2-11).

23,19.Niebędzieszgotowałkoźlęciawmlekujegomatki.Zakazgotowaniakoźlęcia(byćmożesymbolizującegowszystkiemłode)wmlekujegomatkiinterpretowanojakoreakcjęna

kananejskie(iinne)praktykireligijne(zob.Wj34,26iPwt14,21).Ustanowienietegoprawamogłosięłączyćzfaktem,żemiotkózprzypadałwokresieŚwiętaZbiorów,zaśmięsotychzwierząt
spożywanopodczasjegoobchodów.Mogłorównieżwynikaćzludzkiegotraktowaniazwierząt,bowiemmlekokarmiącejmatkimogłoznajdowaćsięjeszczewżołądkussącegozwierzęcia.Byćmoże
mlekomatkizawierałokrew,dlategomogłoskalaćmięsoofiarnelubświątecznyposiłek.

ZachętadozachowaniaprzepisówPrawa

OtoJaposyłamaniołaprzedtobą,abycięstrzegłwczasie

twojejdrogiidoprowadziłciędomiejsca,któreciwyznaczyłem.

23,20-33Tenparagraf—wyraźnakompozycjaliteracka—nosiznamionaredakcjideutoronomistycznej.PełnionfunkcjęzakończeniaKodeksuPrzymierza,przedstawionegotymsposobem

jakoPrawodanenaSynaju,przygotowującedoosiedleniasięwKanaanie.

23,20Jaksięwydaje,tuaniołróżnisięodBoga(por.Rdz16,7+),choćjegodziałaniejestdziałaniemJahwe.Toaniołstróż(Rdz24,7;Lb20,16),zapowiadającyaniołazTb(zob.tam5,4+).
23,20.Aniołprzygotowującydrogę.Obietnicaposłaniaanioła,którybędziestrzegłluduidoprowadzigodowyznaczonegomiejsca,zastąpiławcześniejszymotywnarracyjnyBożej

obecnościiprowadzeniaIzraelitówpodpostaciąsłupaobłokuiognia(Wj13,21-22).

Szanujgoisłuchajjegogłosu.Niesprzeciwiajsięmuw

niczym,gdyżnieprzebaczywaszychprzewinień,boimięmojejestw
nim.

23,21Niesprzeciwiajsięmu.Zagrec.Teksthebr.:„niedrażnijgo”.—Imięwyrażaiprezentujeosobę.
23,21.Imięmojejestwnim.„PosłanieclubaniołwysianyprzezBogastanowiłprzedłużenieJegosamego,symbolizującciągłąobecnośćBogawśródluduIzraela.Ponieważwświecie

antycznymimionomiczynnościichnadawania(zob.Rdz2,19;17,5)przypisywanowielkąmoc(zob.Wj9,16;Kpł19,12),stwierdzenie,żeJahweumieściłwnimswojeimię,oznaczało,żeaniołanależy
słuchaćjaksamegoBoga.WosobietegoposłańcazawartabyłacałaobecnośćimocJahwe.Należałoufać,żewykonaonwszystko,coBógmupoleci.

Jeślibędzieszwierniesłuchałjegogłosuiwykonywałto

wszystko,cocipolecam,będęnieprzyjacielemtwoichnieprzyjaciółi
będęodnosiłsięwrogodoodnoszącychsięwrogodociebie.

Mój

aniołpoprzedzicięizaprowadzidoAmoryty,Chittyty,Peryzzyty,
Kananejczyka,Chiwwity,Jebusyty,aJaichwytracę.

23,23.LudyKanaanu.ListaludówzamieszkującychziemięKanaandobrzeoddajezróżnicowanycharakteretnicznytegoobszaru.PonieważKanaanpełniłrolęlądowegopomostumiędzy

MezopotamiąaEgiptem,zawszeprzyciągałosadnikówzwieluróżnychgrupnarodowościowych.

Niebędzieszoddawałpokłonuichbogominiebędzieszich

czcił.Niebędzieszpostępowałwedługichpostępków,leczzburzysz
zupełnieipołamieszwkawałkiichstele.

23,24Stelebyłytostojącepłytykamienne,hebr.maccebôt,wreligiikananejskiejsymbolebóstwamęskiego.IchkultpotępiłoPrawo(tutajorazw34,13;Pwt7,5;12,3;16,22;Kpł26,1)i

prorocy(Oz3,4;10,1;Mi5,12).Religiapatriarchalnaakceptowałaje(por.Rdz28,18.22).

23,24.Świętekamienie/stele.DoprzedmiotówwznoszonychwmiejscachkultunaterenieKanaanunależałyołtarze,świętesłupyiświętekamienie/stele.Teostatniebyłyolbrzymimi,

ustawionymipionowokamieniami,symbolizującymipotęgęmiejscowegobóstwa.Wznoszonojepojedynczoiwgrupach.

BędziecieoddawaćcześćPanu,Boguwaszemu,gdyż

pobłogosławitwójchlebitwojąwodę.Oddalęodciebiewszelką
chorobę.

Żadnakobietawtwoimkrajuniebędziemiała

przedwczesnegoporoduiżadnaniebędziebezdzietna.Liczbędni
twojegożyciauczyniępełną.

Lękwzbudzęprzedtobąoraz

przyprawięoprzerażeniewszelkilud,doktóregoprzyjdziesz.
Sprawię,żebędąuciekaćprzedtobąwszyscytwoinieprzyjaciele.

zaśpoślęprzedtobąszerszenie,którewypędząprzedtobąChiwwitę,
KananejczykaiChittytę.

23,28.Szerszenie.Hebrajskiesłowoprzetłumaczonejako„szerszenie”(zob.Pwt7,20;Joz24,12)mogłooznaczaćjakąśformę„dopustu”Bożegopodobnegodoplagegipskich.Wegipskich

iasyryjskichtekstachireliefachukazanobogapodpostaciąskrzydlategodysku,wprawiającegowprzerażenienieprzyjaciółjeszczeprzedprzybyciemichwojsk.Możetobyćrównieżgrasłówopartana
podobieństwietegowyrazudosłowaoznaczającegoEgipt(zirahimizraim),wskazująca,żeJahwewykorzystałegipskiekampaniewojennenaobszarzeKanaanudoosłabieniategorejonui
umożliwieniaosiedleniasięIzraelitów.

Niewypędzęichprzedtobąwjednymroku,abykrajniestałsię

pustkowieminierozmnożyłsięwnimdzikizwierznatwojąszkodę.

Będęichwypędzałprzedtobąstopniowo,ażsięrozrośnieszi

będzieszmógłobjąćkrajwposiadanie.

23,30PowolnośćiopóźnieniawzdobywaniuKanaanuwytłumaczonotutajwpodobnysposóbjakwPwt7,22.InnepowodysąpodanewSdz2,6+.

UstanowięgranicetwegokrajuodMorzaCzerwonegodo

MorzaFilistyńskiego,odpustyniażdoRzeki.Oddamwręcewasze
mieszkańcówtegokraju,atyichprzepędziszspośródwas.

23,31odMorzaCzerwonego...ażdoRzeki.ZatokaAkaba—MorzeŚródziemne—Synaj—EufrattoidealnegranicepaństwaDawidaiSalomona(1Krl5,1).Codoinnychopisówgranic

ZiemiObiecanejpor.Lb.34,1+;Sdz20,1+.

23,31.Graniceziemi.GraniceZiemiObiecanejnapołudniowymzachodziewyznaczałoMorzeCzerwone(zatokaAkaba)lubgranicazEgiptem;wybrzeżeMorzaŚródziemnegona

zachodzie;orazrzekiEufratiTygrysnawschodzie.Wżadnymokresiehistorycznym,nawetzapanowaniaSalomona,Izraelniezajmowałtakwielkiegoterytorium.Jednakjakoidealnyobraz,który
obejmujewszystkieziemieleżącepomiędzyówczesnymiwielkimimocarstwami,granicetewydająsięlogiczne.

Niebędzieszzawierałprzymierzaznimianizichbogami.

Nie

mogąmieszkaćwtwoimkraju,gdyżprzywiedlibyciędogrzechu
przeciwMnie;bomógłbyśoddawaćcześćichbogom,cobyłobydla
ciebiezgubą.

Wj24

Zawarcieprzymierza

IrzekłPandoMojżesza:WstąpdoPana,tyorazAaron,Nadab,

AbihuisiedemdziesięciuzestarszychIzraelaioddajciepokłonz
daleka.

24,1-11Taopowieśćłączydwieprezentacjeprzymierza:.1.w.1-2.9-11,tradycjajahwistyczna(?)-przypieczętowaniemprzymierzajestposiłek;2.w.3-8,tradycjaelohistyczna—istotę

stanowirytpokropieniaołtarzailudukrwią.Trzeciaprezentacja,jahwistyczna—wWj34.

24,1.Siedemdziesięciustarszych.Mężczyźnicibyliprzedstawicielamipokoleńizraelskich.UmieszczonoichtutajobokMojżesza,Aaronaijegosynówjakoprzedstawicieliprzymierza.

Ichgłos,podobniejakliczba(siedemdziesiąt),pełnirolęreprezentacjinarodu,któryjakocałośćprzyjmujeprzymierzezBogiem.

MojżeszsampodejdziedoPana,leczonisięnieprzybliżąilud

niewstąpiznim.

WróciłMojżesziobwieściłludowiwszystkie

słowaPanaiwszystkieJegopolecenia.Wtedycałyludodpowiedział
jednogłośnie:Wszystkiesłowa,jakiepowiedziałPan,wypełnimy.

24,3wszystkiesłowaPanaiwszystkieJegopolecenia.„Słowa”—wdalszymciągutylkoonichbędziemowa—czyliDekalog(por.20,1),nazwanyww.7„KsięgąPrzymierza”.

„Polecenia”(BJ:„prawa”)towyrazdodanypóźniej,jużpoumieszczeniuKodeksuPrzymierzanajegoobecnymmiejscu(por.21,1).

SpisałwięcMojżeszwszystkiesłowaPana.Nazajutrzwcześnie

ranozbudowałołtarzustópgóryipostawiłdwanaściestels,
stosowniedoliczbydwunastuszczepówIzraela.

24,4.Zapis.NajwcześniejszeodkrytenaBliskimWschodzieśladypismadatujesiędopierook.3100przedChr.Egipskiehieroglifyimezopotamskiepismoklinowemiałycharakter

sylabicznyizłożony,stądpotrzebaistnieniazawodowychpisarzy,którzyświadczyliusługiwdziedziniepisaniaiczytaniadlawwiększościniepiśmiennejludności.Najwcześniejszeprzykładypisma
alfabetycznegoodnalezionowrejonieSynaju(Serbitel-Kadim).DatujesięjenapołowęIItysiącleciaprzedChr.(inskrypcjeteokreślasięmianemprotosynajskich;ichodpowiednikikananejskie
protokananejskimi).Wszystkiealfabetyświatawywodząsięodtegowczesnegopisma.Wynalezieniepismaalfabetycznegoznaczniezwiększyłoodsetekludziumiejącychpisaćiczytać.Odzarania
dziejówpismobyłowykorzystywanedosporządzaniadokumentówhandlowych,traktatów,dziełhistorycznych,literackichireligijnych.WMezopotamiipisanonaglinianychtabliczkach,wEgipciena
zwojachpapirusu.Monumentalneinskrypcjewyrytewkamieniuznaleźćmożnawkażdejztychkultur.Niestety,większośćdokumentówspisanychnapapirusielubskórachzwierzęcychwciąguwieków
uległazniszczeniu.Zapisanieczegośsłużyłonietylkoutrwaleniutreścitransakcji,leczrównieżsymbolizowałopostanowieniakońcowetraktatulubprzymierza(jaktomamiejscewtymwersecie),zaś
samaktpisaniainicjowałustaleniewarunkówporozumienia.

24,4.Zbudowałołtarzustópgóryipostawiłdwanaściestel.Wzniesienieołtarzaidwunastustelstanowiłoelementuroczystościzawarciaprzymierza.SymbolizowałyoneobecnośćBoga

idwunastupokoleńIzraela,którzyzeszlisię,byuroczyścieślubowaćsobiewiernośćzapomocąspisaniaprzymierzaizłożeniaofiar(zob.Rdz31,45-54orazJoz24,27,wktórychpojawiasięwzmianka
opodobnychstelachpamiątkowych).

PotempoleciłmłodzieńcomizraelskimzłożyćPanuofiarę

całopalnąiofiarębiesiadnązcielców.

24,5.Ofiarabiesiadna.Tenrodzajofiarydobrzepasujedouroczystościzawarciaprzymierza,bowiemuczestniczyływniejobiestrony.Jednączęśćofiaryspalanonaołtarzu,pozostałabyła

posiłkiemprzypieczętowującymporozumieniezawartemiędzyludemaBogiem.

Mojżeszzaśwziąłpołowękrwiiwlałjądoczar,adrugąpołową

krwiskropiłołtarz.

24,6.Skropienieołtarzakrwią.Krew,jakoistotażycia,należaładoBoga-Stwórcy.Ztegopowodukrewodsączanazezwierzątofiarnychbyłaprawiezawszeumieszczanaponowniena

ołtarzu.WtensposóbprzypominanoludziomoświętościżyciaorazTego,któryjedał.

WtedywziąłKsięgęPrzymierzaiczytałjągłośnoludowi.I

oświadczyli:Wszystko,copowiedziałPan,uczynimyibędziemy
posłuszni.

24,7.Księgaprzymierza.Publiczneodczytaniewarunkówprzymierzabyłoczęściąkażdejceremoniijegoodnowienia(zob.Joz24,25-27;2Krl23,2;Ne8,5-9).Wtensposóbodczytano

prawo,którezostałoimnadane,uznanojeiuczynionoobowiązującymdlaluduIzraela.Równieżwkilkutraktatachchetyckichztegookresupojawiasięnakazpublicznegoodczytywaniaichcojakiś
czas.

Mojżeszwziąłkrewipokropiłniąlud,mówiąc:Otokrew

przymierza,którePanzawarłzwaminapodstawiewszystkichtych
słów.

24,8Mojżesz,pośrednikmiędzyJahwealudem,łączyichsymbolicznie,skrapiąjącołtarz,którywyobrażaJahwe,apotemludkrwiątejsamejofiary.Paktbędziewtensposóbzatwierdzony

przezkrew(por.Kpł1,5+),podobniejakwNowymPrzymierzustaniesiętoprzezkrewJezusa(Mt26,28+;Hbr9,12-26+).

24,8.Pokropieniekrwiąludu.WykorzystaniekrwiofiarnejdopokropienialudujestniezwykłeipojawiasięjeszczetylkowceremoniiordynowaniaAaronaijegosynów(Kpł8).Za

pomocątychgestówsymbolicznychustanowionoszczególnąwięźBogazludemjakoJegowłasnością.Możliwe,żekrwiąpokropionorównieżstele,symbolizowałybowiemludimogłyzostać
pokropionerazemznim.

WstąpiłnagóręMojżeszwrazzAaronem,Nadabem,Abihui

siedemdziesięciomastarszymiIzraela.

UjrzeliBogaIzraela,apod

Jegostopamijakbyjakieśdziełozszafirowychkamieni,świecących
jaksamoniebo.

24,10.UjrzeliBogaIzraela.OglądanieBogatwarząwtwarz(teofania)byłozawszeopisywanejakoniebezpieczne(Rdz16,7-13;28,16-17;32,24-30;Sdz6,22-23).Przedstawiciele

Izraelitówzamykająceremonięzawarciaprzymierzauroczystymposiłkiem.WtymprzypadkuBożaobecnośćniestanowiładlanichzagrożenia-przybylitambowiemnarozkazBogaiznajdowalisię
podJegoochroną.

24,10.Dziełozszafirowychkamieni.PonieważnaBliskimWschodzienieznanoszafiru,owabogatozdobionaposadzkabyłaprzypuszczalniewykonanazlapislazuli[lazuryt]

(przywiezionegoprzezkupcówzAfganistanu).Używanogododekoracjikrólewskichkomnataudiencyjnychoraztronów(zob.Ez1,26).NiektóretekstymezopotamskiezItysiącleciaprzedChr.,
nawiązująceprzypuszczalniedotradycjizokresukasyckiego,wspominająotrzechsferachnieba.Każdasferaniebieskamiałaposadzkęwykonanązinnegokamienia.Wśrodkowejsferzeznajdowałasię
posadzkawykonanazkamieniazwanegosaggilmud,owyglądzieprzypominającymlapislazuli.Sądzono,żetoonawłaśnienadawałaniebubarwębłękitną.Wśrodkowejsferzeniebieskiejmiała
zamieszkiwaćwiększośćbogów.

NawybranychIzraelitówniepodniósłOnswejręki,mogli

przetopatrzećnaBoga.Potemjedliipili.

Tabliceprzykazań

PanrzekłdoMojżesza:WstąpdoMnienagóręipozostańtam,

adamcitablicekamienne,Prawoiprzykazania,którenapisałem,aby
ichpouczyć.

24,12-18W.12-15oraz18bmogłybyćpochodzeniaelohistycznego;ww.15b-18a—opowieśćparalelnąpochodzącaztradycjikapłańskiej.
24,12.Tablicekamienne.NaBliskimWschodziepanowałzwyczaj,zgodniezktórymważnedokumenty,kodeksyprawneirocznikiopisującebohaterskiewyprawywojennekrólów

zapisywanebyływkamieniu(zob.komentarzdoWj32,15-16,gdziepodajemywięcejinformacjinatematkamiennychtablic).Ztymobyczajemwspółgrająkamiennetablice,któreBógprzekazał
MojżeszowinagórzeSynaj.Niestety,niemapewności,conanichzapisano,chociażtradycjamówiącaoDziesięciorguPrzykazańjestbardzostara.Oryginalnetablicezostałyzniszczone(Wj32,19),
następniezastąpioneprzezBoga(Wj34,1).DrugiekamiennetablicebyłyprzechowywanewArcePrzymierza(Pwt10,5).

WstałwięcMojżesziJozue,jegopomocnik,iwstąpiłMojżesz

naGóręBożą.

24,13iwstąpiłMojżesz.Zatekstemhebr.WBJ:„iwstąpili”,zagrec.

Powiedziałzaśdostarszyzny:Pozostańcietu,ażwrócimydo

was.OtobędziezwamiAaroniChur.Ktomiałbyjakąśsprawędo
załatwienia,możesięzwrócićdonich.

GdyzaśMojżeszwstąpiłna

górę,obłokjązakrył.

ChwałaPanaspoczęłanagórzeSynaj,i

okrywałjąobłokprzezsześćdni.Wsiódmymdniu[Pan]przywołał
Mojżeszazpośrodkaobłoku.

24,16ChwałaPana.Wtradycjikapłańskiej(13,22+)toobjawieniesięobecnościBożej.Jesttoogień,tutajiw40,34-35wyraźnieodróżnionyodobłoku,którytowarzyszyBoguispowija

Go.Elementytezostałyzapożyczonezwielkichteofanii,przedstawionychwramachburzy(19,16+),nabierająonejednakwyższegosensu:taoślepiającaświatłość,którejodbicieopromienitwarz
Mojżesza(34,29),wyrażanieprzystępnyiprzejmującylękiemmajestatBoga;światłośćtamożesiępokazaćtakżepozaburzą(33,22).Onawypełnianowowzniesionynamiot(40,34-35),takjakpóźniej
weźmiewposiadanieświątynięSalomona(1Krl8,10-11).Ezechielwidziją,jakopuszczaJerozolimęwprzeddzieńjejzniszczenia(Ez9,3;10,4.18-19;11,22-23)ijakpowracadonowegosanktuarium
(Ez43,1n),aleta„chwała”jestdlaniegoświetlnympodobieństwemczłowieka(Ez1,26-28).Winnychtekstach,zwłaszczawPs,„chwałaJahwe”wyrażajedyniemajestatBogaalbonależnąMucześć,
częstozodcieniemeschatologicznym,albojeszcze(Wj15,7)Jegocudownąmoc(por.„chwałę”Jezusa,J2,11;11,40).

AwidokchwałyPanabyłwoczachIzraelitówjakogień

pożerającynaszczyciegóry.

Mojżeszwszedłwśrodekobłokui

wstąpiłnagórę.IpozostałMojżesznagórzeprzezczterdzieścidnii
czterdzieścinocy.

24,18Por.czterdzieścidniwędrówkiEliaszanaSynaj(1Krl19,8)ityleż—Chrystusanapustyni(Mt4,2p).
24,18.Czterdzieścidniiczterdzieścinocy.Liczbaczterdzieścipojawiasięwielokrotniejakoliczbapełni,wystarczającejilościczasu:jednegopokolenia(Rdz25,20),wiekudojrzałego

mężczyzny(Wj2,11),okresuspędzonegoprzezIzraelitównapustyni(Wj16,35;Lb14,33),okresusprawowaniaurzęduprzezsędziegolubnaczelnika(Sdz3,11;13,1).Regularność,zjakąstosowana
jesttasymbolicznaliczba,wskazujenajejkulturoweiliterackieznaczenie,dlategowwiększościprzypadkównienależyjejodczytywaćwsposóbdosłowny.

Wj25

PRZEPISYOZORGANIZOWANIUKULTU

Darynabudowęprzybytku

PantakprzemówiłdoMojżesza:

25,1—31,18Wtychrozdziałach,pochodzącychztradycjikapłańskiej,pomieszaneelementydawne,jakarkaijejnamiot,którezcałąpewnościąsięgajączasówMojżesza,zinnymi

elementami,będącymiwytworemdalszegorozwijaniasiękultuwciąguhistoriiIzraela.OdnoszącwszystkodoformalnychrozkazówJahweskierowanychdoMojżesza,tekststwierdzaBoskie
pochodzeniereligijnychinstytucjiIzraela.

PowiedzIzraelitom,abyzebralidlaMniedaninę.Odkażdego

człowieka,któregoskłonidotegoserce,przyjmijciedlaMniedaninę.

MaciezaśprzygotowaćdlaMniejakodaninę:złoto,srebroibrąz,

25,3.Szlachetnemetale.Złoto,srebroibrązbyłynajważniejszymimetalami,znanymiIzraelitomwokresieprzedustanowieniemmonarchii.Wykorzystywanojewwymianiehandlowej,

wytwarzanoznichozdobyorazprzedmiotykultoweiołtarzekadzenia.Wtymprzypadkuwskazywałynagotowośćlududoprzekazaniarzeczynajcenniejszychwceluzbudowaniaiwyposażenia
przybytku.

purpuręfioletowąiczerwoną,karmazyn,bisiorisierśćkozią;

25,4.Barwionaprzędza.Tylkowartościoweprzedmiotymogłyzostaćwykorzystanedoozdobieniaprzybytku.Barwniki,niektóreuzyskanezwydzielinymorskichmięczakówizcennych

roślin,byłybardzodrogieizwyklesprowadzanezzagranicy.Barwyuszeregowano,począwszyodnajcenniejszychinajbardziejpożądanych:fiolet,czerwień,karmazyn.

25,4.Bisior.Podobniejakinnetkaniny,wykonywanyzgniecionegolnubisiorodznaczałsięróżnymstopniemjakości.Bardziejszorstkisłużyłdowytwarzaniażagli,nakryćgłowyitunik.

Hebrajskiesłowo,któregotutajużyto,oznacza„najprzedniejszylen”służącydowytwarzaniaszategipskichurzędników(np.JózefawRdz41,42);wtymprzypadkuwykorzystanogoprzywznoszeniu
przybytku(zob.Wj26,31.36;38,9).

baranieskórybarwionenaczerwonoiskóryzdelfinóworaz

drewnoakacjowe;

25,5skóryzdelfinów.Dosł.:„skóręztachasz”,sensniepewny.BJ:„skóręcienką”.
25,5.Barwionenaczerwono.Wtekściebiblijnympojawiasięniewieleinformacjinatematprocesubarwienia.Wprocesiefarbowaniatkaninwykorzystywanowapno,korędrzewisoki

roślin,potrzebnateżbyładużailośćwody.Skórybaraniebyłygarbowanelubbarwionewprocesiewyprawiania.

25,5.Krowymorskie(delfiny?).WMorzuCzerwonymżyłyzarównokrowymorskie(roślinożernessaki-łac.Dugongdugon),jakidelfiny.Ichskórybyłygarbowaneiwykorzystywanew

celachdekoracyjnych.OdtysiąclecipolowanonaniedlaskórwzdłużcałegowybrzeżaZatokiArabskiej.Użytetutajhebrajskiesłowomożnaporównaćdoakadyjskiegowyrazu,któryoznacza
półszlachetnyżółtylubpomarańczowykamień,wskazujezatemnakolor,naktóryjezabarwiono.

25,5.Drzewoakacjowe.NaSynajuwystępowałowieleróżnychdrzewpustynnych,którychtwardedrewnonadawałosiędowykonaniagłównejkonstrukcjiprzybytkuorazjegosprzętów.

Słowo,któregotutajużyto,mogłozostaćzapożyczonezjęzykaegipskiego,bowiemdrzewoakacjowewystępowałopowszechnienaobszarzeEgiptu.

oliwędoświecznika,wonnościdowyrobuolejudo

namaszczaniaipachnącychkadzideł;

25,6.Olejdonamaszczania.Wonnościamiużywanymidonamaszczaniabyłamirra,cynamon,wonnatrzcinaikasja(zob.przepispodanywWj30,23-25).Stosowanojewceluusunięcia

świeckichzapachóworazprzekształceniawnętrzaprzybytkuwsanktuariumnadającesięnamiejscesprawowaniakultuiobecnościBożej.

kamienieonyksoweiinnedrogiekamieniedoozdobieniaefodu

ipektorału.

25,7.Kamienieonyksowe.Chociażhebrajskiesłowo,któregotutajużyto,przetłumaczonojako„kamienieonyksowe”,niewiadomo,ojakikamieńszlachetnydokładniechodzi.Otakich

kamieniach[?]wspominasięrównieżwRdz2,12jakowystępującychwkrajuChawilawpobliżuEdenu.Kamieniem,wktórymmożnabyłoryćznaki,mógłbyćlapislazuli[lazuryt],chalcedonionyks
(odmianaagatu)zmlecznobiałymipaskamipoprzeplatanymiczernią.

25,7.Efod.Efodtoelementstrojukapłańskiegozarezerwowanydlanajwyższegokapłana(zob.rozdz.28).Efodwykonanybyłzezłotaimisternieozdobionydrogocennymikamieniami.

Przytwierdzonydopektorałuijednejzzewnętrznychszatkapłańskich(Wj28,25.31),efodsymbolizowałzarównowładzęnajwyższegokapłana,jakiobecnośćJahwe.

IuczyniąMiświętyprzybytek,abymmógłzamieszkaćpośród

was.

25,8IuczyniąMi.Zatekstemhebr.WBJ:„uczyńmi”,zagrec.iprzekłademsyr.Taksamopoprawiasiętamna1.poj.w.9,10i19.—Bógjestczczonywmiejscachspecjalnego

uobecnieniasięprzezteofanię(Rdz12,7;28,12-19;itd.).Synaj,gdzieBógobjawiłsięzwiększymblaskiemniżgdziekolwiekindziej,jest„górąBoga”(3,1;1Krl19,8),Jegorezydencją(Pwt33,1;Sdz
5,4-5;Ha3,3;Ps68,9).Arkatoznaktejobecności(25,22;por.1Sm4,4;2Sm6,2),anamiot—miejsceprzechowywaniaarki—jestmieszkaniemJahwe(w.9i40,34),którytowarzyszyswemuludowi
wjegowędrówkachtakdługo(2Sm7,6),pókiJegodomemniestaniesięświątyniawJerozolimie(1Krl8,10).

25,8.Znaczenieświątyni.Świątynianiebyłabudowląprzeznaczonądozbiorowegokultu,leczmiejscem,wktórymBógzamieszkiwałpośródswojegoludu.Należałojąutrzymywaćw

świętościiczystości,byzapewnićstałąobecnośćBożą.Rolakapłanówpolegałanazapewnianiuowejświętościipilnowaniuwstępudoświątyni.Świątynianiepowstałazmyśląostworzeniumiejscado
składaniaofiar.Toraczejofiarymiałysłużyćzachowaniujejświętości.Najważniejszymelementem,którynależałowniejchronić,byłaobecnośćBoża.Celowitemusłużyłytakieofiaryjakprzebłaganie
zagrzech(zob.komentarzdoKpł4,1-3)izadośćuczynienie(zob.komentarzdoKpł5,14-16).

Wedługzaśwzoruprzybytkuiwedługwzorujegosprzętów,jaki

ciukarzę,wszystkodokładniewykonacie.

Przybytekijegosprzęty.Arka

Iuczyniąarkęzdrewnaakacjowego;jejdługośćbędzie

wynosiładwaipółłokcia;jejwysokość–półtorałokciaijej
szerokośćpółtorałokcia.

25,10-22Arkabyłaprostokątnąskrzynią,noszonązapomocądrewnianychdrążków.Codojejhistorii-zob.przedewszystkim:Joz3,3;6,4n;1Sm4-6;2Sm6;1Krl8,3-9.Arkazaginęław

czasiezniszczeniaJerozolimy(amożejużzapanowaniabezbożnegoManassesa)inigdyniewykonanojejnanowo(por.Jr3,16).

25,10Łokieć—wprzybliżeniuczterdzieściczterycm.
25,10.Łokieć.Standardowyizraelskiłokiećmierzonoodłokciadokoniuszkaśrodkowegopalca.UżycietejmiarydoopisudługoścituneluSiloe,określonejna1200łokci,pozwalasądzić,

żełokiećmiałok.52,5cm[zob.2Krn3,3].Ponieważarcheolodzynieodkrylidotejporyżadnegowzorcastarożytnegołokcia,jegodokładnadługośćpozostajeniepewna.

Ipokryjeszjączystymzłotemwewnątrzizewnątrz,iuczynisz

naniejdokołazłotewieńce.

Odlejeszdoniejczterypierścienieze

złotaiprzymocujeszjedoczterechjejboków:dwapierścieniedo
jednegojejbokuidwadodrugiegojejboku.

Rozkażeszzrobić

drążkizdrewnaakacjowegoipokryjeszjezłotem.

Iwłożyszdrążki

tedopierścienipoobubokacharki,bymożnabyłojąprzenosić.

Drążkipozostanąwpierścieniacharkiiniebędąznichwyjmowane.

IwłożyszdoarkiŚwiadectwo,któredamtobie.

25,16„Świadectwo”topowszechnieprzyjętetłumaczenie’edut,którewścisłymsensie,wedługparalelwschodnich,oznaczawarunki(czyliprawa)traktatunarzuconegoprzezsuwerennego

władcęjegowasalowi.Tutaj„Świadectwem”jestDekalogspisanynakamiennychtablicach,nazywanychniekiedy„tablicamiŚwiadectwa”(31,18;32,15;34,29).Wkonsekwencjitakżearkęnazywasię
„ArkąŚwiadectwa”(25,22;26,33;40,21).

25,16.Świadectwo.OkreślenietooznaczakamiennetablicezPrawemprzekazaneMojżeszowi.NaBliskimWschodziepowszechnąpraktykąbyłoumieszczaniekodeksówprawnychw

specjalniewtymceluskonstruowanychpojemnikach,symbolizującychprzedłożenieichbóstwu.

Iuczyniszprzebłagalnięzczystegozłota;długośćjejwynosić

będziedwaipółłokcia,szerokośćzaś–półtorałokcia;

25,17przebłagalnię.Przyjętetłumaczeniewyrazukappôret,zrdzeniakapar:„przykrywać”,aletakże„czynićpokutę”,„zmazać”.Kappôretjestprzedstawionytutajiw35,12jakoprzedmiot

różnyodarki.Pojawiasięon,bezarki,wpowstałympopowrociezwygnaniarytualeDniaPrzebłagania(Kpł16,15),a1Krn28,11nazywaŚwięteŚwiętych„pomieszczeniemdlaprzebłagalni”.Wydaje
się,żeprzebłagalniaiprzymocowanedoniejcherubywświątyniwzniesionejpowygnaniuzastępowałyarkęorazcherubyświątyniSalomona.Wopisiekapłańskimpołączonoarkęzprzebłagalnią(por.
w.21).JahweukazujesięnadprzebłagalniąistamtądrozmawiazMojżeszem(w.22;Kpł16,2;Lb7,89).

25,17.Przebłagalnia(rozmiar,wyglądifunkcja).Hebrajskiesłowokapporet,„przebłagalnia”,oznaczawiekozlitegozłotastanowiącegórnączęśćiArkiPrzymierza(wymiarytakiesame

jakwskazanewtekście).Ponieważopisanojąoddzielnie,zamiastłączniezArką,przebłagalniamiałaszczególneznaczenie.Zdobiłyjądwazwróconekusiebiecheruby,którychwzniesioneskrzydła
niemalsięstykałyponadArką,tworzącsymbolicznąpodstawęniewidzialnegotronuBożego.RazemzArkąPrzymierzajako„podnóżkiem”,przebłagalnia,pełniącarolępodstawytronu,byładlaludu
symbolemobecnościBoga.

dwateżcherubywykujeszzezłota.Uczyniszzaśjenaobu

krańcachprzebłagalni.

25,18cheruby.Wyraztenodpowiadababilońskiemukaribu,oznaczającemuduchyopiekuńczeokształtachnapołyludzkich,napołyzwierzęcych,którepełniłystrażprzybramachświątyńi

pałaców.Wedługopisówbiblijnychorazikonografiiwschodniejcherubybyłyuskrzydlonymisfinksami.Wświątynijerozolimskiejotaczająarkę(1Krl6,23-28).Zcałąpewnościąpojawiająsięonew
kulcieJahwedopieroodczasów,kiedyarkaprzebywaławSzilo,gdzieobiegowebyłopowiedzenie,żeJahwe„zasiadanacherubach”(1Sm4,4;2Sm6,2;por.2Krl19,15;Ps80,2;99,1)albo„cwałuje
nacherubach”(2Sm22,11;por.Ps18,11).WEz1i10ciągnąonewózBoga.Cherubówniebyłojeszczewkulciepustynnym.TezeświątyniSalomonazniknęływrazzarką.Wświątynizbudowanejpo
wygnaniudwamałecherubybyłyprzyczepionedoprzebłagalni(por.poprzedniprzyp.).

Jednegocherubauczynisznajednymkrańcu,adrugiego

cherubanadrugimkrańcuprzebłagalni.Uczyniszcherubyna
krańcachgórnych.

Cherubybędąmiałyskrzydłarozpostarteku

górzeizakrywaćbędąswymiskrzydłamiprzebłagalnię,twarzezaś
będąmiałyzwróconejedenkudrugiemu.Ikuprzebłagalnibędą
zwróconetwarzecherubów.

25,18-20.Cheruby.Biblijneopisyorazodkryciaarcheologiczne(m.in.wizerunkizkościsłoniowejpochodzącezNimrudwMezopotamii,ArslanTasziwSyriiorazSamariiwIzraelu)

sugerują,żecherubywyobrażanosobiejakoistotyozłożonejbudowie(posiadającecechykilkuróżnychstworzeń,podobniejakegipskisfinks),częstomającekształtzwierzęciaoczterechnogachoraz
skrzydła.Wsztuceantycznejpostaciecherubówotaczajązwykletronykrólewskieiprzedstawieniabóstw.Cherubypełniącerolęstrażnikówtronu,skrzyniajakopodnóżekorazstarotestamentoweopisy
Jahwezasiadającegonatronieponadcherubami(np.1Sm4,4)wspierajątezę,żeArkaPrzymierzasymbolizowałaniewidzialnytronJahwe.Motywpustegotronustosowanybyłpowszechniew
starożytności.Miałonsłużyćbogomikrólom,gdybyprzybyli.

Umieściszprzebłagalnięnawierzchuarki,warcezaśzłożysz

Świadectwo,któredamtobie.

Tambędęsięspotykałztobąisponad

przebłagalniizpośrodkacherubów,któresąponadArkąŚwiadectwa,
będęztobąrozmawiałowszystkichnakazach,któredamzatwoim
pośrednictwemIzraelitom.

25,10-22.ArkaPrzymierza(rozmiary,wygląd,funkcja).ArkaPrzymierzabyładrewnianą,otwieranąugóryskrzyniąowymiarachok.2,5łokciadługościoraz1,5łokciaszerokościi

głębokości(przyzałożeniu,żełokiećliczyłosiemnaściecali[52,5cm]).Wśrodkuinazewnątrzskrzyniaobitabyłaszczerymzłotemorazwyposażonawcztery(takżepokrytezłotem)umieszczonez
bokupierścienie,wktóremożnabyłowłożyćpozłacanedrążki[odługości20łokci],służącedoprzenoszeniaArkiPrzymierzaorazchronieniajejprzeddotknięciemkogokolwiekzwyjątkiem
najwyższegokapłana.Złotewieko,ozdobionedwiemapostaciamiskrzydlatychcherubów,zamykałoArkęPrzymierza,chroniącznajdującesięwśrodkukamiennetablicezPrawem.ArkaPrzymierza
służyładoprzechowywaniatablicorazjako„podnóżek”tronuBożego,tworzącwtensposóbogniwołącząceBogazIzraelitami.WstarożytnymEgipciepanowałzwyczajumieszczaniaważnych
dokumentówsporządzonychpodprzysięgą(np.traktatówmiędzynarodowych)ustópbóstwa.WKsiędzezmarłychprzytaczasięnawetformułęzapisanąnametiłowejceglerękąbogaiumieszczonąpod
jegostopami.Dlategomotywpodnóżka/pojemnikanawiązujedoznanejpraktykiegipskiej.Podczasobchodówstarożytnychświątegipskichposągibogówbyłyczęstonoszonenaprocesjachw
lektykach.NamalowidłachegipskichprzedstawionojejakoskrzynieorozmiarachprzypominającychArkęPrzymierza,umieszczonenadrążkachiozdobionelubotoczonepostaciamistróżujących
stworzeń.Skrzyniazpierścieniami(nadrążkisłużącedojejprzenoszenia)opodobnychrozmiarachzostałaodnalezionawgrobowcuTutenchamona.

Stółchlebówpokładnychinaczynia

Uczyniszteżstółzdrewnaakacjowego;jegodługośćbędzie

wynosićdwałokcie,jegoszerokość–jedenłokieć,ajegowysokość–
półtorałokcia.

25,23-30Chlebypokładnetodosł.:„chlebyoblicza”,tzn.chlebysamegoJahwe(zob.Kpł24,5-9;1Sm21,5).

Pokryjeszgoczystymzłotemiuczyniszdokoławienieczłoty.

Iuczyniszdokołalistwęnaszerokośćdłoniizrobiszwienieczłoty

dokołalistwy.

Uczynisznastępnieczterypierścieniezłotei

przytwierdziszjedoczterechkońców,gdziesięznajdująjegonogi.

Bliskolistwybędąsięznajdowaćczterypierścienieprzeznaczonena

drążki,żebymożnabyłostółprzenosić.

Azrobisztedrążkizdrewna

akacjowegoipokryjeszjezłotem.Ibędziesięprzenosiłostółzaich
pomocą.

Uczynisztakżemisyiczasze,dzbankiikubkidoskładania

ofiarpłynnych.Uczyniszjezeszczeregozłota.

Będzieszzawsze

kładłnastoleprzedeMnąchlebypokładne.

25,23-30.Stółnachlebypokładne/chlebyObecności.Stółnachlebypokładnepokrytybyłszczerymzłotemimiałczterypierścienienadrążkidoprzenoszenia.Znajdowałosięnanim

dwanaście„chlebówpokładnych”(zob.Kpł24,5-9),którewymienianonanowepodkonieckażdegotygodnia.

Świecznik

Zrobiszteżświecznikzczystegozłota.Ztejsamejbryły

wykujeszświecznikwrazzjegopodstawąijegotrzonem;jego
kielichy,pąkiikwiatybędązjednejbryły.

Sześćramionbędzie

odchodzićodjegoboków;trzyramionaświecznikazjednegobokui
trzyramionaświecznikazdrugiegoboku.

Trzykielichywkształcie

kwiatówmigdałowca–pąkikwiat–będąnajednymramieniu,itrzy
kielichywkształciekwiatówmigdałowca–pąkikwiat–nadrugim
ramieniu.Takbędzienasześciuramionachodchodzącychod
świecznika.

Naświecznikuzaśbędączterykielichywkształcie

kwiatówmigdałowca–pąkijegokwiat.

Apąkjedenbędziepod

dwomaodchodzącymiodniegoramionami,stanowiącznimicałość,i
pąkjedenpoddwoma[następnymi]ramionamiświecznika,stanowiąc
znimicałość.Tak[niechbędzie]podsześciomaramionami
odchodzącymiodświecznika.

Pąkiichiramionabędąstanowiłyz

nimcałośćibędą[wykonane]zjednejbryłyczystegozłota.

uczyniszdlaniegosiedemlamp,iustawiszjegolampywtensposób,
ażebyoświecałytęstronę,którajestprzednim.

Szczypceteżi

naczynianaknotyuczyniszzczystegozłota.

Ztalentuszczerego

złotanależywykonaćświecznikiwszystkieprzyborynależącedo
niego.

Uważajzaśpilnie,abygowykonaćwedługwzoru,jaki

ukazanocinagórze.

25,31-40.Świecznik.Siedmioramiennazłotamenora(lubświecznik)stałanazewnątrzMiejscaNajświętszegopoprzeciwnejstroniestołunachlebypokładne.Chociażniepodano

wymiarówświecznika,musiałonzostaćwykutyzjednejbryłyzłota.Jegofunkcjapolegałanaoświetlaniumiejscaświętego.ObsługiwaćmógłgojedynieAaronijegosynowie.Odnalezionoliczne
reliefy,anawetmozaiki,przedstawiającemenoręzczasówNowegoTestamentu-okresu,wktórymświeczniktenpełniłrolęsymbolujudaizmuiżyciawiecznego.Panujejednakprzekonanie,żeniemiał
ontakiegosamegokształtujakmenorazokresuStaregoTestamentu.NajstarszeprzedstawieniemenoryodnaleziononamoneciepochodzącejzIw.przedChr.Ukazanojątamjakoprosty
siedmioramiennyświecznik.Niektórzyuczenisądzą,żeświeczniksymbolizowałdrzewożycia-popularnysymbolwsztuceantycznej.

Wj26

Przybytek

Uczyniszprzybytekzdziesięciutkanin:uczyniszgoze

skręconegobisioru,zfioletowejiczerwonejpurpury,zkarmazynu–z
cherubami,dziełembiegłegotkacza.

26,1-14„Przybytek”,dosł.:„mieszkanie”,misz-kan,jestwłaściwątradycjikapłańskiejnazwąsanktuariumpustynnego.Terminużywanynaogółbezdalszychdookreśleń,czasemjednak

pojawiasięwyrażenie„przybytekŚwiadectwa”(por.25,16+)albo„przybytekNamiotuSpotkania”.Wtensposóbtradycjakapłańskanawiązujedonazwynadawanejtemusanktuariumprzezstarsze
tradycje:„NamiotSpotkania”,’ohelmô’ed,którejsamateżużywazogromnączęstotliwością.—Trudnydozrozumieniawszczegółachopissanktuarium,dającegosięzdemontować,awięc
dostosowanegodoczęstejzmianymiejsca,typowejdlaepokinomadów.JesttoprojekcjawokrespustyniplanuświątyniSalomona,wnakryciachnaprzybytkuwidocznajednakpamięćosanktuarium
Mojżeszowym.Byłtonamiot,któregostaretradycjenieopisują,alektórywymieniają(por.33,7-11;38,8;Lbll,16n;12,4-10;Pwt31,14-15).

Długośćkażdejtkaninywinnawynosićdwadzieściaosiemłokci,

aszerokośćkażdejtkaninyczteryłokcie;wszystkiezaśtkaniny
powinnymiećjednakowewymiary.

Pięćtkaninbędziepowiązanych

zesobą–jednazdrugą,podobniedrugiepięćtkaninbędzie
powiązanychzesobąjednazdrugą.

Iprzyszyjeszwstążkiz

fioletowejpurpurynabrzegachjednejtkaniny,gdziewinnabyć
spięta,itakteżuczynisznabrzegachostatniejtkaniny,gdziewinna
byćspięta.

Pięćdziesiątwstążekprzyszyjeszdojednejtkaninyi

pięćdziesiątwstążekprzyszyjeszdodrugiejtkaninywmiejscu,w
którymmająbyćspięte,takżebywstążkibyłyprzyszytenaprzeciw
siebie.

Ponadtoprzyszyjeszpięćdziesiątzłotychkółekizwiążesz

tkaninyzapomocątychkółek;takprzybytekbędziestanowiłjedną
całość.

26,6Mamywtensposóbdwiewielkiewykładzinytworzącedachdlaprzybytku,dachpokrytygrubsząwarstwąskór(w.7-13)orazprzykryciami,októrychww.14.
26,1-6.Bisiorzwizerunkamicherubów.Zczterechwarstwokrywającychprzybytektaznajdowałasięnasamymspodzie.Tworzyłojądziesięćwielobarwnychtkaninzkręconegobisioru,

ozdobionychwyobrażeniamicherubów.Każdapłachtaliczyła28łokcidługościoraz4łokcieszerokości.Płachtyzszytopopięć,wwynikuczegopowstałydwiedługietkaniny,którezkoleizostały
spiętezapomocąwstążekzfioletowejpurpuryorazzłotychzatrzasków[BT:„kółekzbrązu”].

Następnieuczynisznakrycieprzybytkuzkoziejsierści,a

uczyniszjezjedenastu[mniejszych]nakryć.

Długośćjednego

nakryciabędziewynosiłatrzydzieściłokci,aszerokośćjednego
nakrycia–czteryłokcie,iwszystkiejedenaścienakryćbędąmiały
jednakowewymiary.

Powiążeszzesobąpięćnakryćosobno,a

pozostałesześćosobno.Jednakżeszóstenakrycie,któremawisieću

wejściadoprzybytku,złożyszwedwoje.

Iprzyszyjeszpięćdziesiąt

wstążeknabrzegachjednegonakryciawmiejscu,wktórymmająbyć
spięte,ipięćdziesiątwstążeknabrzegachdrugiegonakryciaw
miejscu,wktórymmająbyćspięte.

Ponadtoprzyszyjeszpięćdziesiąt

kółekzbrązuinałożyszkółkanawstążki,iwtensposóbzwiążesz
nakryciaprzybytkuzesobą,takżeutworząjednącałość.

Tozaś,co

zbywaznakryćnamiotu,mianowiciezbywającapołowanakrycia,
będziezwisaćnatylnejstronieprzybytku.

Ztegozaś,cozbywaz

długościnakryć,będziezwisaćjedenłokiećpoobustronach
przybytku,abygookryć.

26,7-13Nakrycieprzybytkuzkoziejsierści.Nakryciezkoziejsierści[odługości30łokciiszerokości4łokci]miałochronićtkaninyzbisiorupokrywająceprzybytek.Podobniejak

tkaniny,okryciezeskóryskładałosięzjedenastuoddzielnychczęścizszytychzesobąipołączonychwstążkamiorazkółkamizbrązu.

Oprócztegouczynisznakrycienanamiotzeskórbaranich,

barwionychnaczerwono,iwkońcunakrycienawierzchzeskór
delfinów.

26,14.Nakrycienanamiotzeskórbaranich.Niepodanowymiarówtrzeciejwarstwyokrywającejszczytprzybytku.Dwiewarstwyśrodkowemogłysłużyćpodwójnemucelowi:

chronieniuprzybytkuisymbolicznemuprzedstawieniudwóchzwierząt,odgrywającychnajważniejsząrolęwgospodarceizraelskiej(owcyikozy).

26,14.Nakrycienawierzchzeskórdelfinów/krówmorskich.Warstwyokrywająceprzybytek,przechodzącekolejnoodnajcenniejszychtkanindonajmocniejszejskóry,tworzyły

nieprzeniknionąosłonęświętegoobszaru.Niepodanowymiarówczwartejwarstwyzeskóry„krowymorskiej”[BT:„delfinów”](tawodoodpornawarstwamogłachronićprzybytekprzedzalaniem;zob.
Wj25,5).

Przygotujeszteżdeskinaprzybytekzdrewnaakacjowegoi

ustawiszjepionowo.

Wysokośćdesekwynosićbędziedziesięć

łokci,aszerokośćjednejdeski–półtorałokcia.

Każdadeskabędzie

miaładwaczopyosadzonejedennaprzeciwdrugiego:takzrobiszprzy
wszystkichdeskachprzybytku.

26,17Każdycokółwinienbyćopatrzonydwomaotworami,wktórychnastępnieumocowywanohaki,umieszczonewdolnejczęściposzczególnychdesek.

Iprzygotujeszdeskinaprzybytek:dwadzieściadeseknaścianę

południową–postronieprawej.

Iczterdzieścipodstawsrebrnych

sporządzisz,podkażdądeskędwiepodstawynaobajejczopy.

Ipo

drugiejstronieprzybytku,naścianępółnocną,[uczynisz]dwadzieścia
desek.

Adonichczterdzieścipodstawsrebrnych;podwiepodstawy

nakażdądeskę.

Adlatylnejczęściprzybytkusporządziszsześć

desek.

Przynarożnikachtylnejścianyprzybytkupostawiszdwie

deski.

Deskibędąprzystawałyszczelniedosiebieudołu,augóry

równieszczelniebędąpołączonenawysokościpierwszego
pierścienia,itakbędzietakżezdeskamiprzyobunarożnikach.

26,24równieszczelniebędąpołączone.Takgrec.iprzekładsyr.Wtekściehebr.:„całkowite”,czyli„nacałejdługości”.

Zatembędzieosiemdesek,apodstawsrebrnychszesnaście,

dwiepodstawypodkażdądeskę.

Izrobiszpoprzeczkidopowiązania

desekzdrewnaakacjowego,pięćdladesekjednejstronyprzybytku

pięćpoprzeczekdladesekdrugiejstronyprzybytku,pięćteż
poprzeczeknatylną,zachodniąścianęprzybytku.

Poprzeczka

umieszczonapośrodkudesekprzechodzićbędzieodkońcadokońca.

Deskipokryjeszzłotem,apierścieniesłużącedoosadzania

drewnianychwiązańzrobiszzezłotaipokryjeszpoprzeczkizłotem.

Postawiszprzybytekwedługwzoruukazanegocinagórze.

26,15-30.Szkieletkonstrukcji.Szkieletpodtrzymującytkaninyiskóry,okrywająceprzybytek,wykonanybyłzdrzewaakacji.Ogrodzenieprzybytkutworzyłytrzyścianyzpionowych

desek,połączoneczopamiipoprzeczkamiorazosadzonychwzłotychisrebrnychpodstawach.Całakonstrukcjamierzyła30łokcidługościorazpo10łokciwysokościiszerokości.

Zrobiszteżzasłonęzfioletowejiczerwonejpurpury,z

karmazynuizeskręconegobisioru,zcherubami,dziełembiegłego
tkacza.

Izawiesiszjąnaczterechpokrytychzłotemsłupachz

drewnaakacjowego.Haczykidozasłonybędązezłota,acztery
podstawyzesrebra.

Powiesiszzasłonęnakółkachiwewnątrz,za

zasłonąumieściszArkęŚwiadectwa,ibędzieoddzielałazasłona
[Miejsce]ŚwięteodNajświętszego.

26,33ZasłonaodgradzawiernegoodŚwiętegoŚwiętych,miejscaprzebywaniaJahwe.MożetamwchodzićtylkoarcykapłanwDniuPrzebłagania(Kpł16;por.Hbr9,6-14).Takisam

przedziałmiędzyŚwiętymiŚwiętymŚwiętychistniejewświątyniSalomona(1Krl6,16),azasłonęodnajdujemyznowuwświątyniHeroda(Mt27,5lp).

IpołożyszprzebłagalnięnaArceŚwiadectwawMiejscu

Najświętszym.

Umieściszprzedzasłonąstółinaprzeciwstołupo

południowejstronieprzybytkuświecznik,stółzaśumieściszpo
stroniepółnocnej.

Każeszteżsporządzićzasłonęprzywejściudo

przybytku,zfioletowejiczerwonejpurpury,zkarmazynuize
skręconegobisioru,wielobarwniewyszywaną.

26,31-36.Zasłona.Zasłonaodgradzałakomoręwewnętrznąokształciesześcianuodpozostałejczęściprzybytku,tworzącwewnętrznesanktuariumzwaneMiejscemNajświętszym,w

którymprzechowywanabyłaArkaPrzymierza.Zasłonamiała10łokcizkażdejstronyibyłazawieszonanaczterechpokrytychzłotemsłupachzdrewnaakacjowego,umieszczonychwsrebrnych

podstawach.Nawykonanejzwielobarwnejprzędzyzbisioruzasłonieznajdowałysię(wwewnętrznejczęściprzybytku)przedstawieniacherubów.

Iuczyniszdlatejzasłonypięćsłupówzdrewnaakacjowegoi

pokryjeszjezłotem,ahaczykidoniejbędązezłota.Iodlejeszdonich
pięćpodstawzbrązu.

26,1-37.Projekt,wielkośćiukładprzybytku.Przybytekmiałkształtprostokątny(50x100łokci)ibyłpodzielonynadwarówne,świętekwadraty(50x50łokci)mieszczącewsobietrzy

strefyświętości:(1)MiejsceNajświętsze,wktórymznajdowałasięArkaPrzymierza;(2)miejsceświęte,nazewnątrzzasłony,wktórymznajdowałsięświecznik,ołtarzkadzeniaistółnachleby
pokładneoraz(3)dziedzinieczewnętrzny,naktórymstałołtarzofiarny.ZarównoArka,jakiołtarzofiarnyznajdowałysięwcentrumswoichświętychkwadratów.Wejścienadziedzinieczewnętrzny
przybytkuznajdowałosiępowschodniejstronieimiało20łokciszerokości.Donajbardziejświętychobszarów(umieszczonychnaosiwschód-zachód)możnabyłowejśćjedynieodstronydziedzińca
zewnętrznego.Przenośnebudowleopodobnymkształcie(wykonaneztkaninzawieszonychnazłotychdrążkachlubsłupach),pochodzącezpołowyIIItysiącleciaprzedChr.,odnalezionowEgipcie,
gdziesłużyłycelomświeckimisakralnym.EgipskienamiotykrólewskiezokresuXIXdynastiiskładałysięzdwóchpomieszczeń,zaśkomnatazewnętrznabyładwukrotniewiększaodwewnętrznej.

26,1-37.PrzenośnesanktuariazobszarustarożytnegoBliskiegoWschodu.Chociażnienatrafiononaprzenośnesanktuariaotakzłożonejbudowiejakizraelskiprzybytek,wiadomo,że

grupyBeduinów(wstarożytnościiobecnie)przenosiłyświęteprzedmiotyiołtarzezjednegoobozowiskanadrugie.Bliskowschodnietekstyzawierająopisytrasprocesjikapłanów,którzynosili
wizerunkibogów(orazróżnerelikwie)zmiastadomiasta,przemierzająccałekrólestwo.Pozwalałotobóstwunawiedzaćmiejscakultu,dokonywaćinspekcjiurządzeńnależącychdokapłanówgłównej
świątyniorazuczestniczyćwdorocznychświętachobchodzonychpozastolicą.Wkananejskichtekstachreligijnychpojawiająsięrównieżwzmiankiopawilonachsłużącychzamieszkaniebogów.
ArcheolodzyodnaleźliwTimnaszczątkinamiotukultowegoMadianitówpochodzącegozXIIw.przedChr.Ontakżezbudowanybyłztkaninudrapowanychnasłupach,chociażniemożnagobyło
przenosić.

26,1-37.Osiowyukładstarożytnychprzybytków.Architektonicznasymetriastarożytnychsanktuariówwskazujenarolę,jakąwczasachantykuodgrywałageometriaświętejprzestrzeni.

Bóstwobyłouważanezaośrodekmocywewszechświecie.Sanktuarium,przynajmniejsymbolicznie,odzwierciedlałocentralnąpozycjębóstwa:przezzagospodarowanieświętejprzestrzenizgodniez
zasadąnarastającejświętościorazumieszczenieołtarzaisymboluobecnościbóstwawcentrumnajświętszegomiejsca.Wtensposóbłączonoprzybytekzmocąiboskimmajestatem,dziękiczemu
modlitwy,ofiaryiinwokacjebyłybardziejskuteczne.Starożytneświątyniesązwykleklasyfikowaneprzezarcheologównapodstawieukładupomieszczeń,przezktóretrzebaprzejść,bydotrzećdo
wewnętrznejsali,oraznapodstawieukładugłównegopomieszczenia,wktórymznajdowałosięprzedstawienieobecnościbóstwa.Architektura„osiprostej”pozwalaławiernymprzejśćwliniiprostejod
ołtarzadowewnętrznegoprzybytku(cella,prostokątnegopomieszczenia,wktórymznajdowałsięposągbóstwa).Konstrukcja„osiwygiętej”wymagaławykonaniazwrotuo90st.międzyołtarzema
pomieszczeniem,wktórymznajdowałsięwizerunekbóstwa.Drzwi,przezktórewchodzonodoprostokątnegocellawukładzie„osiprostej”,mogłysięznajdowaćwkrótszej(„długiepomieszczenie”)
lubdłuższejścianie(„szerokiepomieszczenie”).PrzybytekIzraelitówodpowiadaukładowi„osiprostej”,niematamjednakanidługiego,aniszerokiegopomieszczenia,bowiemMiejsceNajświętsze
(cella)byłozbudowanenaplaniekwadratu,niezaśprostokąta.

Wj27

Ołtarzcałopalenia

Izbudujeszołtarzzdrewnaakacjowego,mającypięćłokci

długościipięćłokciszerokości.Ołtarzbędziewięckwadratowy,a
wysokinatrzyłokcie.

27,1Jesttoołtarzwpełnymtegosłowaznaczeniu,ołtarzcałopaleń(1Krl8,64+).

Iuczyniszrogiwczterechnarożnikachołtarza,abędąstanowiły

znimcałość,ipokryjeszgobrązem.

27,2Rogitopokaźnewypukłościwczterechnarożnikachołtarza,uważanezaszczególnieświęte,wylewanonaniebowiemkrewofiary(29,12),podobniejaknanarożnikiołtarzakadzenia

(30,10).Przestępca—jeślisięichuchwycił—niemógłbyćukarany(1Krl1,50;2,28).

Izrobiszpopielnicedozsypywaniazatłuszczonegopopiołuoraz

łopatki,kropielnice,widełkiikadzielnice.Wszystkieteprzybory
wykonaszzbrązu.

Zbrązuteżwykonaszkratędoołtarzawformie

siatki,anadtąsiatkąnaczterechjejkrańcachzrobiszcztery
pierścienie.

Umocujeszjeudołupodobramowaniem,takżebysiatka

sięgaładopołowyołtarza.

Izrobiszdrążkidoołtarzazdrewna

akacjowegoipokryjeszjebrązem.

Abędziesięwkładałodrążkite

dopierścieniibędąonepoobubokachołtarzawczasieprzenoszenia
go.

Uczyniszgozdesektak,abybyłwydrążonywewnątrz,według

wzoruukazanegocinagórze,takuczynisz.

27,1-8.Ołtarz.Ołtarzbyłmiejscem,naktórymskładanoofiarycałopalne.PonieważołtarzIzraelitówmusiałbyćprzenośny,miałkształtpustegowśrodkukwadratuowymiarach5x5łokcii

3łokciwysokości.Ołtarzwykonanybyłzdrewnaakacjowego,zrogamiumieszczonymiwczterechnarożnikach.Pokrytybyłbrązemimiałwykonanezbrązupalenisko.Doukładaniamięsaofiar,
usuwaniapopiołuitd.służyłyróżnesprzęty(popielnice,łopatki,kropielnice,widełkiikadzielnice).PodobniejakArkaPrzymierza,ołtarzwyposażonybyłwpierścienieidrążki,bymożnagobyło
przenosićzmiejscanamiejsce.ChociażniebyłtakświętyjakArka,pełniłrolęmiejscakontaktuzBogiemibyłumieszczonynaosiprostejprzecinającejzewnętrznydziedziniecprzybytku.Ołtarzmógł
byćobsługiwanywyłącznieprzezczłonkówrodzinykapłańskiejAarona,zaśjegofunkcjapolegałanawskazywaniuludowiprzymierzowejobietnicypłodnościiZiemiObiecanej.Ołtarzumożliwiał
Izraelitomnawiązaniewspólnotyzmocą,któraichchroniłaibłogosławiła.

Dziedziniec

Następnieurządziszdziedziniecprzybytku.Zasłonydziedzińca

zeskręconegobisiorusbędąpostroniepołudniowejnastołokci
długie,

27,9-19Dziedziniectopoświęconaprzestrzeńwokółsanktuarium,ogrodzonabarierązdrewnaitkanin.Jestodpowiednikiemdziedzińcówświątynijerozolimskiej(1Krl6,36;Ez40;Mt

21,12p;Dz21,27-30).

adotegodwadzieściasłupówidwadzieściapodstawzbrązu

orazhaczykiiklamryzesrebra.

Taksamopostroniepółnocnej

zasłonybędąnastołokcidługie,aponadtodwadzieściasłupów,
dwadzieściapodstawzbrązuorazhaczykiiklamryzesrebra.

szerokościdziedzińcapostroniezachodniejzasłonabędziemiała
pięćdziesiątłokci,adotegodziesięćsłupówidziesięćpodstaw.

szerokościdziedzińcapostroniewschodniejbędziemiałarównież
pięćdziesiątłokci.

Zasłonyjednejbocznejścianybędąmiały

piętnaściełokcioraztrzysłupyitrzypodstawy.

Takżezasłony

drugiejścianybocznejbędąmiałypiętnaściełokcioraztrzysłupyi
trzypodstawy.

Przywejściunadziedziniecbędziezasłonana

dwadzieściałokcizfioletowejiczerwonejpurpury,zkarmazynu,z
bisioruskręconego,wielobarwniewyszywana,adotegoczterysłupyi
czterypodstawy.

Wszystkiesłupydokoładziedzińcawinnybyć

zaopatrzonewsrebrneklamry;haczykizaśbędązesrebra,apodstawy
zbrązu.

Długośćdziedzińcabędziewynosiłastołokci,szerokość–

pięćdziesiątłokci,awysokość–pięćłokci[zzasłonami]ze
skręconegobisioruizpodstawamizbrązu.

27,18szerokość-pięćdziesiątłokci.Taksam.Wtekściehebr.:„pięćdziesiątnapięćdziesiąt”.—[zzasłonami].Dodatekwziętyz38,16.

Wszystkienaczyniaprzybytkudojakiegokolwiekużytku,

wszystkiejegopalikiiwszystkiepalikidziedzińcabędązbrązu.

27,9-19.Dziedziniec.Zasadyarchitekturyświątynnejnakazywały,bynajświętszepomieszczeniabyłyodgrodzoneodsferyprofanum,wktórejtoczyłosiężyciecodzienne-wprzypadku

izraelskiegoprzybytkubyłtodziedziniec.Obszarwytyczałyzasłonyzkręconegobisioru(owysokości5łokci),opasująceobszarliczącywprzybliżeniu100x50łokci.Ponieważwewnętrznaczęść
przybytkumiaławysokość15łokci,ogrodzeniezasłaniałojedyniedolnąjegoczęść,pozostawiającwyraźniewidocznysymbolobecnościBożej.Zasłonydziedzińcazawieszonebyłyna66słupach
umieszczonychwpodstawachzbrązu.Użyciecorazbardziejpospolitychmateriałówodzwierciedlałozasadęprogresji,zgodniezktórą,podążającodśrodkaprzybytkuzazewnątrz,stosowanocoraz
prostszemateriały.

Oliwadoświecznika

TyrozkażeszIzraelitom,abyprzynosilidoświecznikaoliwę

czystą,wyciśniętązoliwek,celemnieustannegopodtrzymywania
światłalampy

wNamiocieSpotkania,nazewnątrzzasłony,którajest

przedŚwiadectwem.Aaronzaśwrazzsynamiswymibędzieją
przygotowywać,abypłonęłaprzedPanemodwieczoradorana.Takie
jestprawowieczneprzezwszystkiepokoleniadlaIzraelitów.

27,21.NamiotSpotkania.AaronijegosynowiemieliumieścićlampyoliwneprzedNamiotemSpotkania,tj.w„świętymmiejscu”znajdującymsięzarazzazasłonąoddzielającąMiejsce

Najświętsze.TamwłaśnieBożaobecnośćukazywałasięMojżeszowiitamludotrzymywałpoleceniazapośrednictwemwyroczni(zob.Wj39,23;40,2.6.29).Miejscetomiałowięczarównocharakter
symboliczny,jakipraktyczny(utylitarny).ŚwiadectwemobecnościBożejbyłynieprzerwaniepalącesięlampy.Obsługiwanielampnależałodokapłanów;wnazwie„NamiotSpotkania”obecnyjest
równieżmotywBożegoprzewodnictwaobiecanegoMojżeszowi,azajegopośrednictwemludowi.

27,20-21.Nieprzerwaniepłonącelampy.Najczystszaoliwazoliwekbyłaużywanajakopaliwodolamp,któremiałynieprzerwaniepłonąćprzedwejściemdoMiejscaNajświętszego.

LampytemiałybyćobsługiwaneprzezAaronaijegosynów,isymbolizowałyobecnośćBożą.Kontynuacjętejfunkcjikapłańskiejznaleźćmożnaw1Sm3,3.

Wj28

Szatykapłańskie

Tyzaśrozkażbratutwemu,Aaronowi,ijegosynom,wybranym

spośródIzraelitów,podejśćdociebie,abyMisłużylijakokapłani:
AaronorazNadab,Abihu,EleazariItamar,synowieAarona.

28,1.Kapłaństwo.Pojawieniesięzawodowegokapłaństwajestoznakąistnieniadojrzałegosystemureligijnego.WyznaczającAaronaijegosynów,Bógoznajmił,ktojestgodny,bysłużyć

wJegoprzybytku,orazustanowiłdziedzicznąsukcesjęnaurzędziearcykapłanadlaprzyszłychpokoleńIzraela.LiniaarcykapłańskawywodziłasięzpokoleniaLewiego,akonkretnieodAarona.
Ponieważrolakapłanówpolegałanaskładaniuofiarzaludikierowaniuobchodamiważnychświątreligijnych,mielionipewneprawaiobowiązki,któreinnymIzraelitomnieprzysługiwały.Nosili
specjalneszatyimieliprawodoczęściofiar,którasięimnależała.Niemogliposiadaćwłasnościziemskiejanispełniaćinnychfunkcji.Obowiązywałyichwyższestandardyposłuszeństwaipodlegali
surowszejkarzezaniewykonywanieswychobowiązkówlubniedawanieludowiwłaściwegoprzykładu.

28,1.KapłaniBliskiegoWschodu.KażdazkulturBliskiegoWschoduwytworzyławłasnąwarstwękapłańską.JedyniewplemionachBeduinówniebyłoosób,którychjedynymzadaniem

byłowykonywaniefunkcjikapłańskich,służeniewświątyni,składanieofiar,organizowanieuroczystościreligijnychiświąt.Kapłanówodmłodościkształconowświątyni,wniektórychprzypadkach
przynależnośćdoklasykapłańskiejbyładziedziczna.Kapłaninależelidogronanielicznychczłonkówspołeczeństwaumiejącychczytaćipisać,dlategodonichnależałoodnotowywanieważnych
wydarzeńorazodgadywaniewolibogów.Czynnośćta,znanapodnazwąwyroczni,byłaobokskładaniaofiarrytualnychjednymzgłównychźródełautorytetuiwładzykapłanów.Istniałarównież
charakterystycznahierarchiakapłańska-odarcykapłana,któryczasamirywalizowałowładzęzkrólem,przezkapłanówśredniegoszczebla,wykonującychcodziennerytuałyiofiary,pomuzykówi
sługiświątynne,wykonującezwykłeczynnościporządkoweistrażniczekoniecznewkażdejwiększejwspólnocie.

IsprawiszszatyświęteAaronowi,bratutwemu,kuczciiku

ozdobie.

Porozmawiajzewszystkimiwybitnymirękodzielnikami,

którychwyposażyłemwzmysłpiękna,abysporządziliszatydla
Aarona,bypoświęconysłużyłMiwnichjakokapłan.

Otoszaty,

jakiewinnisporządzić:pektorał,efod,sukniawierzchnia,tunika
wyszywana,tiaraipas.Teszatysporządziszdlatwegobrata,Aarona,
idlajegosynów,abyMisłużylijakokapłani.

Aużyjąnatozłotych

nici,fioletowejiczerwonejpurpuryikarmazynuorazskręconego
bisioru.

Efod

Efodwykonajązezłotychniciizfioletowejorazczerwonej

purpury,zkarmazynuorazzeskręconegobisioru–dziełobiegłego
tkacza.

28,6-14Whebr.językubiblijnymnazwa„efod”(etymologianiepewna)oznaczatrzyróżnerzeczy:1.instrument-wyrocznię,służącądozasięganiaraduJahwe(por.1Sm2,28+);2.efod

bad,„przepaskęlnianądookołabioder”,noszonąprzezosobydopuszczonedosłużbyliturgicznej(por.1Sm2,18+);3.efodarcykapłana,rodzajfartuchapodtrzymywanegopaskiemiszelkami,z
przymocowanymdoń„pektorałemsądu”(w.15n),wktórymznajdowałysięświętelosy,urimitummim(w.30;Kpł8,7-8;por.1Sm14,41+).Efodarcykapłanaupodobnionowtensposóbdoefodu
będącegowyrocznią,asamanazwaprzypomina—możerozmyślnie—dawnystrójkapłański.Tezestawieniasąjednaksztuczne:opisstrojuarcykapłanaodnosisiędopierodoepokipowygnaniu,a
efod-wyroczniazeświętymilosamiprzestałbyćwużyciupoczasachDawida.—Por.jeszczeSdz8,27+.

[Efod]będziemiałprzypiętedwanaramienniki,abędąprzypięte

naobugórnychkońcach.

Aprzepaskaefodu,którasięnanim

powinnaznajdowaćistanowićcałość,mabyćwykonanataksamoze
złotychnici,zfioletowejiczerwonejpurpury,zkarmazynuize
skręconegobisioru.

Weźmieszdwaonyksyiwyryjesznanichimiona

synówIzraela.

Sześćimionnajednymkamieniu,asześć

pozostałychimionnakamieniudrugim,wedługporządkuich
urodzenia.

Jaksięwykuwawkamieniuijakrytowniksporządza

pieczęcie,takwyryjitynaobukamieniachimionasynówIzraelai
osadźjewzłotychoprawach.

Dwatekamienieumieścisznaobu

naramiennikachefodujakokamieniepamięciosynachIzraela.I
będzienosiłAaronichimionaprzedPanemnaoburamionach–dla
pamięci.

Umieściszjewzłotychobszyciach:

idwałańcuszkiz

czystegozłotawykonasz:jakbyplecionki,itełańcuszkiosadziszw
obszyciach.

28,6-14.Efod.NajważniejszymelementemstrojuAaronabyłefod-lnianaszataokrywającagórnączęśćciałalubprzedniaczęśćstrojumającanaramiennikiiprzytwierdzonadopasa.

Znaczenieefodupodkreślałoużyciedojegowytworzeniapięciukolorówprzędzy,złoteoprawyidrogocennekamieniezwyrytyminapisami.UmieszczenienazwsześciupokoleńIzraelanakażdym
kamieniustaleprzypominało,żearcykapłanreprezentowałnaródprzedBogiem.To,żewpóźniejszychfragmentach(Sdz17,5iSdz8,24-27)efodpojawiasięwzwiązkuzbożkamiifałszywymkultem,
wskazuje,żeszatętęzapożyczonozkulturymezopotamskiej-gdzie,byćmoże,byłanoszonaprzezkapłanówiużywanadoprzyodziewaniabożków.Pektorał(Wj28,15),urimitummim(Wj28,30)oraz
efodbyłyużywanedozasięganiawyroczni(1Sm23,9-11).Najwyższykapłanbyłwięcubranywszaty,którepomagałymurozpoznaćwolęBożą.

Pektorał

Uczyniszteżpektorałdoradzeniasięwyroczni–dzieło

biegłegotkacza–wtensamsposóbjakefod:zezłota,zfioletoweji
czerwonejpurpury,zkarmazynuizeskręconegobisioru.

Będzie

kwadratowyiwedwojezłożony,adługośćjegoiszerokośćbędzie
wynosiłajednąpiędź.

28,16jednąpiędź.Ok.dwudziestudwóchcm.

Umieścisznanimczteryrzędydrogichkamieni:wjednym

rzędzierubin,topaziszmaragd–rządpierwszy,

28,17czteryrzędydrogichkamieni.Wtekściehebr.wtymmiejscujeszczedwasłowa,niemająceżadnegosensuwzdaniu,dosł.:„zkamienia”i„szereg”.

wdrugimrzędziegranat,szafiriberyl,

wtrzecimrzędzie

hiacynt,agatiametyst,

awczwartymrzędziezłocistytopaz,onyksi

jaspis.Będąosadzonerzędamiwoprawiezezłota.

Kamieniete

otrzymająimionasynówIzraela:będzieichdwanaściewedługich
imion;będąrytenawzórpieczęci,każdyzwłasnymimieniem,
wedługdwunastupokoleń.

Uczyniszdopektorałułańcuszkijako

skręconesznurki,jakplecionka,zczystegozłota.

Uczyniszteżdo

pektorałudwazłotepierścienieiprzymocujeszobatepierścieniena
obu[górnych]końcachpektorału.

28,23W.23-28tekstuhebr.wgrec.skróconeiumieszczonepow.29.

Dwiezłoteplecionkiprzewleczeszprzezobapierścienienaobu

[górnych]końcachpektorału.

Obazaśpozostałekońceobydwu

plecionekprzymocujeszdoobuoprawiprzywiążeszdopoprzedniego
naramiennikaefodu.

Potemwykonaszjeszczedwazłotepierścienie

–iumieściszjenadwóch[dolnych]końcachpektorałuujegobrzegu
postroniewewnętrznej,zwróconejdoefodu.

Iwykonasz[jeszcze]

dwazłotepierścienieiprzymocujeszjedoobunaramiennikówefodu
pojegozewnętrznejstronieudołu,wmiejscuspięciaefoduz
przepaską.

Potemzwiążesiępierścieniepektorałuzpierścieniami

efodusznuremzfioletowejpurpury,takabypektorałleżałna
przepasceefoduiniemógłsięprzesunąćzeswegomiejscanaefodzie.

WtensposóbAaronbędzienosiłimionasynówIzraela,wypisanena

pektoraledoradzeniasięwyroczni,naswymsercu,gdybędzie
wchodziłdoMiejscaŚwiętego,aby[onich]pamiętałprzedPanem
ustawicznie.

Dopektorałudoradzeniasięwyroczniwłożyszurimsi

tummims,abybyłynasercuAarona,gdybędziewchodziłprzed
obliczePana.ItakbędzienosiłAaronzawszenasercuswoim
[pektorał]doradzeniasięwyrocznidlaIzraelitówprzedobliczem
Pana.

28,30DrugaczęśćwierszawBJ:„itakAaronbędzienosiłzawszenaswoimsercusądIzraelitówprzedJahwe”,tzn.będzienosiłśrodekdorozsądzaniaprzezwyrocznięichspraw.Również

w.w.15,29,30aBJ:„pektorałsądu”.

28,15-30.Pektorał.Zpodobnychwielobarwnychnici,zktórychwykonanyzostałefod,bieglitkaczeumieli,przezpodwójnezłożeniemateriału,sporządzićkwadratowątorbę.Pektorałbył

przytwierdzonydoefoduzapomocązłotychłańcuszkóworazsznurazfioletowejpurpuryprzechodzącegoprzezzłotepierścienienapektoraleinaramiennikiefoduorazjegoprzepaskę.Napektorale
znajdowałosiędwanaściepółszlachetnychkamienioprawionychwzłoto,umieszczonychwczterechrzędachpotrzy(por.listędrogocennychkamieniwEz28,13).Nakażdymkamieniuwyrytabyła
nazwajednegopokoleniaIzraelajakododatkoweprzypomnieniedlawszystkich(takżedlaBoga)obowiązkówkapłanajakoprzedstawicielaludu.Wtorbiespoczywającejnapiersiarcykapłana
znajdowałysięurimitummim.ObydwaprzedmiotyorazcałypektorałsłużyłydozasięganiawyroczniirozpoznawaniawoliBożej.NaBliskimWschodziewierzono,żekamienie(wtymróżnekamienie
szlachetne)mająwłaściwościapotropaiczne(chroniąceprzedduchowymisiłami).WpochodzącymzVIIw.przedChr.asyryjskimpodręcznikuzachowałasięlistaróżnychkamieniiopisuich
„działania”-odukojeniaBożegogniewupozapobieganiemigrenom.Najednejzlistrytualnychwymieniasiędwanaścieszlachetnychipółszlachetnychkamieni,którebyływykorzystywanedorobienia
filakteriinoszonychnaszyijakonaszyjnik.

28,30.Urimitummim.Wprzeciwieństwiedoinnychprzedmiotówopisanychwtymfragmencie,niemażadnejwzmiankinatemat„wykonania”urimitummim.Wskazujeto,że

znajdowałysięjużonewużyciuwokresiewcześniejszymiterazmusiałyzostaćjedynieumieszczonewpektoraleorazbyćużywaneprzeznajwyższegokapłana(zob.Kpł8,8iPwt33,8).WPiśmie
Świętymniemażadnychopisówtychprzedmiotów,chociażtradycjezokresuhellenistycznegoiokresówpóźniejszychświadczą,żebyłytoznaki,którewyciąganelosowowskazywaływolęBożą(zob.
Lb27,21;1Sm14,37-41i28,6).Urimitummimnieprzypisujesięcharakterunegatywnego-wprzeciwieństwiedoinnychpraktykzasięganiawyroczni,nigdyteżniewspominasięonichwe
fragmentachopisującychkultlubrytuałypogańskie.Mimotopraktykazadawaniabóstwupytaniatypu„tak-nie”(zasięganiewyroczni)rozpowszechnionabyłanaBliskimWschodzie.Szczególnie
interesującesątubabilońskietekstytamitu,wktórychzachowałosięwieleodpowiedzinapytaniazadawanewyroczni.Kamienie,oznaczająceodpowiedźtwierdzącąiprzeczącą(odpowiednio:białei
czarne),byłyrozpowszechnionenaobszarzeMezopotamii,wpraktykachokreślanychmianempsefomancji.Wjednymztekstówasyryjskichwymieniasięalabasterihematyt.Najpierwzadawano
pytanietypu„tak-nie”,następnieciągniętokamień.Kamieńotejsamejbarwiemusiałzostaćwyciągniętytrzyrazypodrząd,byodpowiedźmożnabyłouznaćzapotwierdzoną.Hebrajskiesłowourim
oznacza„światła”,dlategologicznejestwiązaniegozkamieniemojasnejlubbiałejbarwie.Jednozostatnioprzeprowadzonychbadańpotwierdziło,żehematyty,używanejakociężarkiipieczęcie,w
językusumeryjskimnazywano„kamieniemprawdy”.Podobneznaczeniemahebrajskiesłowotummim.

Sukniaarcykapłańska

Podefodzrobiszsuknię,całązfioletowejpurpury.

Ibędzie

miaławśrodkuotwórnagłowęiobszywkędokołaotworu,wykonaną
przeztkacza,jakprzyotworzepancerza,abysięnierozdarła.

Dokoładolnychjejbrzegówprzyszyjeszjabłkagranatuzfioletowej

iczerwonejpurpuryorazzkarmazynu,idzwonkizłotepomiędzy
nimidokoła.

28,33zkarmazynu.Wsam.iwgrec.dodanepotymwyrazie:„orazzeskręconegobisioru”,itakteżBJ.Wtekściehebr.pominięte.

Dzwonekzłotyijabłkogranatubędąnastępowałynaprzemian

dokołanadolnychbrzegachsukni.

28,33-34.Jabłkagranatu.Brzegisuknikapłańskiejbyłyobszytejabłkamigranatuzfioletowejiczerwonejpurpuryorazzkarmazynu.Owoctenczęstopojawiasięwbiblijnych

fragmentachnarracyjnychipieśniach(Lb13,23;20,5;Pnp4,3;6,7);motywjabłkagranatuwystępujerównieżwdekoracjachświątyniSalomona(1Krl7,18).Ogólnieowoctenpełniłrolęsymbolu
płodnościZiemiObiecanej.JabłkagranatusłużyłyrównieżjakoelementdekoracyjnyprzedmiotówrytualnychzUgarit.

IbędziemiałjąnasobieAaronpodczaspełnieniasłużby,aby

słyszanodźwięk,gdybędziewchodziłdoMiejscaŚwiętegoprzed
obliczePanaigdybędziewychodził–ażebynieumarł.

28,35abysłyszanodźwięk.Pozostałośćpierwotnej,szerokorozpowszechnionejwiarywto,żedźwiękdzwonkówodpędzademony.
28,31-35.Suknia.Podefodemnajwyższykapłannosiłluźnąsuknięzfioletowejpurpury,sięgającąniemaldokostek.Wokółotworunagłowęznajdowałasięobszywkazapobiegająca

rozerwaniusukni.Byływniejjedynieotworynaręce,bezrękawów.Brzegisuknibyłybogatozdobionejabłkamigranatu,międzyktórymiumieszczanozłotedzwonki.

28,33-35.Złotedzwoneczki.Małezłotedzwoneczkibyłyprzytwierdzonedobrzegówszatykapłańskiejmiędzynaszytymijabłkamigranatu.Ichdźwięktowarzyszyłczynnościom

najwyższegokapłanawMiejscuNajświętszym.Przypominałymu,bywypełniałswojeobowiązkiwsposóbzgodnyzprawem,iwskazywałyludowi,żeznajdujesięwświętymmiejscu.

Diademnatiarze

Iwykonaszozdobęwkształciekwiatuzczystegozłota,i

wyryjesznaniej,jaksięryjenapieczęci:„PoświęconyPanu”.

przywiążeszjąsznuremzfioletowejpurpury,takżebybyłanatiarzei
żebynaprzedniejstronietiarybyłaumieszczona.

Ibędzieonana

czoleAarona,ponieważAaronponiesieodpowiedzialnośćza
uchybieniapopełnioneprzyofiarach,którebędąskładaćIzraelici,i
przywszystkichświętychdarach.Abędzieciąglenajegoczoledla
zjednaniamułaskiwoczachPana.

28,38Arcykapłan,będącpoświęconyBogu,wynagradzałswojąosobąniedobrowolnegrzechyrytualne.
28,36-38.Diademzwyrytymnapisem.Abystaleprzypominaćojegoszczególnejrolikapłańskiej,arcykapłannosiłnatiarzezłotydiademzwyrytymnapisem„PoświęconydlaPana”.

Diademtenstanowiłodpowiednikdiademunakrólewskiejkoronie,którysymbolizowałmonarsząwładzę.Symbolurzęduwskazywałrównieżnaodpowiedzialnośćkapłana,czuwającegonad
wszystkimirytuałamireligijnymi,zauchybieniakultowe.

28,38.Poniesieuchybienia.Jakoosobaodpowiedzialnazawszystkierytuałyreligijne,arcykapłanmusiałpiastowaćswójurządwsposóbpoważny.Diademumieszczonybyłnajegotiarze

jakoznakwładzyisygnał,żezostanieuznanywinnymorazponiesiekaręzawszelkieuchybieniawwykonywaniuprzepisówrytualnychiskładaniuofiar.

Iutkaszsuknięzbisioru,izrobisztiaręzbisioruipas,który

będzietkaninąwielobarwniewyszywaną.

28,39.Turban[BT:„tiara”].Turbanbyływykonanyzlnianejtkaninyi,wedługJózefaFlawiusza(DawnedziejeIzraela3.7.6),miałróżnekształty.Możnadomniemywać,żetiara

arcykapłanabyłazdobniejszaodnoszonejprzezzwykłychkapłanów(Wj28,40).Miałateżpłytkęzwygrawerowanymnapisemiwięcejbarw.

Odmiennyubiórkapłanów

TakżedlasynówAaronawykonasztunikiiwykonaszimpasy

orazmitrykuczciikuozdobie.

Iubierzeszwnietwegobrata,

Aarona,isynówjegorazemznim,namaściszich,wprowadziszichw
czynnościkapłańskieipoświęciszich,abyMisłużylijakokapłani.

28,41Wiersz,któryantycypuje29,1orazrozciąganazwykłychkapłanównamaszczeniewedług29,7iKpł8,12zarezerwowanedlaarcykapłana,jestpóźniejszymdodatkiem.
—wprowadziszichwczynnościkapłańskie.Dosł.:„napełniszimręce”.Symbolicznygest,polegającynapołożeniuporazpierwszynarękachkapłanaczęścizwierzęcia,którąmiałzłożyćw

ofierze(29,9;32,29;Kpł8,27-28;Sdz17,5.12;1Krl13,33).Odpowiednikrytupodaniapatenyikielichaprzyświęceniachkapłańskich.

28,39-41.Tunika[BT:„sukniazbisioru”].Wczasachbiblijnychlnianatunikabyłatypowąszatąnoszonąprzezmężczyznikobiety.Noszonabezpośrednionaciele,sięgającakostektunika

zdługimirękawamidostarczałaochronyprzedsłońcem.Czasami,uludzibogatychikapłanów,tunikabyławyszywanalubmiałazdobionebrzegi(Rdz37,3i2Sm13,18-19).

Iuczyniszimspodnielniane,abyodbioderażdogoleniokryli

niminagośćciała.

28,42spodnielniane.Chodziłoouniknięciewszelkiejnieprzyzwoitości.KodeksPrzymierza(20,26)ztegożpowoduzabraniałołtarzyzestopniami,jednakwświątynibyłjedentakiołtarz.

IbędąjenosićAaronijegosynowie,ilerazybędąwchodzićdo

NamiotuSpotkanialubbędązbliżaćsiędoołtarzadlapełnienia
służbywMiejscuŚwiętym,abynieściągnęlinasiebiegrzechuinie
pomarli.Tojestrozporządzenienawiekidlaniego,aponimdlajego
potomstwa.

28,42-43.Lnianabielizna.Wprzeciwieństwiedopospólstwa,kapłanimusielinosićpodtunikąlnianąbieliznę.Zapobiegałotoodsłanianiunagości,gdywchodzilipostopniachołtarzalub

porządkowalimiejscewokółniego.Nagość,chociażpowszechniepraktykowanaprzezkapłanówmezopotamskich,wkulturzeizraelskiejbyłazakazana.

Wj29

KonsekracjaAaronaijegosynów

Wtensposóbpostąpisz,gdybędzieszichwyświęcałna

kapłanów:weźmieszmłodegocielcaidwabaranybezskazy,

przaśnechleby,iprzaśneplacki,zaprawioneoliwą,iprzaśne
podpłomykipomazaneoliwą.Upieczeszjeznajczystszejmąki
pszennej

iwłożywszyjedotegosamegokosza,wkoszuzłożyszje

naofiaręjednocześniezmłodymcielcemidwomabaranami.

29,2-3.Znajczystszejmąkipszennej.Przedmiotywykorzystanepodczasrytuałupoświęceniaprzybytku,ołtarzaikapłanówstanowiłysymbolpłodnościziemiorazdarówBogadlaJego

ludu.Pszennamąkaużytadowypiekuprzaśnychchlebówipodpłomykówbyłanajlepszejjakości,nadawałasięwięcnaofiaręzłożonąprzezlud,któregoegzystencjaniemalcałkowiciezależałaod
uprawyroli.

29,2-3.Przaśneplacki.PszenicaioliwazoliwkibyłygłównymiproduktamirolniczymistarożytnegoIzraela.Mieszającteelementypodczasprzygotowywaniaofiarnychchlebów,placków

ipodpłomyków,luduznawałrolęBoga,którycorokuobdarzałgourodzajnością.Kolejnośćofiarwskazujerównieżnasezonowewydarzeniasiewuiżniworazświętaocharakterzerolniczym.

29,2-3.Przaśnepodpłomykipomazaneoliwą.Jednoczesnezłożenieofiarzezboża/mąkiimięsaoznaczałoprzyjęcieprzezludprzymierzaorazuznanieroliBogajakotego,któryprzynosi

urodzaj.Chociażznaczenieofiaryzprzaśnychchlebów,plackówipodpłomykówpomazanycholiwąniejestjasne,produktytemogąoznaczaćtypoweówczesnewypiekilubspecjalneartykuły
przeznaczonedoużytkurytualnego.

Aaronowizaśisynomjegorozkażeszprzybliżyćsiędowejścia

doNamiotuSpotkaniaiobmyjeszichwodą.

29,4Chodziokąpielcałkowitą,różnąodablucji,októrychmowaw30,19-21—maonadaćwymaganączystośćrytualną.
29,4.Obmyjeszichwodą.Byłobyniewłaściwe,gdybynowikapłanizałożylinoweszatysakralne,niewziąwszywprzódyrytualnejkąpieli.Całkowitezanurzeniebyłoelementem

uroczystościwyświęcenia.Później,przedwykonywanieminnychobowiązków,kapłanimusielijedynieobmywaćręceistopy(Wj30,17-21).

PotemweźmieszszatyiubierzeszAaronawtunikę,wsuknię,w

efodorazwpektorał,aprzymocujeszgoprzepaskąefodu.

29,5.Przepaskaefodu.Tylkoarcykapłanmiałspecjalniezaprojektowanąiutkanąprzepaskęefodu.Pomniejsikapłaniużywalizwykłychpasów(Wj29,9).Przepaskaefodubyłaoznaką

pozycji,spełniałarównieżfunkcjępraktyczną,opinającszaty,gdykapłanoddawałpokłonlubskładałofiary.

Awłożywszymutiaręnagłowę,umieściszświętydiademna

tiarze.

Następnieweźmieszolejdonamaszczaniaiwylejeszgona

jegogłowę,inamaściszgo.

29,7.Namaszczenie.WtymfragmencieiwtekściezKpł8,12tylkonajwyższykapłanzostałwyświęconynaurządpoprzeznamaszczeniegłowyolejem.JednakwWj30,30i40,15

namaszczonyzostałzarównoAaron,jakijegosynowie.Namaszczeniegłowyoliwąprzypominauroczystośćnamaszczeniakrólówwokresiepóźniejszym(1Sm10,1;16,13).Wobydwuprzypadkach
olejsymbolizujeBożedarydlaluduorazodpowiedzialność,którąwrezultacietejceremoniizłożononabarkiprzywódców.WkulturzeizraelskiejzwyczajnamaszczeniabyłznakiemBożegowybrania,
częstozwiązanymzudzieleniemdaruDucha.Zob.komentarzdoKpł8,1-9.

Takżesynomjegokażeszsięprzybliżyćiubierzeszichwtuniki

orazprzepaszeszAaronaijegosynówpasamiiokryjeszgłowyich

mitrami,ibędzienależałodonichkapłaństwonamocy

nieodwołalnegoprawa.IwprowadziszAaronaijegosynóww
czynnościkapłańskie.

29,9Aaronaijegosynów.Zatekstemhebr.Wgrec.pominięte.
29,8-9.Tuniki,pasyimitry.SynowieAarona,którzyjakokapłaniniższegoszczeblamielisłużyćpodrozkazamiojca,nosiliskromniejszeszatykapłańskie.Wyróżniałyichonejednaknatle

innychIzraelitów.Wyświęceniusynównietowarzyszyłarówniepodniosłaceremonia,bowiemobowiązki,któremielidospełnienia,niebyłytakważnejakobowiązkiarcykapłana.

PotemprzyprowadziszmłodegocielcaprzedNamiotSpotkania

iAaronorazjegosynowiepołożąręcenagłowiecielca.

29,10położąręcenagłowiecielca.Poto,byzeńuczynićichwłasnąofiarę.

IzabijeszgowobecPanaprzywejściudoNamiotuSpotkania.

Wziąwszyzaśniecokrwitegocielca,namaściszwskazującym

palcemrogiołtarza,aresztękrwiwylejeszupodstawyołtarza.

29,12.Namaściszpalcemwskazującymrogiołtarza.RogiołtarzabyłyszczególnymsymbolemobecnościBożejwkażdymakcieofiarnym.Umieszczająckrewofiarnegocielcanarogach

ołtarza,kapłanipotwierdzaliobecnośćimocBoga,któryobdarzażyciem,orazoczyszczalisięzgrzechu(zob.komentarzdoKpł4,7).

29,12.Resztękrwiwylejeszupodstawyołtarza.Ołtarzstanowiłnajważniejszyelementsystemuofiarzwierzęcych.Byłatoplatformakultowa,służącaoddawaniuBogutego,comusię

należy.Abyołtarzzostałwpełnipoświęconydotegocelu,musiałyzostaćoczyszczonekrwiąofiaryzagrzech(w.14)jegokorzenie(podstawa).

Apotemzbierzesztłuszcz,którypokrywawnętrzności,ipłat

tłuszczu,któryjestnawątrobie,iobienerki,itłuszcz,któryjestna
nich,ispalisztonaołtarzu.

29,13.Spalenietłuszczu.Wszystkieczęścicielcamusiałyzostaćspalone,zwierzęzostałobowiemzłożonejakoofiarazagrzech.Tłustewnętrznościoraznerkiiwątrobę,któremożnabyło

wykorzystaćdozasięgnięciawyroczni(jaktopraktykowanowMezopotamii)lubrozdaćuczestnikom,spalanonaołtarzu.

Leczmięsocielcaijegoskórę,ijelitazichzawartościąspalisz

wogniupozaobozem.Jesttoofiarazagrzech.

29,14.Spaleniepozostałychczęścizwierzęciapozaobozem.Nieczystościiresztkimusiałyzostaćwyniesionenazewnątrzobozu(zob.Pwt23,12-14).Ponieważcieleczostałzłożonyw

ofierzezagrzech,jegomięso,skóraiwnętrznościbyłyskalane,dlategoniemogłyzostaćspożytelubwykorzystanewinnysposób(zob.Kpł4,12).

29,14.Ofiarazagrzech.Izraeliciskładaliwielerodzajówofiar-zwyklebyłytoofiarydziękczynneiofiaryprzebłagania.Ofiarazagrzechmiałanaceluoczyszczenieczłowieka,którystał

sięnieczystyprzezkontaktznieczystością(fizycznąlubduchową)lubzpowoduokreślonychwydarzeń(np.nocnychwycieków,Pwt23,10).Byłateżskładanapodczasuroczystościwyświęcania
kapłanów,którzymielispełniaćjeszczewyższestandardyczystościodzwyczajnychIzraelitów.Zwierzętazabijanepodczastakichrytuałówprzyjmowałynasiebiegrzechyinieczystościludzi,którzyje
ofiarowywali.Stawałysięskalaneiniemogłybyćspożywaneaniwykorzystywanewinnychcelach.Każdaczęśćofiarnegozwierzęciamusiałazostaćzniszczona-organywewnętrzneitłuszczspalone
naołtarzu,zaśmięso,skóraikości-pozaobozem.Drugazczynnościmiałazapobiecskalaniumiejscazamieszkanialudzi.Wceluuzyskaniadodatkowychinformacji,zob.komentarzdoKpł4,1-3.

WeźmiesznastępniepierwszegobaranaiAaronorazjego

synowiepołożąręcenagłowiebarana.

Izabijeszpotemtegobarana,

awziąwszyniecojegokrwi,pokropiszołtarzdokoła.

Ipodzielisz

barananaczęści,aobmywszyjegownętrznościinogi,położyszjena
innychjegoczęściachinagłowie.

Ispaliszcałegotegobaranana

ołtarzu.JesttoofiaracałopaleniadlaPana,miławoń,ofiaraspalana
dlaPana.

29,18miławoń.TenantropomorfizmwyrażazadowolenieBogazezłożonejMuofiary(por.niżejpassim;Rdz8,21;Kpł1,9;Lb28,2).
29,15-18.Baranjakoofiaracałopalna.Pierwszybaran,złożonywofierzepodczasuroczystościpoświęcenia,musiałzostaćcałkowiciestrawionyprzezogieńnaołtarzu.Ciałozwierzęcia

ciętonakawałkiimyto,byniezawierałoskalanychwnętrzności,dopierowtedymożnabyłojezłożyćnaplatformieofiarnej.Dlaludówpasterskichmięsostanowiłodużąwartość,jednakbaranicielec
(obydwazwierzętabyłysymbolempłodności)musiałyzostaćcałkowiciespalone,abydarofiarnydlaBogabyłypełny.GdyskładanoofiarędlauczczeniamocyBoga,niemożnabyłowziąćniczegodla
siebie.

29,18.Miławoń.RównieżbogówMezopotamiiwabiławońskładanychofiar(np.wopowieściopotopieiwEposieoGilgameszu).Oprócztegomusielionijednakspożywaćofiary,bysię

pożywić.WkulturzeIzraelitów„miławoń”oznaczaławłaściwąmiłąBoguofiarę(zob.Rdz8,21).OkreślenietostałosięterminemoznaczającymofiaręgodnąBogaiprzezNiegoprzyjętą(por.Kpł
26,31),niezaścoś,cosięspożywa.

Apotemweźmieszdrugiegobarana,Aaronzaśijegosynowie

położąręcenajegogłowie.

29,10.15.19.Położenierąknagłowiezwierzęcia.Gdyzwierzęofiarneprzyprowadzanodoołtarza,kapłanmusiałsięupewnić,czynadajesięnaofiarę.Posprawdzeniukapłanwykonywał

symbolicznyrytuał,potwierdzającygodnośćzwierzęcia,następniekładłręcenazwierzęciu,biorącodpowiedzialnośćzajegośmierćorazcel,wjakimskładanojewofierze.Niektórzyuczenitwierdzą,
żebyłtogeststwierdzającynabyciedoniegowłasności.Zob.komentarzdoKpł1,3-4,wktórymomówiliśmyróżnemożliwości.

Izabijeszbarana,awziąwszyniecojegokrwi,namaścisznią

wierzchprawegouchaAaronaiwierzchyprawychuszujegosynów,i
kciukiichprawejrękiidużepalcenogi,ipokropiszkrwiąołtarz
dokoła.

29,20prawegoucha.Wedługprzekładówstarożytnych.Teksthebr.:„ucha”.
29,20.Krewnawierzchuucha,kciukuidużympalcustopy.Podobniejakposłużyławcześniejdopoświęceniaołtarzadosłużby,krewzostałatutajwykorzystanadooznaczeniazdolności

kapłana-zdolnościdosłuchaniasłowaBożego,składaniaofiariprowadzenialudupodczaskultuBożego,kiedypodążałpieszo.Wrytualetymjestrównieżobecnyelementoczyszczeniakażdejzowych
zdolnościprzezkrewprzebłagania(por.Kpł14,14).

29,20.Pokropiszkrwiąołtarzdokoła.Krewtrzechzwierzątofiarnychzostaławykorzystanadousunięciagrzechówwyświęconychkapłanów.Pokropienierogówołtarzakrwiąpierwszego

baranastanowiłowyrazuznaniaBożejmocyudzielaniażyciaorazznaczeniasłużbykapłańskiej;krewbyłatakżesymbolemoddaniakapłanówjakosługBożych(por.Wj24,5-6).

Iweźmieszniecokrwi,którajestnaołtarzu,iolejudo

namaszczania,ipokropiszAaronaijegoszaty,ijegosynóworazich
szaty,abybyłpoświęconyrazemzeswymiszatami,aznimtakże
jegosynowieiszatyjegosynów.

29,21Wierszbędącypóźniejszymdodatkiemumieszczanymwrozmaitychmiejscach:wgrec.przedw.20b,wsam.pow.28,wKpłpo8,29,któryodpowiadaWj29,26.
29,21.Pokropieniekapłanówkrwiąiolejem.Krewiofiarabyłygłównymielementamiuroczystościofiarnej.Pokropienienimikapłanówiichszatkrwiąiolejemoznaczało,żeobrzęd

wyświęceniazostałzakończony,zaśkapłaniwsposóbfizycznynaznaczenidosłużby(por.oznaczenieIzraelitówjakogwarantówprzymierzawWj24,8orazludoczyszczony).

Iweźmieszzbaranatłuszcziogon,itłuszczpokrywający

wnętrzności,ipłattłuszczu,któryjestnawątrobie,iobienerki,i
tłuszcz,któryjestnanich,ipraweudo,botojestbaranofiary
wprowadzeniawczynnościkapłańskie;

takżebochenchlebaiplacek

naoliwie,ipodpłomykzkoszaprzaśników,któresąprzedPanem.

WszystkotopołożysznadłonieAaronainadłoniejegosynów,i

wykonaszgestkołysaniaprzedPanem.

29,24gestkołysania.Tenrytprezentacjipolegałnakołysaniuodsiebieikusobieprzedmiotu,którywtensposób,zanimpowróciłdokapłana,zostawałpoświęconybóstwu.

Weźmiesztopotemzichrąkispalisznaołtarzuponadofiarą

całopaleniajakomiłąwońprzedPanem.Jesttoofiaraspalanadla
Pana.

Iweźmieszmostekzpiersibaranaofiarowanegona

wprowadzenieAaronawczynnościkapłańskie,iwykonasznimgest
kołysania,iprzypadnieontobiewudziale.

29,23-26.Obrzędkołysania.WtrzeciejczęścirytuałuofiarnegoelementyzkoszaprzaśnikóworazfragmentybaranapodczaswyświęceniazostaływzniesionedoBogaw„obrzędzie

kołysania”.Wydajesię,żetennieporęcznystosdarówofiarnychbyłraczejwznoszonywzwyż,niżżewykonywanonimfaktyczniegestkołysania-mogłotobowiemdoprowadzićdoutratyrównowagii
upuszczeniaświętychprzedmiotów.Słowaużytewtekściehebrajskimlepiejtłumaczyćjako„ofiarę/gestpodniesienia”.Podobnysposóbofiarowaniaprzedstawionyzostałrównieżnaegipskichreliefach.
Fizycznygestpodniesieniawskazywał,żewszystkieelementyofiarypochodząodBogaidoNiegonależą.Jeślitakrzeczywiściebyło,plackiipodpłomykibyłypodnoszonekuniebu,następniezaś
spalanenaołtarzu.Jednakżemięsobaranawykorzystywanodoucztyprzymierza,którąmiałspożywaćAaronijegosynowie(wprzeciwieństwiedopierwszegobarana,któryzostałwcałościspalony).
Powstałwtensposóbprecedens,wskazującyktóreczęścizwierzęciaofiarnegonależąsiękapłanom(zwracamyuwagę,żeMojżeszwziąłswojączęśćjakokapłandokonującyobrzęduwyświęcenia-w.
26).

Ajakorzeczświętąoddzieliszmostekkołysaniaiłopatkę

podniesienia,ito,cobyłokołysane,icobyłopodnoszonezbarana
jakoofiarywprowadzeniawczynnościkapłańskieorazcosięnależy
Aaronowiicosięnależyjegosynom.

Matoprzypaśćwudziale

Aaronowiijegosynompowieczneczasyjakonależnośćod
Izraelitów.Jesttobowiemofiarapodniesienia,aofiarapodniesienia
należysięimodIzraelitówzichofiarbiesiadnych,podnoszonychz
nichdlaPana.

29,26-28.Częściofiarprzeznaczonenapokarmdlakapłanów.Ponieważkapłanimoglizajmowaćsięwyłączniewykonywaniemczynnościreligijnychinieposiadaliziemi,utrzymywali

sięzczęściofiarskładanychnaołtarzu.Pewneczęścizwierząt,mostekzpiersibaranaiudziec,byłyodkładanejakonależnekapłanom.PonieważpokarmtenzostałdanynaofiaręizłożonyBogu,mogli
gospożywaćwyłączniekapłani.To,czegoniezjedli,musiałobyćztegosamegopowoduspalone.

AszatyświęteAaronabędąoddaneponimjegosynom,i

zostanąwnieubrani,gdybędąnamaszczaniiwprowadzaniw
czynnościkapłańskie.

Przezsiedemdnibędziejewdziewałtenz

jegosynów,któryzostanieponimkapłanemibędziewchodziłdo
NamiotuSpotkania,abypełnićsłużbęwświętymprzybytku.

29,29-30.Szatykapłańskiejakowłasnośćdziedziczna.WtymfragmencieKsięgiWyjścia,któryprzerywadyskusjęnatematmięsaofiarnego,wprowadzonorozwiązaniadotyczące

wyświęcaniaprzyszłychpokoleńkapłanów.Szatynajwyższegokapłana,wykonanedlaAarona,miałyzostaćpojegośmierciprzekazanenastępcy.PośmierciAaronaMojżeszzdjąłzniegowszystkie
szatyofiarneipotrwającymsiedemdnirytualewłożyłjenajegosyna,Eleazara(Lb20,22-29)

Weźmieszpotembaranaofiarywprowadzeniawczynności

kapłańskieiugotujeszjegomięsowmiejscupoświęconym.

29,31.Ugotujeszjegomięsowmiejscupoświęconym.Ponieważmięsozofiarykołysaniaorazofiarypodniesieniabyłoświęte,niemogłozostaćprzygotowanewmiejscuświeckim.

Gotowanojewięcnadziedzińcuprzybytku.Byświęteprzedmiotyzachowałymociautorytet,możnaichbyłodotykaćiużywaćwyłączniewmiejscachświętych.

IbędziespożywałAaronijegosynowiemięsobaranaichleb,

któryjestwkoszuprzywejściudoNamiotuSpotkania.

Ibędąjeść

to,cobyłoprzebłaganiemzanich,abyichwprowadzićwczynności
kapłańskieioddzielićjakoświętych.Niktzaśzniepowołanychnie
będzietegojadł,gdyżjesttorzeczświęta.

Ajeślipozostałodorana

cośzmięsaofiarywprowadzeniawczynnościkapłańskielubz
chleba,wówczasnależytospalićwogniuiniemożnategojeść,bo
jesttorzeczświęta.

29,34.Spalenieresztek.Zpowoduswojegoświętegocharakteru,mięsoofiarneprzeznaczonenapokarmkapłanówniemogłobyćużywanedożadnychinnychcelówlubspożywaneprzez

pospólstwo.To,coniezostałoodrazuzjedzone,musiałozostaćspalone,byzapobiecniewłaściwemuwykorzystaniuświętości.

IpostąpiszzAaronemizsynamijegowewszystkimtak,jakci

poleciłem:przezsiedemdnibędzietrwałowprowadzaniewczynności
kapłańskie.

Icielcanaofiaręzagrzechzłożyszkażdegodniana

przebłaganieiprzeztęofiaręzagrzechoczyściszołtarzinamaścisz
go,abygouświęcić.

Przezsiedemdnibędzieszdokonywał

przebłaganianadołtarzemibędzieszgopoświęcał,astaniesiębardzo
święty,icokolwiekdotkniesięołtarza,będzierównieżświęte.

29,36-37.Przebłaganie.Wprocesietransformacji,dokonującymsięnaołtarzuofiarnym,zasadnicząrolęodgrywałooczyszczenie.Żadenprzedmiotwykonanyprzezludziniemógł,z

definicji,byćwystarczającoczysty,abynadawałsiędosłużbyBożej.Jedyniewwynikudługotrwałego(wykonywanegodwarazydziennieprzezsiedemdni),ściśleokreślonego"rytuałuskładania
codziennieofiarzezwierząt(cielców),ołtarzmógłzostaćwwystarczającymstopniuoczyszczony,bystalsięświętyinabrałsakralnegocharakteru.Wwynikutegorytuałuusuwanogrzechypochodzące
odludzi,którzygodokonali,orazskalanychmateriałów,zktórychzostałzrobiony(skalanychwznaczeniupozbawieniaświętości),czyniącołtarzskutecznymwsłużbieBożej.Odtegoczasuwszystko,
comiałomiećkontaktzołtarzem,musiałobyćczyste(kapłaniiofiary).Jeślizachowanonależytypoziomczystościrytualnej,ofiaryzostałyprzyjęteprzezBoga,ludmiałzaśpożytekzeswejsłużby.
Zob.komentarzdoKpł1,4.

29,37.Cokolwiekdotkniesięołtarza,będzierównieżświęte.Zpowoduniezwykłejświętościołtarzaofiarnego(świętościąustępującegojedynieMiejscuNajświętszemuwprzybytku),

każdy,ktogodotknął,stawałsięświęty.Równieważnebyłostrzeżenieołtarzaprzednieczystymiludźmilubrzeczami,bowiemutraciłbywtensposóbswojąświętośćlubuległskalaniu.

Ofiaraustawiczna

Aotozczegobędzieszskładałofiarę:dwarocznebaranki

codziennieiustawicznie.

29,38.Codzienneofiary.Ofiaryzagrzechiofiarydziękczynnemusiałybyćskładanecodziennie,niejedynieprzyspecjalnychokazjach(takichjakwyświęceniekapłanów).Kapłanimusieli

codziennieskładaćwofierzedwarocznebaranki(obrzędznanyjako„ustawiczna”ofiara)-jednegorano,drugiegowieczorem.Tenpowtarzanycodzieńrytuałbyłdlaludusygnałemnieprzerwanej
Bożejobecnościpośródnichorazstałegoobowiązkuposłuszeństwawarunkomprzymierza.Nieprzerwaneskładanieofiarnaołtarzuzapewniałotakżejegoświętośćorazpodkreślałoznaczeniekapłanów
jakoosóbzawodowozwiązanychzreligią.

Jednegobarankaofiarujeszrano,adrugiegobarankaofiarujesz

ozmierzchu.

Dopierwszegobarankadodaszdziesiątączęśćefy

najczystszejmąki,zaprawionejćwiartkąhinuwyciśniętejoliwy,a
jakoofiarępłynnązłożyszwinowilościćwiartkihinu.

29,40dziesiątączęśćefy.Ok.czteryipół1.
—ćwiartkąhinu.Ok.jedenosiemdziesiątsiedemsetnychl.
29,40.Dziesiątączęśćefy.GłównąjednostkąmiarysubstancjisypkichbyłwIzraeluhomer/omerrównyładunkowi,którymożnabyłoprzewieźćnaośle.Efa(terminzapożyczonyzjęzyka

egipskiego)byłarówna1/10homera(Ez45,11).Elementemcodziennejofiarybyła1/10efynajprzedniejszejmąki.

29,40.Czwartejczęścihinu.Hin(terminzapożyczonyzjęzykaegipskiego)byłjednostkąmiarysubstancjipłynnych,wprzybliżeniurównągalonowi.Jednączwartąhinu(jednąkwartę)

wyciśniętejoliwymieszanozmąkąpodczasprzygotowywaniacodziennejofiary.Prócztegocodziennieskładanoofiaręzpłynówwpostacikwartywina.

Adrugiegobarankaofiarujeszozmierzchuztakąsamąofiarą

pokarmowąitakąsamąofiarąpłynnąjakrano,jakomiłąwońna
ofiaręspalanądlaPana.

29,40-41.Ofiarazpłynów.Ofiarazpłynów(libacja)byłajednązcodziennychofiarskładanychwprzybytku.Zanoszonojąranoiwieczorem,wrazzofiarązbaranka,orazzmąki

zmieszanejzoliwą,naznakBożejopiekiiłaskiudzielonejminionegodnia.Wylewanieofiarzpłynówbyłopowszechnąpraktykądomowąstosowanąprzedposiłkami-rytuałtenzostałpóźniej
przeniesionydocodziennychofiarjakoelementwspólnotowego,przymierzowegoposiłku,symboliczniespożywanegoprzezBogailud.

Tobędzieustawicznaofiaracałopalenia,składanazpokoleniaw

pokolenieuwejściadoNamiotuSpotkania,przedPanem,gdziebędę
sięspotykałztobą,abyrozmawiać.

29,42sięspotykałztobą.Zagrec.isam.Wtekściehebr.:„sięspotykałzwami”,

TambędęsięspotykałzIzraelitami,itomiejscebędzie

uświęconeprzezmojąchwałę.

IpoświęcęNamiotSpotkaniaiołtarz;

Aaronaijegosynówpoświęcę,abymisłużylijakokapłani.

Ibędę

mieszkałpośródIzraelitów,abędęimBogiem.

Ipoznają,żeJa,Pan,

jestemBogiem,którywyprowadziłwaszziemiegipskiejimieszkał
pośródwas–Ja,Pan,waszBóg.

29,1-46.Uroczystośćustanowienia.Poprzekazaniupoleceńdotyczącychwzniesieniaprzybytku,ołtarzaorazwszystkichjegosprzętówiozdób,Mojżeszdajeterazpoleceniadotyczące

sposobuwyświęcaniakapłanóworazsłużbykapłańskiej.Mojżeszspełniafunkcjekapłańskiepodczasprzygotowańiwykonaniaobrzęduwyświęcenia,którypóźniejbędziespełnianyprzezAaronaijego

potomków.Tatrwającasiedemdniuroczystośćreligijnamiałastworzyćprecedens,ukazującysposóbwykorzystywaniaprzybytkuiołtarza,rodzajofiarskładanychwmiejscuświętymorazrolęi
przywilejekapłańskie.Jednymznajważniejszychelementówrytuałuwyświęceniajestkrew-symbolżycia-którąpokropionyzostajeołtarziszatykapłanów.Przedmiotyofiarne(mąka,podpłomykii
oliwa),atakżezwierzęta,zostałyzłożoneBoguispalonenaołtarzu.WtensposóbprzybytekiołtarzzostałyoczyszczoneiprzygotowanedosłużbyBożej.Pewneczęściofiarzostałyzachowanedo
wykonaniagestukołysania,anastępnieprzekazanekapłanom.Podczasceremoniiwyświęceniapodkreślonociągłośćmiędzypierwsząuroczystościąwyświęceniaawszystkimipóźniejszymidziałaniami
kapłanów.

Wj30

Inneprzepisyoprzybytku.Ołtarzkadzenia

Potemwystawiszołtarzzdrewnaakacjowegodospalania

kadzidła.

30,1OłtarzwświątyniSalomonajestumieszczonyprzedŚwiętymŚwiętych(1Krl6,20-21).TegotypuołtarzebyływużyciunacałymstarożytnymWschodzie.

Jegodługośćbędziewynosiłajedenłokiećijedenłokiećjego

szerokość.Będziekwadratowy,awysokościbędziemiałdwałokcie,i
będąodchodziłyodniegorogi.

Ipokryjeszgoczystymzłotem,jego

wierzchijegobokidokoła,ijegorogi;uczynisznanimzłotywieniec
dokoła.

Poniżejzaświeńcanadwóchbokachuczyniszdwa

pierścienienadrążki,celemprzenoszeniaołtarzananich.

Adrążkite

zrobiszzdrewnaakacjowegoipokryjeszjezłotem.

Postawiszgozaś

przedzasłoną,którawisiprzedArkąŚwiadectwa,przed
przebłagalnią,którajestnadŚwiadectwem,gdziebędęspotykałsięz
tobą.

KażdegozaśrankabędziespalałAaronnanimwonnekadzidło,

gdybędzieprzysposabiałlampydoświecenia.

AgdyAaronzapalio

zmierzchulampy,zapalirównieżkadzidło,którebędziespalane
ustawicznieprzedPanempoprzezwszystkiewaszepokolenia.

30,7-8.Spalaniewonnegokadzidła.IstniejądowodyarcheologicznepotwierdzającestosowaniekadzidłaodzaraniadziejówIzraela,chociażniewieleołtarzydospalaniakadzidłaudałosię

odnaleźćwmiejscachkultuIzraelitów(wyjątkiemjestArad).Substancjętęuzyskiwano,mieszająckadzidłozinnymiwonnymiżywicami.Spalaniekadzidłasłużyłozarównocelompraktycznym,jaki
religijnym.Smródzwierzątpalonychnaołtarzuofiarnymbyłnieprzyjemny;kadzidłopozwalałonajegoneutralizowanie.Dymzkadzidłaodkażałrównieżmiejsceświęteiotaczałjezasłonątajemnicy,
symbolizującobecnośćBożą,ajednocześnieskrywającjąprzedludzkimwzrokiem.Możliwe,żekłębydymuzkadzidłaoznaczałyrównieżwznoszącesiędoBogamodlitwyludu.

Niemożecienanimofiarowaćkadzidłazwyczajnegoaniteż

składaćcałopalenia,aniofiarypokarmowej.Niemożecieteżnaniego
wylewaćżadnejofiarypłynnej.

NajegorogachwinienAaronrazw

rokudokonaćobrzęduprzebłagalnegokrwiąofiary,którazagrzech
będziezłożona.Winienonrazwroku,[wDniu]Przebłagania,
dokonywaćnanimobrzęduprzebłagalnego,zpokoleniawpokolenie.
BędzieonbardzoświętydlaPana.

30,10.Dorocznyobrzędprzebłagalny.DzieńPrzebłaganiabyłszczególnymdniemprzeznaczonymnausunięcieskalaniagrzechami,którenagromadziłysięwciąguminionegoroku.ZKpł

23,27-32wynika,żeprzypadałonnadziesięćdniprzedpoczątkiemnowegorokukalendarzowego.TegodnianajwyższykapłanwchodziłdoMiejscaNajświętszegoispalałkadziłonazłotymołtarzu

kadzenia.Krwiązespecjalnejofiaryzłożonejtegodniasmarowanorogiołtarzakadzenia,bypołączyćnajświętszyzołtarzyorazspalanenanimkadzidłozpotrzebąoczyszczenianaroduzgrzechów.
Bardziejszczegółowyopistegodorocznegorytuału,wtymumieszczeniagrzechówludunakoźleofiarnym,podajemywkomentarzudoKpł16.

30,1-10.Ołtarzkadzenia.Pozbudowaniuioczyszczeniuprzybytkuorazwyświęceniukapłanów,BożaobecnośćwkroczyładoMiejscaNajświętszego,wktórymMojżeszregularnie

kontaktowałsięzBogiem(Wj29,42-43).Spowodowałotopotrzebęprzedmiotu,którysymbolizowałbyobecnośćBożą,ajednocześniechroniłludziprzedniebezpieczeństwem,zakrywającBogaprzed
ichwzrokiem.Rolętęspełniałołtarzdospalaniakadzidła-małystół(kwadratowymiarach1x1łokieć,przywysokości2łokci)wykonanyzdrewnaakacjowego,pokrytyzłotem,zrogamipodobnymi
dorogówołtarza.Umieszczonogotużobokzasłony,zaktórąznajdowałosięMiejsceNajświętsze.PodobniejakArkaPrzymierza,wewnętrznyołtarzwyposażonybyłwpierścienieumożliwiające
przenoszeniegonadrążkach.Naołtarzuspalanoranoiwieczoremspecjalnekadzidło.WDzieńPrzebłagania,podczasodbywanegorazdorokuobrzęduoczyszczenia,każdyzjegorogówpomazywano
krwiąofiaroczyszczenia.

Pogłówne

ItakpowiedziałPandoMojżesza:

Gdybędzieszliczyć

Izraelitów,bydokonaćspisu,każdyprzyspisiezłożyzasweżycie
okupPanu;wtensposóbniespadnienanichnieszczęścieprzyspisie.

30,12przyspisie.Takteksthebr.WBJumieszczonenakońcuzdaniazagrec.30,15BogaciiubodzysąrówniprzedBogiem.-„Syklświątynny”pojawiasiędopierowpóźnychtekstach(tutaj

oraz38,24-26;Kpł5,15;27,25;Lb3,47;18,16).Możechodzituosyklużywanywczasachstarożytnych,mającywartośćjednejpięćdziesiątejminyiważącyok.jedenastuiczterydziesiątegrama,
podczasgdysyklobiegowyspadłdojednejsześćdziesiątejminy(por.Ez45,12).

Tozaświnnidaćpodleglispisowi:półsyklawedługwagiz

przybytku,czylidwadzieściagerzajedensykl;półsyklanaofiarę
Panu.

30,13.Sykle.Opłatawwysokościpółsykla,wnoszonaprzezkażdegoIzraelitępłcimęskiejjakopodatekświątynny,przynajmniejdoVIw.przedChr.oznaczałajednostkęmiarystosowaną

doszlachetnychmetali,niezaśbitąmonetę.Przeciętnysyklmiałwagę11,4g,leczwtymfragmenciechodzio„syklaświątynnego”,który,jaksądząbadacze,byłmniejszydosyklawystępującegow
powszechnymobiegu.Archeolodzyodnaleźlidowodypotwierdzające,żesykltenważył9,3-10,5g.Waga,októrejtutajwspomnianowzwiązkuzprzybytkiem,mogłasięteżodnosićdosyklao
standardowejwartościiwadze,wprzeciwieństwiedosyklastosowanegona„rynku”.

30,13.Ger.Ger(słowozapożyczonezjęzykaakadyjskiego)byłnajmniejsząmiarąwagistosowanąprzezIzraelitów.Jegowagabyławprzybliżeniurównapołowiegramaiodpowiadała1/20

sykla.

KażdypodległyspisowizsynówIzraela,mającydwadzieściai

więcejlat,złożytęofiaręPanu.

Bogatyniebędziezwiększał,a

uboginiebędziezmniejszałwagipółsykla,abyzłożyćofiaręPanuna
przebłaganiezasweżycie.

Awziąwszytepieniądzejako

przebłaganieodIzraelitów,obróciszjenasłużbęwNamiocie
Spotkania,ibędąonenapamiątkęIzraelitomprzedPanemjakoofiara
zadośćuczynieniazaichżycie.

30,11-16.Przeprowadzeniespisuipodatekświątynny.Każdymężczyznawwiekupowyżejdwudziestulatmusiałzapłacićpodatekpercapitawwysokościpółsyklanautrzymanie

przybytku.Wpodatkuświątynnymzawartabyłaidearówności,niewprowadzonobowiemrozróżnieniamiędzybiednymabogatym-wszyscymusielizapłacićtylesamo.Jednakobraztenposiada
równieżmrocznąstronę,związanązgroźbądotknięciaplagąispotkaniasięzBożądezaprobatą,jeśliludzieniestawiąsiędospisu.Porównaniezinnymispisami(Lb1i2Sm24)wskazuje,żeludzie
obawialisięichzpowodumożliwościpowołaniadowojskalubnałożenianowegopodatku.Jednakwtymprzypadkustawieniesięmężczyzndozapłaceniapodatkuświątynnegoorazprzeprowadzenia
spisuwydajesięoznaczać,żeprzyjmująodpowiedzialnośćzapokryciekosztówbudowyiutrzymaniaprzybytku.

30,11-16.Przesądyzwiązanezprzeprowadzaniemspisu.PrzeprowadzaniespisuludnościbyłopraktycznymposunięciemstosowanymprzezwładcówBliskiegoWschodu,

poświadczonymjużnatabliczkachzElba(około2500przedChr.).Spisyludnościniebyłyszczególniełubianeprzezlud,bowiemzwykleprowadziłyonedozwiększeniaciężarupodatków,poborudo
wojskalubprzymusowychrobótpublicznych.Niedziwiwięcrozpowszechnionywstarożytnościprzesąd,iżspisbyłpowodemnieszczęśćlubBożejdezaprobaty.TekstyzMari(XVIIIw.przedChr.)w
Mezopotamiiopisująludziuciekającychwgóry,byuniknąćspisu.WDrugiejKsiędzeSamuelaBógkarzeDawidaiIzraelaplagązaprzeprowadzeniespisuludności.Byćmożekatastrofawynikałastąd,
żepowodemprzeprowadzeniaspisubyłapycha.

Kadźzbrązu

TakteżpowiedziałPandoMojżesza:

Uczyniszkadźzbrązu,z

podstawąrównieżzbrązu,doobmyć,iumieściszjąmiędzy
przybytkiemaołtarzem,inalejeszdoniejwody.

Aaronijego

synowiebędąwniejobmywaćręceinogi.

ZanimwejdądoNamiotu

Spotkania,musząsięobmyćwwodzie,abyniepomarli.Taksamo,
gdysiębędązbliżaćdoołtarza,abypełnićsłużbęiabyskładaćofiarę
spalanądlaPana,

musząobmyćręceinogi,abyniepomarli.Ibędzie

toprawozawszeobowiązywaćAaronaijegopotomstwopowszystkie
czasy.

30,17-21.Kadźzbrązu.Wypełnionawodąkadźzbrązubyłaumieszczonawpobliżuwejścianadziedziniecprzybytku,pomiędzyołtarzemofiarnymawłaściwymprzybytkiem.Kapłani

obmywaliwniejręceistopyzakażdymrazem,gdywchodzilidomiejscaświętego,przygotowującsiędopełnieniasłużby.Wtensposóbzmywalinieczystościzewnętrznegoświatazrąkprzed
złożeniemofiarorazmylistopy,byniewnieśćulicznegopyłuibrudu.Sprzęttendodanodolistysprzętówprzybytkupopoświęceniugoiordynowaniukapłanów,miałbyćbowiemużywanycodziennie,
niezaśtylkopodczaswyjątkowychuroczystości.

Sporządzanieolejuikadzidła

ItakpowiedziałPandoMojżesza:

30,22-33Przepisydotycząceużywaniaoleju(jakinastępująceponich,adotyczącekadzidła)sąpóźniejszejdaty:namaszczenieotrzymująwszyscykapłani,natomiastniemożegootrzymać

żadenświecki.Wedługstarychtekstówhistorycznychnamaszczeniezostałozarezerwowanedlakróla(1Sm10,ln;16,ln;1Krl1,39;2Krl9,6;11,12).Nadawałomuonosakralnycharakter:stawałsięon
pomazańcemJahwe(1Sm24,7;26,9.11.23;2Sm1,14.16;19,22),pohebr.„mesjaszem”,pogrec.„Chrystusem”.Tytułten,odnoszonyczęstowpsalmachdoDawidaijegodynastii,wpełnymtego
słowaznaczeniuzostałtytułemidealnegokrólaprzyszłości,Mesjasza,któregoDawidbyłtypem.NTrozpoznałMesjaszawJezusieChrystusie.JeślichodziokapłanówST,niemadowodównato,że
udzielanoimnamaszczeniaprzedepokąperską.Staretekstykapłańskieograniczająjedoarcykapłana(29,7.29;Kpł4,3.5.16;8,12).Późniejobjętonimwszystkichkapłanów(tutajw.30oraz28,41;
40,15;Kpł7,36;10,7;Lb3,3).

Weźsobienajlepszewonności:pięćsetsyklówobficiepłynącej

mirry,połowęztego,tojestdwieściepięćdziesiątsyklówwonnego
cynamonu,ityleż,tojestdwieściepięćdziesiątsyklówwonnej
trzciny,

30,23-24.Wonności.Ponieważwszystkiewonnościwymienionewprzepisiedotyczącymolejudonamaszczaniasprowadzanozzagranicy,byłyonedrogieibardzocenione;pochodziłyz

południowejArabii(mirra),IndiilubCejlonu(cynamon)orazinnychdalekichkrajów(zob.Jr6,20natematwonnejtrzciny).Sprowadzanojedrogąmorskąlublądową-szlakamikarawan.Zrzeszeniw
cechachzawodowiwytwórcywonnościdodawalijedoaromatycznycholejkówużywanychwcelachkosmetycznychorazdonamaszczaniakapłanówiświętychmiejsc.

wreszciepięćsetsyklówkasji,wedługwagizprzybytku,oraz

jedenhinoliwyzoliwek.

Iuczyniszztegoświętyolejdo

namaszczania.Będzietowonnamaść,zrobionatak,jaktorobi
sporządzającywonności.Będzietoświętyolejdonamaszczania.

namaścisznimNamiotSpotkaniaiArkęŚwiadectwa,

istółoraz

wszystkiejegonaczynia,atakżeświecznikzwszystkiminależącymi
doniegoprzyborami,ołtarzkadzenia

iołtarzcałopaleniaztym

wszystkim,codoniegonależy,kadźijejpodstawę,

abysięstały

bardzoświęte;istaniesięświętykażdy,ktokolwieksięichdotknie.

NamaściszteżAaronaijegosynówipoświęciszich,abyMisłużyli

jakokapłani.

DoIzraelitówpowiesztak:Tojestświętyolej

namaszczeniadlawasidlawaszychpokoleń.

30,31dlawas.Zagrec.Teksthebr.:„dlamnie”.31,3DuchBożyjestuważanyzadawcęnadzwyczajnychuzdolnień:tutajzdolnościtechnicznych,rozumianychjakoswegorodzaju

uczestnictwowmądrościBożej.

Niewolnogowylewaćnaciałożadnegoczłowiekainiewolno

sporządzaćpodobnegowtakimzestawieniu,gdyżjestświętyiświęty
będziedlawas.

Ktokolwiekzaśsporządziłbypodobnyiwylewałby

gonaniepowołanego,winienbyćwykluczonyzeswegoludu.

30,22-33.Świętyolejdonamaszczania.Donamaszczeniaprzybytku,jegowszystkichsprzętóworazkapłanówmiałasłużyćspecjalnasubstancjauzyskanawwynikuzmieszania

drogocennychwonności(mirry,cynamonu,wonnejtrzciny,kasji)zoliwązoliwek.Substancjętęprzygotowywano,moczącwonnościwwodzie,gotującje,anastępniedodającdowywaruoliwęi
odstawiającgonapewienczas,byaromatprzeniknąłcałąmiksturę.Wceluzagwarantowanianiepowtarzalnościświętegoolejumógłbyćonwytwarzanyjedynieprzezspecjalistęodwytwarzania
wonnościisłużyćwyłączniedonaznaczaniajakoświętychkapłanówielementówprzybytku.

30,30-33.Świętyprzepis.Przepisnaświętyolejdonamaszczaniabyłzarezerwowanywyłączniedlapotrzebreligijnych.Świętasubstancjamogłasłużyćjedyniedonamaszczeniaprzybytku

ikapłanów,niemogłabyćstosowanadocelówświeckich.

IznówpowiedziałPandoMojżesza:Weźsobiewonności:

żywicępachnącą,muszelkiigalbanumpachnące,iczystekadzidło;
niechbędąwrównejilości.

Mieszającje,uczyniszztegokadzidło

wonnezrobionetak,jaksięrobiwonności–posolone,czyste,święte.

ZetrzesznaproszekjegoczęściipołożyszprzedŚwiadectwemw

NamiocieSpotkania,gdzieJabędęspotykałsięztobą,ibędzietodla
wasrzeczbardzoświęta.

Kadzidławtensposóbprzygotowanegonie

będziecierobićdlasiebie,gdyżpoświęconejestonodlaPana.

Ktokolwiekbyzrobiłpodobne,abysięrozkoszowaćjegowonią,

będziewykluczonyzeswegoludu.

30,34-38.Przepisnakadzidło.Kadzidłospalanenazłotymołtarzukadzeniawprzybytkumusiałozostaćsporządzonezgodniezespecjalnymprzepisem,któregoniewolnobyłogdzie

indziejwykorzystywać.Kadzidłoskładałosięzczterechskładników;pachnącejżywicy(byćmożepochodzącejzdrzewabalsamowego);muszlimorskichmięczaków;pachnącegogalbanum,żywicyz
Persji,którenadawałoinnymwonnościomostrości,orazkadzidłazpołudniowejArabii.

Wj31

Wykonawcyrobót

IrzekłPandoMojżesza:

OtowybrałemBesaleela,synaUriego,

synaChurazpokoleniaJudy.

InapełniłemgoduchemBożym,

mądrościąirozumem,iumiejętnościąwykonywaniawszelkiego
rodzajuprac,

pomysłowościąwpracachwzłocie,wsrebrze,w

brązie

iwrzeźbieniukamienidooprawy,iwrzeźbieniudrewnaoraz

wykonywaniuróżnychdzieł.

AdodammuOholiaba,syna

AchisamakazpokoleniaDana.Napełniłemumysływszystkich
rękodzielnikówmądrością,abymogliwykonaćto,cocirozkazałem:

NamiotSpotkania,ArkęŚwiadectwa,przebłagalnię,którajestna

niej,iwszystkiesprzętyprzybytku,

istółorazwszystkiejego

naczynia,świecznikznajczystszegozłotaiwszystkienależącedo
niegoprzybory,ołtarzkadzenia,

ołtarzcałopaleniazewszystkimi

jegoprzyborami,kadźijejpodstawę,

święteszatyzdrogocennej

tkaninydlaAaronakapłanaiszatydlajegosynów,dosprawowania
czynnościkapłańskich,

iolejdonamaszczania,ikadzidłowonnedo

przybytku.Wszystkotowinniuczynićzgodnieztym,jakci
przykazałem.

31,1-11.Wykonawcyrobót.Udzieliwszywskazóweknatematsposobubudowyprzybytkuijegosprzętów,Mojżeszwyznaczaterazrzemieślników,którzybędąprzytymzatrudnieni.

Napisanoonich,żezostaliobdarzeniprzezBogawielkązręcznościąwpracachwmetalu,wrzeźbieniukamieniirobotachstolarskich.Motywbóstwa,któreudzielazdolnościrzemieślnikom
zaangażowanymwwykonywanieświętychprzedmiotów,pojawiasięrównieżwpodaniuoboguEa,którykierowałrękąrzemieślnikówwznoszącychposągkultowySippar(IXw.przedChr.).Dwaj
rzemieślnicywymienieniwtekściemielinadzorowaćpracęcałegozespołurobotnikówwykonującychróżneelementyprzybytku,pokrywającychświętesprzętybrązemizłotem,zszywającychtkaniny
baldachimów,zasłoniszatkapłańskichorazwykonującychpracegrawerskiewkamieniachszlachetnychefoduipektorału.

Szabat

PotemtakrzekłPandoMojżesza:

31,12-17Prawoodpoczynkuszabatowego,niemającezwiązkuztym,cojepoprzedza,mogłobyćwłączonewtenkontekstpoto,bypodkreślićjegokultoweznaczenie.

PowiedzIzraelitom:Przestrzegajciepilniemoichszabatów,

gdyżtojestznakmiędzyMnąawamidlawszystkichwaszych
pokoleń,bypotymmożnabyłopoznać,żeJajestemPan,którywas
uświęcam.

Przetozachowujcieszabat,którywinienbyćdlawas

świętością.Iktokolwiekbygoznieważył,będzieukaranyśmiercią,i
każdy,ktobywykonywałpracęwtymdniu,będziewykluczonyze
swojegoludu.

Przezsześćdnibędziesięwykonywaćpracę,ale

dzieńsiódmybędzieszabatemodpoczynkupoświęconymPanu.
Ktokolwiekbywykonywałpracęwdniuszabatu,winienbyćukarany
śmiercią.

31,14-15.Praca(świeckaorazświęta)jakokryterium.Znakiemposłuszeństwaprzymierzubyłagotowośćzaprzestaniapracywszabat.Wtymdniupodporządkowanymcałkowitemu

odpoczynkowiniemogłabyćwykonywanażadnapraca,świętaaniświecka.Niepodanożadnychprzykładów,lecztekstwspominaowyłączeniuzewspólnotyorazegzekucjijakokarzedlałamiących
przykazanie.Możetooznaczać,żekażdyindywidualnyprzypadekbyłrozpatrywanyoddzielniewceluustalenia,czywykonywanaczynnośćstanowiła„pracę”(zob.przykładywLb15,23-26iJr17,21).

Izraeliciwinniprzestrzegaćszabatujakoprzymierzawiecznego

poprzezpokolenia.

TobędzieznakwiekuistymiędzyMnąa

Izraelitami,bowsześćdniPanstworzyłnieboiziemię,awsiódmym
dniuodpocząłiwytchnął.

31,12-17.Szabatjakoznakprzymierza.Indywidualnymznakiemuczestnictwawprzymierzubyłoobrzezanie,azbiorowym,dotyczącymcałegoIzraela,zachowywanieszabatu.Podobnie

jakobrzezanie,zachowywanieszabatubyłotrwałymobowiązkiemwymaganymodkażdegopokolenia.Wprzeciwieństwiedoobrzezaniaszabatniebyłpojedynczymaktem,leczpostawą,którąnależało
stalezachowywaćiwyrażaćwdziałaniu.Poudzieleniuwskazówekdotyczącychbudowyprzybytkuiwyznaczeniurzemieślnikówodpowiedzialnychzawykonanieprac,powstałakonieczność
powiązaniatejświętejpracyzprawemszabatu.NawetonamusiałaustawaćsiódmegodnianaznakszacunkudlaroliBogajakoStwórcyorazdlaspełnieniaprzymierzowejobietnicyposłuszeństwa
Bożymprzykazaniom(zob.Wj20,8-11).Chociażpowstrzymywaniesięodpracymogłobyćciężaremekonomicznym,równoważyłogoodnowienieduchaiciałaprzezodpoczynek.Przykazanie
odpoczynkuwszabatbyłotakważne,żezajegozłamaniewyznaczonokaręśmierci.

GdyskończyłrozmawiaćzMojżeszemnagórzeSynaj,dałmu

dwietabliceŚwiadectwa,tablicekamienne,napisanepalcemBożym.

31,18Tenwiersz,przeskakującobszernyfragmentkapłański(rozdz.25-31),nawiązujedo24,12-15ijestkontynuacjąstarychopowieścioprzymierzunaSynaju.—Natablicachzostał

spisanyDekalog,nazwanyŚwiadectwem(por.25,16+),którezawierawarunkiprzymierza.PodobnietraktatydyplomatycznestarożytnegoWschoduspisywanonatablicachlubstelachiprzechowywano
wsanktuarium.

31,18.DwietabliceŚwiadectwa.Wrazzewzmianką,żeBógdałMojżeszowidwiekamiennetablice,narracjapowracadopunktu,wktórymzostałaprzerwanawWj24,18.Fragmentten

jestrównieżsygnałem,żeujętywnawiasymateriał,dotyczącywzniesieniaprzybytkuiwyświęceniakapłanów,wtymmiejscusiękończy,iżenarratorpowracadowydarzeń,którarozegrałysięustóp
górySynaj.Termin„tabliceŚwiadectwa”pojawiasięrównieżwWj32,15istanowipodstawęnazwy„ArkaŚwiadectwa”(Wj25,16-22).

Wj32

ODSTĘPSTWOIZRAELAIODNOWIENIE

PRZYMIERZA

Kultzłotegocielca

Agdyludwidział,żeMojżeszopóźniałswójpowrótzgóry,

zebrałsięprzedAaronemipowiedziałdoniego:Uczyńnamboga,
którybyszedłprzednami,boniewiemy,cosięstałozMojżeszem,
tymmężem,którynaswyprowadziłzziemiegipskiej.

32,1—34,35Patrzączpunktuwidzeniakrytykiliterackiej,wtychrozdziałachmieszająsiętradycjejahwistycznaielohistycznawtakisposób,żerozróżnienieichwszczegółachjestprawie

niemożliwe.Prezentująoneprzymierzewedługkoncepcjijahwistycznej(Wj34)jakoodnowienieprzymierzaelohistycznego,opisanegowWj24,którezostałozerwanewskutekbuntuIzraela:kultu
złotegocielca.Możnasiędomyślać,żetenukładjestsztucznyorazżeepizodzezłotymcielcemwłączonowtomiejsce,byoddzielićdwieopowieścioprzymierzuiwtensposóbocalićjeod
zapomnienia.

32,1-6„Cielec”zezłota,nazwanytaknaurągowisko,wrzeczywistościjestwizerunkiemmłodegobyka,jednegozsymbolibóstwanastarożytnymWschodzie.Grupakonkurującaz

MojżeszowąalbojakaśdysydenckafrakcjatejgrupymiałalubchciałamiećjakosymbolobecnościswojegoBogaposążekbykazamiastArkiPrzymierza.ZawszejednakchodzioJahwe(w.5),który
wyprowadziłIzraelazEgiptu(w.4i8).Istniejeopinia,żewtejopowieścidochodzidoprzesunięciawczasypustynizłotychcielców,którychsporządzenienakazałJeroboam,wydajesięjednakbardziej
prawdopodobne,żeówkrólchciałwznowićjakąśstarątradycję(por.1Krl12,28+).

32,1.Uczyńnamboga,którybyszedłprzednami.MojżeszbyłdlaIzraelitówjedynymkontaktemzJahwejakopośrednikJegomocyikierownictwa.Wszyscywiedzieli,żeMojżeszmógł

zginąć.Pojegoodejściuuznano,żekontaktzJahwesięurwał,dlategopojawiłasiępotrzebanowegomediatora,„którybyszedłprzednami”.WWj33,2rolętęspełniałanioł.Posągcielcamiałspełniać
rolęprzedstawicielaJahwe.

Aaronpowiedziałim:Pozdejmujciezłotekolczyki,któresąw

uszachwaszychżon,waszychsynówicórek,iprzynieściejedomnie.

Izdjąłcałyludzłotekolczyki,któremiałwuszach,izaniósłjedo

Aarona.

Awziąwszyjezichrąk,nakazałjeprzetopićiuczynićz

tegoposągcielcaodlanyzmetalu.Ipowiedzieli:Izraelu,otobóg
twój,którycięwyprowadziłzziemiegipskiej.

32,4posągcielca.TencielectoniejakieśwyobrażenieJahwe:jeślisiętrzymaćparalelwschodnich,jeston„podnóżkiem”niewidzialnegobóstwa,takjakbyłanimarka,którejrolę

przewodzeniamaprzejąć(por.w.1).

32,2-4.Posągcielcaulanyzmetalu.Posągibykówlubcielców,wykonanezbrązulubstopuróżnychmetali,odnaleziononakilkustanowiskacharcheologicznych(nagórzeGilboa,wHasor

iAszkelonie),mająonejednakzaledwiekilkacentymetrówdługości.SymbolcielcajestdobrzeznanywkontekściekulturykananejskiejzIItysiącleciaprzedChr.,wktórejpełniłrolęsymbolu
płodnościisiły.Bogówzwyklenieprzedstawianopodpostaciąbykówanicielców,leczjakostojącychnagrzbietachzwierząt.Mimotokultposągówzwierzątniebyłwstarożytnościzjawiskiem
nieznanym;wtekściebiblijnymniewielewskazuje,żeIzraelicirozumieliposągwyłączniejakopiedestał(wprzeciwieństwiedoArkiPrzymierza).Fakt,żecielecodbierawyrazyboskiejczcipodczas
uroczystościnacześćJahwe.wskazuje,iżmogłotamdojśćraczejdozłamaniadrugiegoniżpierwszegoprzykazania.

32,4.Uczynićposągcielca.Gdyzłotozostałostopione,Aaronzacząłnadawaćmukształt,przypuszczalniezapomocąwyrytejwdrewnieformy.
32,4.Otobógtwój.Ogłoszenie„otobógtwój”oznaczało,żecielecwjakiśsposóbprzedstawiaJahwe-nienapisanonanowohistorii,bywykazać,żeinnebóstwowyzwoliłoIzraelitówz

Egiptu.

Awidzącto,Aaronkazałpostawićołtarzprzednimi

powiedział:JutrobędzieuroczystośćkuczciPana.

Wstawszy

wcześnierano,dokonalicałopaleniaizłożyliofiarybiesiadne.Iusiadł

lud,abyjeśćipić,iwstali,żebysiębawić.

32,5-6.OłtarznauroczystośćkuczciPana.Ponieważołtarzwzniesiononaobchodyreligijnegoświęta,możnasądzić,żewykorzystanogodocelówofiarnych,copotwierdzawerset6.

PodobniejakkultJahwezostałskażonyprzezwprowadzenieJegoobrazu,skalaniuuległorównieżpostępowanieIzraelitówoddającychMucześć.Ichdzikieiniepohamowanezachowaniasątypowym
rysempogańskichświątpłodności.

PanrzekłwówczasdoMojżesza:Zstąpnadół,bo

sprzeniewierzyłsięludtwój,którywyprowadziłeśzziemiegipskiej.

Bardzoszybkozawrócilizdrogi,którąimnakazałem,iutworzyli

sobieposągcielcaodlanegozmetalu,ioddalimupokłon,izłożylimu
ofiary,mówiąc:Izraelu,ototwójbóg,którycięwyprowadziłzziemi
egipskiej.

IjeszczepowiedziałPandoMojżesza:Widzę,żeludten

jestludemotwardymkarku.

32,9Tegowierszabrakwgrec.

PozwólMi,abyrozpaliłsięgniewmójnanich.Chcęich

wyniszczyć,aciebieuczynićwielkimludem.

Mojżeszjednakzaczął

usilniebłagaćPana,Bogaswego,imówić:Dlaczego,Panie,płonie
gniewTwójprzeciwludowiTwemu,którywyprowadziłeśzziemi
egipskiejwielkąmocąisilnąręką?

32,11-14Mojżeszapokazujesięwtejsceniejakowielkiegoorędownika:byłnimjużwczasieplagegipskich(5,22-23;8,4;9,28;10,17),późniejwstawiasięzaswojąsiostrą,Miriam(Lb

12,13),leczprzedewszystkimwczasiewędrówkiprzezpustynię(5,22-23;32,11-14.30-32;Lb11,2;14,13-19;16,22;21,7;Pwt9,25-29)orędujezacałymludem.OtejjegoroliprzypominająJr15,1;Ps
99,6;106,23;Syr45,3.Por.2Mch15,14+.OrędownictwoMojżeszajestprefiguracjąwstawiennictwaChrystusa.

CzemutomająmówićEgipcjanie:Wzłymzamiarze

wyprowadziłich,chcącichwygubićwgórachizgładzićz
powierzchniziemi?OdwróćzapalczywośćTwegogniewuizaniechaj
zła,jakiechceszzesłaćnaTwójlud.

WspomnijnaAbrahama,Izaaka

iIzraela,Twojesługi,którymprzysiągłeśnasamegosiebie,mówiąc
donich:Uczyniępotomstwowaszetaklicznymjakgwiazdy
niebieskie,icałąziemię,októrejmówiłem,damwaszympotomkom,
iposiądąjąnawieki.

WówczastoPanzaniechałzła,jakiezamierzał

zesłaćnaswójlud.

32,9-14.GniewBoży.WreligiachBliskiegoWschodubogowieczęstookazywaligniewswoimczcicielom(zprzyczynznanychinieznanych)iatakowaliich.BłaganieMojżeszadotyczy

zatemochronywyjątkowościJahwe.

MojżeszzaśzszedłzgóryzdwiematablicamiŚwiadectwaw

swymręku,atablicebyłyzapisanepoobustronach,zapisanena
jednejinadrugiejstronie.

TablicetebyłydziełemBożym,apismo

nanichbyłopismemBogawyrytymnatablicach.

32,15-16.Zapisanenajednejinadrugiejstronie.Wzmiankaodwóchtablicachwskazuje,żeMojżeszotrzymałprzypuszczalniedwiekopie,niewtymjednaksensie,żeniektóre

przykazaniazostałyzapisanenajednej,zaśpozostałenadrugiejtablicy.Fakt,żebyływykonaniezkamienia,sugeruje,iżmiaływiększerozmiaryodtabliczekglinianych,chociażkamiennetabliczkiz
napisami,np.kalendarzzGezer,byłyniekiedytakmałe,żemieściłysięwewnętrzudłoni.WtymokresieEgipcjaniepisalinakamiennychpłytach.Zapisanietablicypojednejidrugiejstronieniebyło
rzecząniezwykłą.Pisarzzwyklekontynuowałpisanienanastępnejstronie.Nawetkamiennepłytkimieszczącesięwewnętrzudłonimogłyzawieraćodpiętnastudodwudziestuwierszytekstu.

AJozue,usłyszawszyodgłosokrzykówludu,powiedziałdo

Mojżesza:Wobozierozlegająsięokrzykiwojenne.

Onzaś

odpowiedział:Toniegłospieśnizwycięstwaanigłosklęski,lecz
słyszępieśnidwóchchórów.

AMojżeszprzybliżyłsiędoobozui

ujrzałcielcaitańce.ZapłonąłwówczasMojżeszgniewemirzuciłz
rąkswoichtablice,ipotłukłjeupodnóżagóry.

32,19.Potłuczenietablic.PotłuczenietablicprzezrozgniewanegoMojżeszaniebyłospowodowanenapademzłości.Zerwanieprzymierzaprzedstawianosymboliczniewformiepotłuczenia

tablic,naktórychzapisanojegowarunki.

Aporwawszycielca,któregouczynili,spaliłgowogniu,starłna

proch,rozsypałwwodzieikazałjąpićIzraelitom.

32,20Wodastałasięwtensposób„wodąprzekleństwa”(por.Lb5,11-31).NiechodzitujednakojakiśrodzajsądówBożychjakwtymostatnimtekście.Pierwotnatradycjaprawdopodobnie

Bogupozostawiałakarę,którątutajwymierzająlewici(por.w.25n).WPwt9,21tensamfaktrelacjonujesięinaczej.

32,19-20.Tańce.Taniecbyłpowszechnymelementemświątreligijnych,szczególniezwiązanychzkultempłodności;niekiedymiałsilniezmysłowycharakter.Taniecstanowiłrównież

formęuczczeniazwycięstwmilitarnych,coczyniłogowłaściwąformąuczczeniaBoga,którywyprowadziłIzraelitówzEgiptu.

32,20.Picieprochubożkuzmieszanegozwodą.Sekwencjaspalił-starł-na-proch-rozsypał-kazał-pićpojawiasięrównieżwtekścieugaryckim,gdzieoznaczacałkowiteunicestwienie

bóstwa.To,żezłotosięniepali,jestbezznaczenia(przypuszczalniezłotopokrywałojedyniedrewnianyposąg;zob.komentarzdoWj32,4)-Mojżeszdokonałdziełazniszczenia.Przymuszenie
Izraelitówdopicianiemacharakterukary,leczoznaczaostateczne,nieodwracalnezniszczeniecielca.

IpowiedziałMojżeszdoAarona:Cóżciuczyniłtenlud,że

sprowadziłeśnaniegotakwielkigrzech?

Aaronodpowiedział:

Niechsięmójpannieunosinamniegniewem,bowieszsam,żeten
ludjestskłonnydozłego.

Powiedzielidomnie:Uczyńnamboga,

którybyszedłprzednami,boniewiemy,cosięstałozMojżeszem,z
tymmężem,którynaswyprowadziłzziemiegipskiej.

Wtedy

rzekłemdonich:Ktomazłoto,niechjezdejmiezsiebie.Izłożylimi
je,iwrzuciłemjewogień,itakpowstałcielec.

IzobaczyłMojżesz,

żeludstałsięnieokiełznany,gdyżAaronwodzemupopuściłna
pośmiewiskowobecnieprzyjaciół.

32,25napośmiewisko.BJ:„nawstyd”.Niewiadomo,jakiedokładnieznaczeniematutajsłowohebr.

ZatrzymałsięMojżeszwbramieobozuizawołał:Ktojestza

Panem,domnie!Awówczasprzyłączylisiędoniegowszyscy
synowieLewiego.

Irzekłdonich:TakmówiPan,BógIzraela:

Każdyzwasniechprzypaszemieczdoboku.Przejdźcietamiz
powrotemodjednejbramywoboziedodrugiejizabijajcie:ktoswego
brata,ktoswegoprzyjaciela,ktoswegokrewnego.

Synowie

LewiegouczyniliwedługrozkazuMojżesza,izabitowtymdniu
okołotrzechtysięcymężów.

32,28WWulgacietuliczba„23000”,byćmożezasugerowanaprzez1Kor10,8,inspirowanyprzypuszczalnieLb25,1-9.

Mojżeszpowiedziałwówczasdonich:Wejdźciedziśw

czynnościkapłańskiedlaPana,bokażdyzwas[wystąpił]przeciw
swojemusynowi,przeciwswemubratu,abyużyczyłOnwamdzisiaj
błogosławieństwa.

32,29Wejdźcie...wczynnościkapłańskie.Dosł.:„napełnijciesobieręce”.Zatekstemhebr.(por.28,41+).BJ:„udzieliliściesobieinwestytury”,zagrec.(chodzioinwestyturękapłańską).

NazajutrzzaśtakpowiedziałMojżeszdoludu:Popełniliście

ciężkigrzech;aleterazwstąpiędoPana,możeotrzymam
przebaczeniewaszegogrzechu.

IposzedłMojżeszdoPana,i

powiedział:Otoniestetyludtendopuściłsięwielkiegogrzechu.
Sporządzilisobiebogazezłota.

Przebaczjednakimtengrzech!A

jeślinie,towymażmnienatychmiastzTwejksięgi,którąnapisałeś.

32,32zTwejksięgi.Zawieraonaczynyludziiopisujeichprzeznaczenie(por.Ps69,29;139,16;itd.).

PanpowiedziałdoMojżesza:Tylkotego,któryzgrzeszył

przeciwMnie,wymażęzmojejksięgi.

Idźteraziprowadźtenlud,

gdziecirozkazałem,amójaniołpójdzieprzedtobą.Awdniumojej
karyukarzęichzaichgrzech.

IrzeczywiściePanukarałludzato,że

uczyniłsobiezłotegocielcawykonanegoprzezAarona.

32,30-35.Księga.WyobrażenieBożejksięgibyłodobrzeznanenaobszarzeMezopotamii,gdzieksięgibogówzawierająnietylkoludzkielosy,leczrównieżnagrodyikary.Natemat

informacjidodatkowych,zob.komentarzdoPsalmu69,29.

32,34-35.Plaga.OepidemiachchoróbnękającychstarożytnyświatwiemyzlicznychźródełzBliskiegoWschodu;trudnojednakustalićichobjawy.

Wj33

ModlitwaMojżesza

PotemzaśrzekłPandoMojżesza:Idź,iwyruszstądtyilud,

którywyprowadziłeśzziemiegipskiej,doziemi,którąobiecałempod
przysięgąAbrahamowi,IzaakowiiJakubowi,mówiąc:Damją
twojemupotomstwu.

33,1-23Tenrozdziałtozbiórrozmaitychelementów,którychjedynymwspólnymmianownikiemjesttroskaoobecnośćBogaprzyJegoludzie.

Iwyślęprzedtobąanioła,iwypędzęKananejczyka,Amorytę,

Chittytę,Peryzzytę,ChiwwitęiJebusytę.

33,2.LudyzamieszkująceZiemięObiecaną;ziemiaopływającawmlekoimiód.NatematludówzamieszkującychZiemięObiecaną,zob.komentarzdoWj3,8;natematopisuKanaanu

jako„ziemiopływającejwmlekoimiód”,zob.komentarzdoWj3,7-10.

Izaprowadzęciędoziemiopływającejwmlekoimiód,alesam

niepójdęztobą,bycięniewytępićpodrodze,ponieważjesteśludem
otwardymkarku.

Alud,słysząctetwardesłowa,przywdziałżałobęi

niewłożyłozdóbswychnasiebie.

WtedyrzekłPandoMojżesza:

PowiedzIzraelitom:Jesteścieludemotwardymkarku,ijeślibymchoć
przezchwilęszedłpośródciebie,zgładziłbymcię.Odrzućprzeto
ozdobytwe,aJazobaczę,comampocząćztobą.

Izraelicipozbyli

sięozdóbod[czasu]góryHoreb.

33,6W.1-6,charakteryzującesięstylemdeuteronomistycznym,niesąujednolicone:Jahwerozkazujeludowiwykonać,cotensamjużzrobił.

Mojżeszzaśwziąłnamiotirozbiłgozaobozem,inazwałgo

NamiotemSpotkania.AktokolwiekchciałsięzwrócićdoPana,szedł
doNamiotuSpotkania,którybyłpozaobozem.

3,7-11Jedenznielicznychstarychtekstów,któremówiąonamiocie:byłonmiejscem,gdzieBógspotykałsięzMojżeszemizludem(Lb11,16n;12,4-10;por.Wj29,42-43;Kpł1,1).
33,7irozbiłgo.Wtekściehebr.potychsłowach:„dlaniego”,itakteżBJ.ZaimektenmożesięodnosićdoMojżesza(wtedytrzebabytłumaczyć:„dlasiebie”),doJahwealbodoarki(w

hebr.-rodz.m.)—tooniejmogłabyćmowawopowieści,zktórejzaczerpniętotenfragment.Jestrzeczywiścieprawdopodobne,żenapustyninamiotbyłsanktuariumarkiiżeJozuebyłprzeznaczony
dojejobsługi,jakmowaww.11.

—chciałsięzwrócićdoPana.Tzn.zapośrednictwemMojżesza,którywnamiociesamnasamrozmawiazBogiem,prosićGoowyrocznię;natemattejroliMojżeszapor.już18,15.W

późniejszychczasach„radzonosię”JahwezapośrednictwemczłowiekaBożego,proroka(1Krl14,5;22,5.8;2Krl3,11;8,8;itd.)albozapomocąświętychlosów(por.1Sm2,28+;14,41+).

IlezaśrazyMojżeszszedłdonamiotu,całyludstawałuwejścia

doswychnamiotówipatrzałnaMojżesza,ażwszedłdonamiotu.

Ile

zaśrazyMojżeszwszedłdonamiotu,zstępowałsłupobłokuistawału
wejściadonamiotu,iwtedy[Pan]rozmawiałzMojżeszem.

Całylud

widział,żesłupobłokustawałuwejściadonamiotu.Całyludstawałi
każdyoddawałpokłonuwejściadoswegonamiotu.

33,7-10.NamiotSpotkania.Prawo(rozdziały25-30)miałozagwarantować,byprzybytekzostałzbudowanywsposóbumożliwiającyPanumieszkaniewśródIzraelitów.Wobecnejsytuacji

Panniezamierzałjednakwśródnichprzebywać,dlategoNamiotSpotkaniatrzebabyłoustawićpozaobozem-tamteżMojżeszotrzymywałBożepoleceniaiwskazówki.Tekstniewspominao
wyglądzieiwyposażeniuwnętrzanamiotu.PanspotykałsięzMojżeszemuwejściadonamiotu,wmiejscu,gdziezstąpiłsłupobłoku.WNamiocieSpotkanianieskładanoofiar,niebyłotamteżołtarza.
Byłotomiejscedziałalnościprorockiej,niezaśkapłańskiej.Gdyprzybytekzostałzbudowanyiustawionywśrodkuobozu,pełniłrównieżfunkcjęNamiotuSpotkania.

APanrozmawiałzMojżeszemtwarząwtwarz,jaksię

rozmawiazprzyjacielem.PotemwracałMojżeszdoobozu,sługazaś
jego,Jozue,synNuna,młodzieniec,nieoddalałsięzwnętrza
namiotu.

33,11.PanrozmawiałzMojżeszemtwarząwtwarz.Rozmawianiezkimśtwarząwtwarzwskazujenazwiązeknacechowanyszczerościąiotwartością.NiejesttosprzecznezWj33,20-

23.WLb12,8użytoinnegowyrażeniaotymsamymznaczeniu,„ustawusta”[BT:„twarząwtwarz”].

MojżeszrzekłznówdoPana:Otokazałeśmiwyprowadzićten

lud,aniepouczyłeśmnie,kogopośleszzemną,ajednak
powiedziałeśdomnie:Znamciępoimieniuijestemciłaskaw.

Jeśli

darzyszmnieżyczliwością,dajmipoznaćTwojezamiary,abym
poznał,żeśmiłaskaw.Zważtakże,iżtennaródjestTwoimludem.

[Pan]powiedział:JeśliJaosobiściepójdę,czytocięzadowoli?

33,14BJ:„Jahwepowiedział:JasampójdęiJadamciodpoczynek”.Tematdeuteronomistyczny(por.Pwt3,10;12,10;25,19;Joz1,13;22,4;23,1;por.jeszczePs95,11).Mowaospełnieniu

sięobietnic.

Mojżeszrzekłwtedy:Jeśliniepójdzieszsam,toraczejzakaż

namwyruszaćstąd.

Poczympoznam,jailudmój,żedarzysznas

łaskawością,jeśliniepotym,żepójdzieszznami,gdyżprzezto
będziemywyróżnienijaiTwójludspośródwszystkichnarodów,które
sąnaziemi?

PanodpowiedziałMojżeszowi:Uczynięto,oco

prosisz,ponieważjestemciłaskaw,aznamciępoimieniu.

Irzekł

[Mojżesz]:Spraw,abymujrzałTwojąchwałę.

33,18Zob.przyp.24,16.

Panodpowiedział:Jaukażęcimójmajestatiogłoszęprzedtobą

imięJahwe,boJawyświadczamłaskę,komuchcę,imiłosierdzie,
komuMisiępodoba.

33,19Wypowiadającswojeimię,BógwjakiśsposóbobjawiasięMojżeszowi(zob.3,13-15+).

Iznowurzekł:Niebędzieszmógłoglądaćmojegooblicza,gdyż

żadenczłowiekniemożeoglądaćmojegoobliczaipozostaćprzy
życiu.

33,20MiędzyświętościąBogaaniegodnościączłowiekaistniejetakaprzepaść(zob.Kpł17,1+),żeczłowiekpowinienumrzećujrzawszyBoga(19,21;Kpł16,2;Lb4,20;por.6,25+)lub

choćtylkousłyszawszyGo(20,19;Pwt5,24-26;por.18,16).ToztegopowoduMojżesz(3,6),Eliasz(1Krl19,13),anawetserafini(Iz6,2)zakrywająsobietwarzprzedJahwe.JeżelipoujrzeniuBoga
pozostajesięprzyżyciu,odczuwasiępełnewdzięcznościzdumienie(Rdz32,31;Pwt5,24)albobojaźńreligijną(Sdz6,22-23;13,22;Iz6,5).Cośtakiegojestrzadkimprzywilejem,któregoBógudziela
(Wj24,11)wszczególnysposóbMojżeszowijakoswojemu„przyjacielowi”(33,11;Lb12,7-8;Pwt34,10)orazEliaszowi(1Krl19,11n),którzybędąświadkamiprzemienieniaChrystusa,owejteofanii
NT(Mt17,3p),ipozostanąwtradycjichrześcijańskiejwybitnymireprezentantamiwielkiejmistyki(ześw.Pawłem,2Kor12,ln).WNT„chwała”Boga(por.tutajw.18i24,16+)objawiasięwJezusie
(J1,14+;11,40;por.2Kor4,4.6),jednaktylkoOnsamkontemplowałBoga,swegoOjca(J1,18;6,46;1J4,12).DlaludzioglądanieBogatwarząwtwarzbędziestanowiłoistotęszczęśliwościnieba(Mt
5,8;1J3,2;1Kor13,12).

IrzekłjeszczePan:OtomiejsceprzyMnie,stańobokskały.

Gdyprzechodzićbędziemojachwała,postawięcięwrozpadlinie

skałyipołożędłońmojąnatobie,ażprzejdę.

Agdycofnędłoń,

ujrzyszMnieztyłu,leczobliczamojegonieukażętobie.

33,18-23.Bożachwała,Bożeoblicze,„ujrzyszMięztyłu”.ProśbaMojżesza,bymógłujrzećchwałęBożą,niebyłaprośbąocośnowego,czegoBógnigdyprzedtemnieczynił.WWj16,7

luddowiadujesię,żebędzieoglądałBożąchwałę(zob.teżKpł9,23).Mojżeszbłaga,byBożaobecnośćtowarzyszyłamu(właściwie,bygopoprzedzała).Prosi,byBożaobecność/chwałaobjęła
przywództwo.Bógwyrażazgodę,leczostrzega,żeniemożnaoglądaćJegooblicza.Wyobrażeniebóstwaobudzącymtrwogę,niedostępnymobliczuniepojawiasięwyłączniewteologiiIzraela,np.w
Mezopotamiibogowieokazywaliswojąmoczapośrednictwemmelammu,boskiegoblasku.

Wj34

Odnowienieprzymierza

PanrzekłdoMojżesza:Wyciosajsobiedwietablicezkamienia,

jakpierwsze,anatychtablicachwypiszęznówsłowa,jakiebyłyna
pierwszychtablicach,którepotłukłeś.

34,1-35WtymrozdzialejestzawartajahwistycznaopowieśćoprzymierzunaSynaju.Natematjegocharakteru„odnowieniaprzymierza”por.przyp.32,1—34,35.
34,1jakpierwsze.WBJpotychsłowachdodano:„wstąpdomnienagórę”,zagrec.Wtekściehebr.pominięte.

BądźgotówjutroranowstąpićzaraznagóręSynaj.Izaczekasz

naMnienaszczyciegóry.

Niktniemożewstąpićztobąiniktnie

możesiępokazaćnagórze.Równieżdrobneiwiększebydłoniemoże
wypasaćsięnazboczachgóry.

Mojżeszwyciosałdwietablice

kamiennejakpierwsze,awstawszyrano,wstąpiłnagórę,jakmu
nakazałPan,iwziąłdorąktablicekamienne.

APanzstąpiłw

obłoku,i[Mojżesz]zatrzymałsiękołoNiego,iwypowiedziałimię
Jahwe.

PrzeszedłPanprzedjegooczymaiwołał:Jahwe,Jahwe,Bóg

miłosiernyiłagodny,nieskorydogniewu,bogatywłaskęiwierność,

34,6Jahwerealizujeto,coobiecał(33,19-23),iodsłaniaswojeBożeatrybuty,szczególnie—swojemiłosierdzie.

zachowującyswąłaskęwtysiącznepokolenia,przebaczający

niegodziwość,niewierność,grzech,leczniepozostawiającygobez
ukarania,alezsyłającykaryzaniegodziwośćojcównasynówi
wnukóważdotrzeciegoiczwartegopokolenia.

34,6-7.Bożeatrybutyorazkarasięgającatrzeciegoiczwartegopokolenia.WcześniejMojżeszprosiło„poznanie”Bożychzamiarów;umieszczonatutajlistatrzynastuBożychatrybutów

miałastanowić(wtradycjiżydowskiej)jejspełnienie.Wświeciestarożytnymrozpowszechnionebyłylistyzawierająceatrybutyróżnychbóstw.Chociażmiłosierdzieisprawiedliwośćzajmująwśród
nichważnemiejsce,więcejzainteresowaniaokazywanoatrybutamizwiązanymizmocą.TylkolistazKsięgiWyjściakoncentrujesięnałaskawejdobrotliwościBożej.Listatapowracawielokrotniew
PiśmieŚwiętym(Lb14,18;Ne9,17;Ps86,15;103,8;145,8;Jl2,13;Jon4,2;Na1,3)ipełnirolęswoistegowyznaniawiary.LitaniacechBożychjestdodziśużywanawliturgiiżydowskiej;
przypuszczalniestanowiłatrwałyelementkultuświątynnegojeszczeprzedokresemwygnania.Mimopodkreśleniacierpliwości,laskiiwiernościmiłościBożej,dobitnieukazanokonsekwencjebraku
posłuszeństwaBożymprzykazaniomprzezuwypukleniekarysięgającejprzyszłychpokoleń(zob.Pwt5,9).Wymierzeniekarytrzeciemuiczwartemupokoleniuwskazujenafakt,żepogwałcenie
przymierzaobarczałowinącałąrodzinę.Określenie„trzecieiczwartepokolenie”oznaczażyjącychczłonkówrodziny.Jesttosuroweprzypomnieniewspólnotowegowymiaruwinypoepizodzieze
złotymcielcem(Wj32,19-35).

NatychmiastMojżeszskłoniłsięażdoziemiioddałpokłon,

mówiąc:Jeślidarzyszmnieżyczliwością,Panie,[toproszę],niech

pójdziePanpośródnas.Jesttowprawdzieludotwardymkarku,ale

przebaczysznaszewinyinaszegrzechy,auczynisznasswoim
dziedzictwem.

Panodpowiedział:OtoJazawieramprzymierze

wobeccałegoludutwegoiuczynięcuda,jakichniebyłonacałej
ziemiiużadnychnarodów;iujrzycałylud,wśródktórego
przebywasz,żedziełaPana,któreJauczynięztobą,budzątrwogę.

34,10-28Przymierzezawierajednocześnieobietniceiprzykazania:niemaprzeciwstawienia„łaski”i„prawa”.W.14-26niektórzynazywają„Dekalogiemkultowym”(choćpanuje

całkowitaróżnicazdańcodowyodrębnieniawnimdziesięciuprzykazań)albojahwistycznymKodeksemPrzymierza,wktórymustalasięwarunki:opróczzakazuidolatriiorazprawaszabatowego,
znajdującychsiętakżewDekalogu(Wj20),sątoprzepisydotyczącewyłączniekultu:świąt,pierwocin,ofiar.

Przestrzegajtego,coJadzisiajtobierozkazuję,aJawypędzę

przedtobąAmorytę,Kananejczyka,Chittytę,Peryzzytę,Chiwwitęi
Jebusytę.

Strzeżsięzawieraniaprzymierzazmieszkańcamikraju,do

któregoidziesz,abymieszkającpośródwas,niestalisięsidłem.

Natomiastzburzcieichołtarze,skruszcieczczoneprzeznichstelei

wyrąbcieaszery.

34,13Natematstelzob.23,24+.Aszera,świętypal,byłsymbolemboginimiłościipłodności,Aszery(grec,Astartě),odktórejpochodzijegonazwa.
34,12-13.Zniszczeniupogańskichprzedmiotówkultowych.Wtejczęści,ponowniepodkreślającejznaczenieposłuszeństwaprzykazaniom,szczególnąuwagępoświęconozniszczeniu

wszelkichformpogańskiegokultu,głównieprzedmiotówkultowychorazbożków.Możetobyćkolejnareakcjanaepizodzezłotymcielcem(Wj32,19-35).Wiadomobyło,żemieszkańcyZiemi
Obiecanejwierząwinnychbogówimająinneformykultu.IzraelicizostaliostrzeżeniprzedzawieraniemsojuszówzludamiKanaanuioddawaniemczciichbogom.Ztegopowoduniemogli
pozostawićusiebieżadnychelementówobcejreligii.Wykonanietegopoleceniabyłorównieżznakiemwielkiejwiary,bowiemzniszczenieświętychprzedmiotówuważanozawielkązniewagę
wyrządzonąbóstwu,któramogłasięspotkaćznajsurowsząkarą.PosłuszeństwoIzraelitówbyłonamacalnymdowodemufności,żeBógochroniichprzedzemstą.

34,13.Aszery.BoginiAszera(występującapodróżnymipokrewnyminazwami)byłaboskąmałżonkągłównegomęskiegobóstwakilkupanteonówzobszaruSyro-Palestyny:babilońskiego

bogaburzyAmurru;ugaryckiegobogaEla;byćmożenawetkananejskiegobogaBaala.WPiśmieŚwiętymsymbolizująjązwykleświętesłupyustawionewpobliżuołtarza.Narozpowszechnieniejej
kultuwśródIzraelitów,nadalpodlegającychpoliteistycznymwpływom,mogąwskazywaćinskrypcjezKuntilletAdżrudwpółnocno-zachodniejczęściSynajuotreści:„JahweiJegoAszera”.Polecenie
wyrąbaniaaszerkultowychwiązałosięzpotrzebąoczyszczenianaroduzobcychwpływów.Polecenietołączysięrównieżzgłównymtematemtejczęściksięgi,tj.posłuszeństwemprzykazaniom
„zazdrosnegoBoga”,którynietolerujekultuinnychbogówanisymbolirywalizującychzNimbóstw.(Wj20,4-5).

Niebędzieszoddawałpokłonucudzemubogu,boPanmana

imięZazdrosny:jestBogiemzazdrosnym.

Niebędzieszzawierał

przymierzyzmieszkańcamitegokraju,abygdybędąuprawiać
nierządzbogamicudzymiiskładaćofiarybogomswoim,nie
zaprosiliciędospożywaniazichofiary.

34,15WprzeciwieństwiedokultuJahwe,porównywanegodolegalnegomałżeństwa,kultfałszywychbogówjestjakbyprostytucją(por.Ez16i23;Oz1-3;Ap17).

Atakżeniemożeszbraćichcórekzażonydlaswychsynów,

abyone,uprawiającnierządzcudzymibogami,nieprzywiodły
twoichsynówdonierząduzbogamicudzymi.

34,16.Nierządkultowy.Możnawskazaćkilkaróżnychkategorii.Wprostytucji„sakralnej”dochodyznierządupłynęłydoświątyni.Wprostytucji„kultowej”głównymcelembyło

zapewnieniepłodnościpoprzezrytuałocharakterzeseksualnym.Należyteżrozróżnićpomiędzydorywczą(np.wRdz38)azawodową(np.2Kil23,7)prostytucjąsakralną/kultową.Dowodynaistnienie
prostytucjikultowejwIzraelulubwinnychczęściachBliskiegoWschoduniesąjednoznaczne.Wtekstachkananejskichwśródsłużbyświątynnejwymieniasięnierządnice;równieżwliteraturze
akadyjskiejwspominasięokobietach,którewtensposóbsłużyłyświątyni.Chociażhebrajskiesłowo,którezostałotutajużyte,jestspokrewnionezakadyjskimwyrazemoznaczającymnierządnicę,nie
musitowskazywać,żewtymprocederzezawartybyłjakiśelementrytualnylubkultowy.Jestmożliwe,żenierządnicebyłyzatrudnianewświątyniachwceluzgromadzeniafunduszyiniemiałystatusu
kapłanek.Cowięcej,ponieważwstarożytnościkobietyczęstonieposiadałyosobistegomajątku,prostytucjabyłaniekiedyjedynymsposobemzarobieniapieniędzypotrzebnychdospełnieniaślubu.
ZakazprzynoszeniadoświątynizapłatyzanierządmógłbyćreakcjąskierowanąprzeciwkopraktykomstosowanymprzezkapłanówświątyniIsztarwokresieneobabilońskim,którzynajmowalikobiety
zeswojejspołecznościjakonierządnice.Ichzarobkiszłydoświątynnegoskarbca.Wszystkotowskazujenaistnienieprostytucjisakralnej,dorywczejizawodowej,wIzraeluinaBliskimWschodzie.
Trudniejszedowykazaniajestistnienieprostytucjikultowejwktórejkolwiekpostaci.TrudnopotwierdzićwystępowanietegozjawiskawMezopotamii,chybażezaliczymydoniegodorocznyrytuał
świętegomałżeństwa.Zdrugiejstronytrudnosobiewyobrazić,bynierządnicepełniącesłużbęwświątyniIsztar(boginizmysłowejmiłości)nieodgrywałyrolikapłańskiejwkulciepłodności.

Nieuczyniszsobiebogówodlanychzmetalu.

34,17.Bogowieulanizmetalu.NaBliskimWschodzienaskalęmasowąodlewanowizerunkiwielubogów(copotwierdzająodkryciaarcheologiczne).Podobiznybóstwwytwarzanoz

różnychmetalilubglinyisprzedawanoludziom,którzymoglidziękitemuurządzaćprywatnekaplice/ołtarzewswoichdomach(zob.Sdz17,4-5).Podanytutajzakazstanowikonkretnyprzykład,
dodatkowowyjaśniającyprzykazaniedanewWj20,4;nawiązujerównieżdoepizoduodlaniaposąguzłotegocielcawWj32,2-4.

ZachowajŚwiętoPrzaśników;przezsiedemdnibędzieszjadł

chlebyprzaśne,jaktocipoleciłem.Auczynisztowczasie
oznaczonym,czyliwmiesiącuAbib,gdyżwtedywyszedłeśzEgiptu.

34,18.ŚwiętoPrzaśników.PowtórzenieprzykazaniazWj23,15.PolecenietozyskujetutajwiększąrangęprzezwłączeniedorytualnejwersjiDziesięciorgaPrzykazań(zob.Wj34,28).

Wszystko,copierworodne,doMnienależy,atakże

pierworodnysamieczwołówiowiec.

34,19doMnienależy.Wtekściehebr.dodane:„wszystkietwojestada”.WBJpominiętezagrec.-pierworodnysamiec.Zagrec.Teksthebr.:„cosięurodzijakosamiec”.

Pierworodnegozaśosławykupiszgłowąowcy,ajeślibyśnie

wykupił,złamieszmukark.Wykupiszteżpierworodnegosynaswego.
NieukażeciesięprzedeMnązpustymirękami.

34,19-20.Ofiaryzpierworodnych.Toprzykazanie,umieszczonewrytualnejwersjiDziesięciorgaPrzykazań,stanowipowtórzeniepoleceniaznarracjioWyjściu,zgodniezktórymtrzeba

byłowykupywaćpierworodnychsynówipierworodnesztukibydła(Wj13,11-13).

Sześćdnipracowaćbędziesz,awdniusiódmymodpoczywaj,

takwczasieorki,jakwczasieżniwa.

34,21.Szabat.PolecenieodpoczynkuwszabatjestpowtórzeniemprzykazaniazWj20,9(zob.komentarzdotegofragmentu).

BędzieszobchodziłŚwiętoTygodni,pierwocinżniw

pszenicznychiŚwiętoZbiorówprzykońcuroku.

34,22.ŚwiętoTygodni.Świętozwiązanezezbioramipszenicy,którewWj23,16opisanojakoŚwiętoŻniw-jednoztrzechgłównychświątwrokurolniczym.Uzyskujeonotutaj

dodatkowąrangęprzezwłączeniedorytualnejwersjiDziesięciorgaPrzykazań.

34,22.ŚwiętoZbiorów.Świętowiosennychżniw,któreopisanowWj23,17.GłówneświętarolniczezostałyopisanerównieżwPwt16,9-17.Obietnicaochronyżniwiarzyprzedatakiemze

stronysąsiednichludówstanowiładodatkowązachętędoskładaniatrzyrazywrokuofiaryzczęściżniw.

Trzyrazywrokuukażąsięwszyscytwoimężczyźniprzed

obliczemPana,BogaIzraela.

Jabowiemwypędzęnarodysprzed

ciebieirozszerzętwojegranice,iniktniebędzienapadałnatwójkraj,
gdytytrzyrazywrokupójdziesz,abypokazaćsięprzedobliczem
Pana,Bogatwego.

34,23-24.Pielgrzymki.Polecenietojesttożsamezprzykazaniemnakazującymskładanieofiarzeżniw,któreopisanowWj23,17orazwPwt16,11.14.Każdymężczyznamiałstawaćprzed

Panemtrzyrazywrokuzowocamiswojejpracy,bywtensposóbzapewnićprzyszłąurodzajnośćziemiiokazaćwiernośćzawartemuprzymierzu.

Krwimoichofiarniepowinieneśskładaćrazemzkwaszonym

chlebeminiczofiarypaschalnejniepowinnopozostaćnadrugi
dzień.

34,25.Zakazłączeniakrwizzakwasem.UmieszczenietegopoleceniawrytualnejwersjiDziesięciorgaPrzykazaństanowipowtórzenieprzykazaniazWj23,18.Zakwassprawiał,żechleb

wzrastał,byłjednakrównieżłączonyzeskalaniemipsuciemżywności-niewolnogowięcbyłomieszaćzkrwią,symbolemżycia.

34,25.Resztkiofiarypaschalnej.PrzykazaniedotycząceposiłkupaschalnegopojawiasięporazpierwszywWj12,8-10izostajepowtórzonewWj23,18.Jegoprzytoczeniewtymmiejscu

prowadzidopowstaniacałejsekwencjiprawzwiązanychzgłównymiświętamirolniczymiorazwzmacniawięźpomiędzytągrupąprzepisówawydarzeniemWyjścia.Zakazprzechowywania
pozostałościofiarypaschalnejjestznakiem,wskazującymnasakralnycharakterświęta.

Najlepszezpierwocinziemitwojejwinieneśprzynieśćdodomu

Pana,twegoBoga.Niebędzieszgotowałkoźlęciawmlekujego
matki.

34,26.Pierwocinyziemi.PrzykazanietostanowipowtórzenieprawazWj23,19.Podobniejakpierworodnysynmusiałbyćwykupywanyprzezzłożenieofiary,zbożeiowocebyły

wykupywaneprzezzłożenieBoguofiaryzpierwocinziemi.

34,26.Niebędzieszgotowałkoźlęciawmlekujegomatki.PrzykazanietojestpowtórzeniemprawazWj23,19.Stanowionopodstawęzakazułączeniamlekaimięsapodczasgotowaniai

składaniaofiar.MogłorównieżstanowićreakcjęprzeciwkopodobnympraktykomstosowanymwkulcieKananejczyków.

PanrzekłdoMojżesza:Zapiszsobietesłowa,gdyżna

podstawietychsłówzawarłemprzymierzeztobąizIzraelem.

Ibył

tam[Mojżesz]uPanaczterdzieścidniiczterdzieścinocy,iniejadł
chleba,iniepiłwody.Inapisałnatablicachsłowaprzymierza–
DziesięćSłów.

34,28Inapisał.Mojżesz(por.w.27)alboJahwe(por.34,1;Pwt10,4).—DziesięćSłów.Prawdopodobnieglosa.
34,28.DziesięcioroPrzykazań,wersjarytualna.PierwszawersjaDziesięciorgaPrzykazań,którąBógspisałnadwóchkamiennychtablicach,zostałazniszczonaprzezMojżesza,

rozczarowanegoniewiernościąIzraelitów,wepizodziezezłotymcielcem(Wj32,19).PowstałwięcdrugizestawtablicwWj34,28,jednakzapisanenanichprawanieodpowiadałydokładnietym,które
podanowWj20iPwt5.WprzykazaniachzdrugiejlistywiększynaciskpołożononawydarzeniewyjściaIzraelitówzEgiptu.Znaczniesilniejszyakcentpadaturównieżnawłaściwepraktykowanie
kultu(niemaldosłownecytatytekstuzrozdziału23)niżwpierwszymzbiorzeprzykazań.

GdyMojżeszzstępowałzgórySynajzdwiematablicami

Świadectwawręku,niewiedział,żeskóranajegotwarzypromieniała
naskutekrozmowyzPanem.

34,29-35Niemapewności,zjakiegoźródłapochodzątewiersze.PrzywołujesięwnichjakąśtradycjęopromieniowaniutwarzyMojżesza,wyrażonymczasownikiemqaran,pochodnymod

qeren„róg”.StądwWulgaciedosł.:„jegotwarzmiałarogi”.Ww.29-33wykorzystujesiętętradycję,byopisaćMojżeszazstępującegozgóry;ww.34-35wiążesięjązNamiotemSpotkaniawedług
tradycjiprzywołanejw33,7-11.

34,29.„Rogi”Mojżesza.JasnośćBożaznalazłaodzwierciedleniewpromieniejącejskórzetwarzyMojżesza,gdytenpowróciłztablicamizawierającymiPrawo.Chociażpoczątkowoniebył

tegoświadomy,późniejwrazzludemuznałtozadowódbezpośredniegokontaktuzBogiem.Mojżesznakładałzasłonęnatwarz,byukryćprzedludemjejpromieniowanie.ŚwiętyHieronim
przetłumaczyłhebrajskiesłowoqaran„jaśnieć,promieniować”jakocornuta,„rogi”,wWulgacie(ok.400poChr.),ponieważwyraztenczęstooznaczarogi.Wkonsekwencjipowstałatradycja,
powiadającażewrezultacietegospotkaniazBogiemMojżeszowiwyrosłyrogi.BłądtenzostałobrazowoprzedstawionywpochodzącymzXVIw.posągudłutaMichałaAniołaprzedstawiającym
Mojżeszazrogami.PokrewieństworogówipromiennejjasnościdostrzecmożnawikonografiiBliskiegoWschodu,wktórejpromienielubroginakoronachbogówsąsymbolemmocy.Sąonepokrewne
zchwałą(akadyjskimmelammu)emanującązbóstwa,szczególniezjegogłowylubkorony.Naprzykład,wsumeryjskimhymnieboginiInannazostałaprzedstawionajakopostaćoprzerażającym
obliczu,odktóregobijesilnyblaskonieśmielającywszystkichwokół.NajbliższymodpowiednikiemmotywubiblijnegomożebyćSamsuiluna(synHammurabiego),któryprzyjąłposłańcówbogaEnlila
ojaśniejącychobliczach.Wjednymztekstówczytamy,oboguEnlilu,„któregorogijaśniejąniczympromieniesłońca”.

GdyAaroniIzraelicizobaczyliMojżeszazdalaiujrzeli,że

skóranajegotwarzypromienieje,balisięzbliżyćdoniego.

Agdy

Mojżeszichprzywołał,Aaroniwszyscyprzywódcyzgromadzenia
przyszlidoniego,iMojżeszrozmawiałznimi.

Potemprzyszlitakże

Izraelici,aonnakazałimwszystko,coPanmupowiedziałnagórze
Synaj.

GdyMojżeszzakończyłznimirozmowę,nałożyłzasłonęna

twarz.

IlekroćMojżeszwchodziłprzedobliczePananarozmowęz

Nim,zdejmowałzasłonęażdowyjścia.Gdyzaśwychodził,mówił
Izraelitomto,comuPanrozkazał.

IwtedytoIzraelicimogliwidzieć

twarzMojżesza,żepromieniejeskóranatwarzyMojżesza.AMojżesz
znównakładałzasłonęnatwarz,pókiniewszedłnarozmowęzNim.

34,35skóranatwarzyMojżesza.Zatekstemhebr.WBJpominiętezagrec.

Wj35

WYKONANIEPRZEPISÓWO

ZORGANIZOWANIUKULTU

PouczenieIzraelitówoprzepisachkultu

MojżeszzebrałcałezgromadzenieIzraelitówipowiedziałdo

nich:Oto,coPannakazałwamwypełnić:

35,1—39,43Zaczynającysiętunowyfragmentksięgimówiowykonaniurozkazówdanychwrozdz.25-31,którychjestprawiedosł.powtórzeniem.

Sześćdnibędzieszwykonywałpracę,aledzieńsiódmybędzie

dlawasświętymszabatemodpoczynkudlaPana;ktokolwiekzaś
pracowałbywtymdniu,mabyćukaranyśmiercią.

Niebędziecie

rozpalaćogniawdniuszabatuwwaszychmieszkaniach.

35,2-3.Niebędziecierozpalaćogniawdniuszabatu.Polecenietostanowipowtórzeniezakazuwykonywaniapracywszabat,podanegowWj31,15,wrazzdodatkowymzakazem

rozpalaniaogniawtymdniu.Jesttokolejnerozwinięciezagadnieniaprac,którychwykonywaniejestwszabatzabronione(zob.Wj34,21).Późniejszeprzepisyrabinackienakazywaływcześniejsze
rozniecenieognia,bydomniepogrążyłsięwciemności.Jednakwszabatniemożnabyłodorzucaćdrewdoognia.

TakprzemówiłnastępnieMojżeszdocałegozgromadzenia

Izraelitów:Oto,conakazałPan,mówiąc:

35,4-39,31.WYKONANIEPOLECEŃ.WtychrozdziałachKsięgiWyjściaopisanobudowęprzybytku.Przedstawionogromadzeniemateriałów(Wj35,4-29),powołanieBesaleelai

Oholiabanastanowiskogłównychwykonawcóworazwybórzespołurzemieślników(Wj35,30-36,7;por.Wj31,1-10).TekstzWj36,8-38opisujebudowęprzybytkudokładniewedługwskazówek
podanychwWj26,1-36.PóźniejwykonanoArkęPrzymierza(Wj37,1-9;zob.Wj25,10-22),świecznik(Wj37,17-24;zob.Wj25,31-40),ołtarzdospalaniakadzidła(Wj37,25-29;zob.Wj30,1-10),
ołtarzdoofiarcałopalnych(Wj38,1-8;zob.Wj27,1-8)orazdziedziniecprzybytku(Wj38,9-20;zob.Wj27,9-19).Wpodsumowaniuwymienionomateriałyużyteprzezrzemieślników(Wj38,21-31).W
ostatniejczęściopisanoszycieszatkapłańskich:efodu(Wj39,2-7;zob.Wj28,6-14),pektorału(Wj39,8-21;zob.Wj28,15-30)iinnychsuknikapłańskich(Wj39,22-31;zob.Wj28,31-43).Mojżesz
wszystkoosobiścienadzorował,poświadczyłzgodnośćwykonaniazBożymiwskazówkamiiudzieliłbłogosławieństwa(Wj39,32-43).

DajciezdóbrwaszychdaninędlaPana.Każdywięc,którego

sercebędzieochocze,winienzłożyćjakodaninędlaPanazłoto,
srebro,brąz,

purpuręfioletowąiczerwoną,karmazyn,bisiororaz

sierśćkozią,

baranieskórybarwionenaczerwonoiskórydelfinów

orazdrewnoakacjowe,

oliwędoświecznika,wonnościdowyrobu

olejunamaszczeniaipachnącychkadzideł,

onyksiinnedrogie

kamieniedoozdobieniaefoduipektorału.

Każdyuzdolniony

spośródwaswinienprzyjśćiwykonaćto,coPannakazał,

tojest

przybytekijegonamiot,przykrycia,kółka,deski,poprzeczki,słupyi
podstawy;

arkęzdrążkami,przebłagalnięiokrywającąjązasłonę;

stółzdrążkamiiznależącymidoniegoprzyboramiorazzchlebem

pokładnym;

świecznikdooświetleniaznależącymidoniego

przyborami,zlampamiorazzoliwądoświecenia;

ołtarzkadzeniaz

jegodrążkami,olejekdonamaszczania,pachnącekadzidłoizasłonę
nawejściedoprzybytku;

ołtarzcałopaleniazjegobrązowąkratą,z

drążkamiiwszystkiminależącymidoniegoprzyborami,kadźzjej
podstawą;

zasłonydziedzińcaijegosłupy,ipodstawy,izasłonęna

wejściedodziedzińca;

palikiprzybytkuipalikidziedzińcaz

powrozamidonich;

szatyzdrogocennejtkaninydosłużbyw

świętymprzybytku,święteszatydlaAaronakapłanaiszatydlajego
synów,dosprawowaniaczynnościkapłańskich.

Potemcałe

zgromadzenieIzraelitówodeszłoodMojżesza.

Następniewszyscy,

którychskłoniłoserce,aduchbyłochoczy,przynieślidaninędlaPana
nabudowęNamiotuSpotkaniainawszelkąsłużbęwnimorazna
święteszaty.

Przyszlimężczyźniikobiety,wszyscyochoczego

serca,przynoszącspinki,kolczyki,pierścienie,naszyjnikiiwszelkie
przedmiotyzezłota;wszyscyzłożyliPanudaryzezłota,dokonując
gestukołysania.

Atakżefioletowąiczerwonąpurpurę,karmazyn,

bisiorisierśćkozią,baranieskórybarwionenaczerwonoiskóry
delfinówprzynosiliwszyscy,którzyjeznaleźliusiebie.

Każdy,kto

chciałzłożyćdaninęzesrebraczybrązu,przynosiłtędaninędlaPana,
akażdy,ktoposiadałdrewnoakacjoweprzydatnenacośdoświętej
służby,przynosiłjerównież.

Wszystkiezaśkobietybiegłewtej

pracyprzędływłasnoręcznieprzędzęnafioletowąiczerwonąpurpurę,
karmazynibisior.

Awszystkiekobiety,któreskłoniłodotegoserce,

przędłyumiejętniesierśćkozią.

Książętazaśprzynieślionyksiinne

drogiekamieniedoozdobieniaefoduipektorału,

aponadto

wonnościioliwędoświecznikaidowyrobuolejunamaszczeniaoraz
pachnącegokadzidła.

WszyscyIzraelici,mężczyźniikobiety,

którychsercabyłyochoczedoskładaniadarówniezbędnychdo

wykonywaniatego,coPannakazałwykonaćzapośrednictwem
Mojżesza,przynieślitodlaPanadobrowolnie.

WówczasMojżesz

przemówiłdoIzraelitów:OtoPanpowołałimiennieBesaleela,syna
Uriego,synaChurazpokoleniaJudy,

inapełniłgoduchemBożym,

mądrością,rozumem,wiedząiznajomościąwszelkiegorzemiosła,

byobmyśliłplanyrobótwzłocie,wsrebrze,wbrązie,

orazprac

nadprzystosowaniemkamienidoozdobyinadobróbkądrewna
potrzebnegodowykonaniawszelkichzamierzonychdzieł.

Dałmu

teżzdolnośćpouczaniainnych,jakiOholiabowi,synowiAchisamaka
zpokoleniaDana.

Napełniłichmądrościąumysłudowykonania

wszelkichprac,zarównokamieniarskich,jakitkackich,oraz
barwieniafioletowejiczerwonejpurpury,karmazynu,bisioru,a
wreszciezwyczajnychpractkackich,takżemoglisporządzić
wszelkieprzedmioty,azarazemobmyślaćichplany.

Wj36

Besaleel,Oholiabiwszyscybieglimężczyźni,którymPandał

mądrość,rozumdopoznania,jakwykonaćwszelkiepracedosłużby
wprzybytku,wykonająjezgodniezewszystkim,coPannakazał.

NastępniewezwałMojżeszBesaleela,Oholiabaiwszystkich

biegłychwrzemiośle,którychsercaobdarzyłPanmądrością,
wszystkichtych,którychserceskłaniało,abypójśćdopracynad
wykonaniemdzieła.

CizaśprzyjęliodMojżeszawszelkiedaniny,

jakieznieśliIzraelicinadziełobudowyświętegoprzybytku,abyje
wykonać;ponadtoznosiliimkażdegodniadalsze,dobrowolnedary.

Wtedyprzyszlijakjedenmążwszyscybieglirzemieślnicy,

wykonującywszelkiepraceprzybudowieświętegoprzybytku,każdy
odswojejpracy,którąwykonywał,

itakpowiedzielidoMojżesza:

Ludprzynosiowielewięcejniżpotrzebadowykonaniaprac,które
Pannakazałwykonać.

WówczasMojżeszwydałrozkaz,który

ogłoszonowobozie:Animężczyźni,anikobietyniechjużnieznoszą
darównaświętyprzybytek.Zaprzestałwięcludznoszeniadarów.

Mielibowiemdosyćwszystkiegodowykonaniawszelkichprac,a

nawetzbywało.

Budowaprzybytkuijegosprzętów

Wszyscynajbieglejsispośródpracownikówwybudowali

przybytekzdziesięciutkaninzeskręconegobisioru,zfioletoweji
czerwonejpurpury,zkarmazynu,zcherubamidziełembiegłego
tkacza.

36,8b—39,43Przywołanyfragmentwgrec.jesttłumaczeniemjakiegośtekstuhebr.,którysięznacznieróżniodmasoreckiego.Kolejnośćposzczególnychfragmentówwgrec.jestzupełnie

inna,amianowicie:36,8;39,1-3;36,8-9.35-38;38,9-20.21-23;37,1-23;36,34.36.38;38,20;38,1-7;37,5;38,8i40,30-32;38,24-31;39,32;39,1;39,33-43(zpewnymiprzestawieniamiwtekście);40,1-
38.

36,8przybytekzdziesięciutkanin.BJ:„przybytek”,zatekstemhebr.Następniezaczynasięwniejnowezdanie:„Ongouczyniłzdziesięciutkanin”.Rzeczywiście,odtegomomentuażdo

38,31wszystkieczasownikisątamwtrzeciejosobie1.poj.Bierzesiętostąd,żeautorpowtarzatu,zwyjątkiempewnychkoniecznychzmiangramatycznych,rozkazydaneosobiścieMojżeszowi(rozdz.
25-27).

Długośćposzczególnychtkaninwynosiładwadzieściaosiem

łokci,aszerokość–czteryłokcie;wszystkiezaśtkaninymiały
jednakowewymiary.

Pięćtkaninbyłopowiązanychzesobąjednaz

drugą,podobniedrugiepięćtkaninbyłopowiązanychjednazdrugą.

Iprzyszytowstążkizfioletowejpurpurynabrzegachjednejtkaniny,

tamgdziewinnabyćspięta,itakteżuczyniononabrzegachostatniej
tkaniny,tamgdziewinnabyćspięta.

Pięćdziesiątwstążekprzyszyli

dojednejtkaninyipięćdziesiątwstążekdodrugiejtkaniny,wmiejscu,
gdziemająbyćspięte,takiżwstążkibyłyprzyszytenaprzeciwsiebie.

Ponadtoprzyszylipięćdziesiątzłotychkółekizwiązalitkaninyza

pomocątychkółek,takżeprzybytekstanowiłjednącałość.

Zrobionorównieżnakryciazkoziejsierścidlaprzybytku,auczynili

jedenaścienakryć.

Długośćjednegonakryciawynosiłatrzydzieści

łokci;aszerokośćjednegonakrycia–czteryłokcie;tychjedenaście
nakryćmiałojednakowewymiary.

Powiązanozesobąpięćnakryć

osobno,apozostałesześćosobno.

Iprzyszytopięćdziesiątwstążek

nabrzegachjednegonakrycia,wmiejscu,wktórymmająbyćspięte,i
pięćdziesiątwstążeknabrzegachdrugiegonakryciawmiejscu,w
którymmająbyćspięte.

Ponadtoprzyszytopięćdziesiątkółekz

brązuiwtensposóbzwiązanonakryciaprzybytku,żeutworzyły
jednącałość.

Oprócztegouczyniononakrycienanamiotzeskór

baranichbarwionychnaczerwonoiwreszcienakrycienawierzchze
skórdelfinów.

Azdrewnaakacjowegozrobionodeskinaprzybytek

iustawionojepionowo.

Wysokośćdeskiwynosiładziesięćłokci,a

szerokośćjednejdeski–półtorałokcia.

Każdadeskamiaładwa

czopyosadzonejedennaprzeciwdrugiego;takzrobionozwszystkimi
deskamiprzybytku.

Azrobionodlaprzybytkudwadzieściadesekna

ścianępołudniową

iczterdzieścipodstawsrebrnychsporządzonych

podtedwadzieściadesek,nakażdądeskędwiepodstawynaobajej
czopy.

Apodrugiejstronieprzybytkunaścianępółnocnązrobiono

takżedwadzieściadesek.

Adonichczterdzieścipodstawsrebrnych,

podwiepodstawynakażdądeskę.

Adlatylnejczęściprzybytkuna

ścianęzachodniąsporządzonosześćdesek.

Przynarożnikachtej

tylnejścianyprzybytkupostawionopodwiedeski.

Przystawałyone

szczelniedosiebienadole,anagórzerównieszczelniepołączone
byłyzesobąnawysokościpierwszegopierścienia;takteżuczyniono
zdeskaminaobuinnychnarożnikach.

Itakwtylnejścianie

przybytkubyłoosiemdesek,apodstawsrebrnychszesnaście,czylipo
dwiepodstawynakażdądeskę.

Izrobionorównieżpoprzeczkiz

drewnaakacjowegodlapowiązaniadesek,pięćdlajednejściany
przybytku,

apięćpoprzeczekdladesekdrugiejścianyprzybytkui

pięćpoprzeczekdlatylnej,czylizachodniejścianyprzybytku.

Poprzeczkęumieszczonąpośrodkudeseksporządzonowtensposób,

żeprzechodziłaodkońcadokońca.

Deskipokrytozłotem,a

pierścieniesłużącedoosadzeniadrewnianychwiązańzrobionoze
złotaipoprzeczkipokrytozłotem.

Zrobionoteżzasłonęzfioletowej

iczerwonejpurpury,zkarmazynuizeskręconegobisioruz
cherubami–dziełembiegłegotkacza.

Izawieszonojąnaczterech

pokrytychzłotemsłupachzdrewnaakacjowego.Haczykidonich
wykonanozezłota,aczterypodstawyzrobionozbrązu.

Iuczyniono

teżzasłonęprzywejściudoprzybytkuzfioletowejiczerwonej
purpury,zkarmazynuizeskręconegobisioru,wielobarwnie
wyszywaną.

Ponadto[uczynionodoniej]pięćsłupówihaczykii

pokrytozłotemichgłowiceorazklamry,apodstawydonichbyłyz
brązu.

Wj37

PotemBesaleeluczyniłarkęzdrewnaakacjowego,której

długośćwynosiładwaipółłokcia,jejzaśszerokośćiwysokość
półtorałokcia.

Ipokryłjączystymzłotemwewnątrzizewnątrz,i

uczyniłnaniejdokołazłotywieniec.

Odlałdlaniejczterypierścienie

zezłotadlajejczterechrogów:dwapierścieniedlajednegojejbokui
dwapierścieniedladrugiegojejboku.

Zrobiłrównieżdrążkiz

drewnaakacjowegoipokryłjezłotem.

Idopierścienipoobubokach

arkiwłożyłtedrążki[służące]dojejprzenoszenia.

Uczyniłteż

przebłagalnięzczystegozłota,adługośćjejwynosiładwaipół
łokcia,jejzaśszerokość–półtorałokcia.

Dwateżcherubywykułze

złota,uczyniłzaśjenaobukrańcachprzebłagalni:

jednegocheruba

najednymkrańcu,adrugiegocherubanadrugimkrańcuprzebłagalni.
Wykonałcherubyrazemzprzebłagalniąpoobujejbokach.

Cheruby

miałyskrzydłarozpostartekugórzeizakrywałynimiprzebłagalnię.
Twarzemiałyzwróconejedenkudrugiemu,ikuprzebłagalnibyły
[zwrócone]twarzecherubów.

Zrobiłteżzdrewnaakacjowegostół,

któregodługośćwynosiładwałokcie,jegoszerokość–jedenłokieći
jegowysokość–półtorałokcia.

Pokryłgoczystymzłotemiuczynił

nanimdokołazłotywieniec.

Iuczyniłdokołalistwęnadłoń

szeroką,izrobiłzłotywieniecdokołalistwy.

Odlałnastępniecztery

złotepierścienieiprzytwierdziłtepierścieniedoczterechrogów
[stołu],tamgdziesięznajdujączteryjegonogi.

Bliskolistwy

znajdowałysiępierścienieprzeznaczonenadrążki,celem
przenoszeniastołu.

Azrobiłtedrążkizdrewnaakacjowegoipokrył

jezłotem.Przenoszonostółzaichpomocą.

Uczyniłtakżezczystego

złotanaczyniadostołu:misyiczasze,dzbankiikubkidoskładania
ofiarpłynnych.

Uczyniłtakżeświecznikzczystegozłota,ztego

samegozłotawykułtenświecznikwrazzjegopodstawąitrzonem;
jegokielichyorazpąkiikwiatybyłyztejsamejbryły.

Sześćramion

odchodziłoodjegoboków,trzyramionaświecznikazjednegojego

bokuitrzyramionaświecznikazdrugiegojegoboku.

Iznajdowały

sięnajednymramieniutrzykielichywkształciekwiatówmigdałowca
–pąkikwiat,itrzykielichywkształciekwiatówmigdałowcana
drugimramieniu–pąkikwiat.Tak[było]nasześciuramionach
wychodzącychzeświecznika.

Naświecznikuzaśbyłycztery

kielichywkształciekwiatówmigdałowca–pąkikwiat.

Apąkjeden

byłpoddwomaodchodzącymiodniegoramionamiijedenpąkpod
dwomanastępnymijegoramionami.Takbyłopodsześcioma
ramionamiwychodzącymizeświecznika.

Pąkiteiramiona

stanowiłyznimcałośćibyły[wykonane]ztejsamejbryłyczystego
złota.

Uczyniłzczystegozłotasiedemlamporazszczypcei

popielnicedoknotów.

Ztalentuzaśczystegozłotawykonał

świecznikiwszystkiejegoprzybory.

Potemdospalaniakadzidła

uczyniłzdrewnaakacjowegoołtarz;jegodługośćwynosiłajeden
łokiećijeden–jegoszerokość,ibyłkwadratowy,awysokościmiał
dwałokcie.Jegorogistanowiłyznimcałość.

Pokryłgoczystym

złotem,jegowierzchijegobokidokoła,ijegorogi;uczyniłnanim
złotywieniecdokoła.

Poniżejzaśtegowieńcanadwóchjegobokach

umieściłdwazłotepierścienieprzeznaczonenadrążki,celem
przenoszeniago.

Adrążkiwykonałzdrewnaakacjowegoipokrył

złotem.

Sporządziłrównieżświętyolejnamaszczeniaorazpachnące

kadzidło,jaktorobisporządzającywonności.

Wj38

Potemuczyniłołtarzzdrewnaakacjowego,mającypięćłokci

długościipięćłokciszerokości.Ołtarzbyłkwadratowy,natrzyłokcie
wysoki.

Iuczyniłroginaczterechjegonarożnikach,którestanowiły

znimcałość,ipokryłjebrązem.

Isporządziłwszystkieprzyborydo

ołtarza,jakpopielnice,łopatki,kropielnice,widełkiikadzielnice.
Wszystkiejegoprzyborysporządziłzbrązu.

Zbrązuteżwykonał

kratędoołtarzawformiesiatki,poniżejjegokrawędzi,oddołuażdo
połowywysokości.

Nadkratązbrązuodlałczterypierścienie

przeznaczonenadrążkinaczterechkrańcach.

Zrobiłzaśtekrążkiz

drewnaakacjowegoipokryłjebrązem.

Iwłożyłtedrążkido

pierścieniznajdującychsiępobokachołtarza,abygonanich
przenosić.Uczyniłzaśgozdesek,takabywewnątrzbyłwydrążony.

Iuczyniłkadźzbrązuipodstawęrównieżzbrązu,wykonanąz

lusterekkobietpełniącychsłużbęprzywejściudoNamiotuSpotkania.

38,8Wstarożytnościlustrarobionozpolerowanegobrązu.—Niewiadomo,jakabyłafunkcjaowychkobiet.Możetojakieśoczyszczoneecho2Krl23,7.Tentekstjestpodstawąglosy1Sm

2,22.

38,8.Kobietypełniącesłużbęprzywejściudonamiotu.MożnaprzytoczyćwieleprzykładówpełnionejprzezkobietysłużbywświątyniachBliskiegoWschodu-odzwykłychfunkcjido

kapłańskich,odcelibatudonierządu,odkrótkotrwałychślubówpopoświęceniecałegożycia.Dlategotrudnojestdokładnieokreślićcharakterposługiwykonywanejprzezizraelskieniewiasty.
Wzmiankaonierządzie,któregosynowieElegodopuszczalisięzkobietami,zamieszczonaw1Sm2,22,sugeruje,żeoweniewiastywykonywałyjakieśpraktykireligijnelubbyłydziewicami.Należy
jednakpodkreślić,żeniemadowodównaistnieniewIzraeluinstytucjireligijnegocelibatu,zaśtekstbiblijnynieopisujetychkobietjakodziewic.

Następnieurządziłdziedziniecprzybytkupostronie

południowej:zasłonydziedzińcabyłyzeskręconegobisioru,długie
nastołokci,

adwadzieściaichsłupówidwadzieściapodstawbyłoz

brązu,zaśhaczykiiklamryzesrebra.

Postroniepółnocnejzasłony

byłydługienastołokci,aponadtobyłodwadzieściasłupów,
dwadzieściapodstawzbrązuorazhaczykiprzysłupachiichklamry
zesrebra.

Postroniezachodniejzasłonamiałapięćdziesiątłokci,

dziesięćsłupówidziesięćpodstaw.Haczykiprzysłupachiichklamry
byłyzesrebra.

Postroniewschodniej[zasłona]miałarównież

pięćdziesiątłokci.

Zasłonynajednąścianębocznąmiałypo

piętnaściełokci,adotegomiałytrzysłupyitrzypodstawy.

Zasłony

zaśnadrugąścianębocznąmiałypiętnaściełokci,adotegomiałyteż
trzysłupyitrzypodstawy.

Wszystkiezasłonytworząceogrodzenie

dziedzińcabyłyutkanezeskręconegobisioru,

apodstawydosłupów

byłyzbrązu,haczykizaśprzysłupachorazichklamryzesrebra,
takżegłowiceichmiałypokryciezesrebra.Wszystkiesłupy
dziedzińcamiałysrebrneklamry.

Zasłonauwejścianadziedziniec

byłazfioletowejiczerwonejpurpury,karmazynuizeskręconego
bisioru,wielobarwniewyszywana,imiaładwadzieściałokci
szerokościipięćłokciwysokości,zgodniezrozmiaramizasłon
dziedzińca.

Czterysłupydoniejiichpodstawybyływykonanez

brązu,ahaczykiprzynich–zesrebra,pokrycieichgłowicoraz
klamrybyłyzesrebra.

Wszystkiepalikidziedzińcaprzybytkubyłyz

brązu.

OtoobliczeniewydatkównaprzybyteknaPrzybytek

Świadectwa,któryzrozkazuMojżeszawybudowalilewicipod
nadzoremItamara,synaAaronakapłana.

38,21-31Tenustępjestdodatkiemredakcyjnym:zakładaonustanowienielewitów(Lb3)ispisludności(Lb1).
38,21który...wybudowalilewici.Oniobliczyliwydatki,budowniczymjestBesaleel.39,2Tutajorazww.3,7,8i22niektóreczasownikimająwtekściehebr.1.poj.Wsam.orazw

tłumaczeniusyr.wszędzie1.mn.

ABesaleel,synUriego,synaChurazpokoleniaJudy,wykonał

wszystko,comunakazałPanprzezMojżesza,

aznim[pracował]

Oholiab,synAchisamakazpokoleniaDana,jakosnycerz,tkaczi
wielobarwniewyszywający[nicią]zfioletowejiczerwonejpurpury,
karmazynuorazbisioru.

Wszystkiegozaśzłotazofiar,złożonych

gestemkołysania,zużylinarobotyprzybudowieprzybytku
dwadzieściadziewięćtalentówisiedemsettrzydzieścisyklów,według
wagisyklazprzybytku.

38,24.Złotozofiarzłożonychwobrzędziekołysania.Materiaływykorzystaneprzybudowieprzybytkuzostaływymienionewkolejnościodnajbardziejdonajmniejwartościowych.

Podobniejaktobyłowprzypadkumięsaofiarnegoprzeznaczonegodlakapłanów(Wj29,27),materiałytenajpierwofiarowanoBoguwobrzędziekołysania,byjepoświęcićdozaszczytnegocelu,w
jakimmiałyzostaćużyte.

38,24.Dwadzieściadziewięćtalentówisiedemsettrzydzieścisyklów.Całkowitailośćzłotaużytegodoozdobieniasprzętówprzybytkuzostałapodanawtalentach(najwyższajednostka

wagistosowanaprzezIzraelitów,równa3000syklów).Jedentalentważył33,510-36,600kg,zaśsykl11,17-12,2g.Całkowitawagaużytegozłotawynosiła74078,881-80909,79kg.

Asrebraodspisanychwzgromadzeniubyłostotalentówi

tysiącsiedemsetsiedemdziesiątpięćsyklówwedługwagisyklaz
przybytku.

38,25.Stotalentówitysiącsiedemsetsiedemdziesiątpięćsyklów.Całkowitaliczbasrebraużytegodoozdobieniasprzętówprzybytkuwynosiła3351-3660kg.Liczbatazostałapowiązana

zcałkowitąwartościąpodatkustanowiącegookupzażycie(Wj30,11-16),pobranegoodkażdegoIzraelitypicimęskiej.

Jedenbeka,czylinagłowępółsyklawedługwagisyklaz

przybytku,pobieranoodwszystkich,którzypodlegalispisowi,odlat
dwudziestuwzwyż,czyliodsześciusettrzechtysięcypięciuset
pięćdziesięciumężczyzn.

38,26.Beka.Bekatojednostkawagirównapołowiesykla,tj.5,59-6,1g.Byłatoopłatastanowiącaokupzażycie,pobranaodwszystkichmężczyznpowyżejdwudziestegorokużycia;

dostarczyłaonaśrodkówniezbędnychdozbudowaniaiutrzymaniaprzybytku(zob.Wj30,11-16).

38,26.LiczbaIzraelitów.Liczbamężczyznpoliczonychwczasiespisu,odktórychpobranopodatekwwysokościpółsyklasrebrastanowiącyokupzażycie(zob.Wj30,11-16),wynosiła

603550.TasamaliczbapojawiasięwspisieopisanymwLb1,46,przeprowadzonymwceluustalenialiczbymężczyznpowyżejdwudziestegorokużyciazdatnychdosłużbywojskowej.

Stotalentówsrebrazużytonaodlaniepodstawdoprzybytkui

podstawdozasłon,stotalentównastopodstaw,czylipotalenciena
jednąpodstawę.

Ztysiącasiedmiusetsiedemdziesięciupięciu

[syklów]zrobionohaczykidosłupóworazpokrycieichgłowici
opatrzonojeklamrami.

Brązuzaś,któryzłożonowofierzegestem

kołysania,byłosiedemdziesiąttalentówidwatysiąceczterysta
syklów.

UczyniłzniegopodstawydobramywejściowejdoNamiotu

Spotkania,ołtarzzbrązuzkratąbrązowąnależącądoniegooraz
wszystkieprzyboryołtarza,

podstawydziedzińca,podstawydo

bramynadziedziniec,wszystkiepalikiprzybytkuiwszystkiepaliki
dziedzińca.

38,29-31.Siedemdziesiąttalentówidwatysiąceczterystasyklów.Licząc3000syklówjakojedentalent,całkowitailośćbrązuzłożonawofierzegestemkołysaniaiużytadobudowy

przybytkuwynosiła2345,7-2562kg.TenbardziejtrwałymetalzostałwykorzystanydozrobieniapodstawydobramywejściowejdoNamiotuSpotkania,ołtarzazbrązuijegowyposażeniaoraz
wszelkichsprzętówołtarza.Wykonanozniegorównieżpodstawydziedzińca,podstawydobramynadziedziniec,palikiprzybytkuipalikidziedzińca.

Wj39

Wykonanieszatkapłańskich

Wykonanoteższatyzdrogocennejtkaninyzfioletoweji

czerwonejpurpuryorazzkarmazynudo[pełnienia]służbyw
przybytku.WykonanorównieższatyświętedlaAarona,jakPan
nakazałMojżeszowi.

Wykonałefodzezłota,zfioletowejiczerwonej

purpury,karmazynuorazzeskręconegobisioru.

Wykutowięc

cienkieblaszkizezłotaipociętojenanitki,abyjewpleśćwfioletową
iczerwonąpurpurę,wkarmazynorazwbisior–dziełobiegłego
tkacza.

Wykonanorównieżdoniegonaramiennikiprzypiętenaobu

jegokońcach,takiżpoprzypięciustanowiłcałość.

Aprzepaska,

któragotrzyma,aktórasięnadnimznajduje,byławykonanatak
samo[znici]zezłota,zfioletowejiczerwonejpurpury,zkarmazynui
zeskręconegobisioru,jakPannakazałMojżeszowi.

Obrobionoteż

kamienieonyksowe,osadzonewzłoteoprawy,zwyrytyminanich,na
wzórpieczęci,imionamisynówIzraela.

Umieszczonojenaobu

naramiennikachefodujakokamieniepamięciosynachIzraela,jak
PannakazałMojżeszowi.

Wykonanoteżpektorał–dziełobiegłego

tkacza–wtensposóbjakefodzezłota,zfioletowejiczerwonej
purpury,zkarmazynuizeskręconegobisioru.

Pektorałbył

kwadratowy,adługośćjegoiszerokośćwynosiłyjednąpiędź.Byłon
wedwojezłożony.

Umieszczononanimczteryrzędydrogich

kamieni;wpierwszymrzędzierubin,topaziszmaragd;

wdrugim

rzędziegranat,szafiriberyl;

wtrzecimrzędziehiacynt,agati

ametyst;

awczwartymrzędziezłocistytopaz,onyksijaspis.Były

osadzonerzędamiwoprawachzezłota.

Kamienieteotrzymały

imionasynówIzraela;byłoichdwanaściewedługichimion;byłyryte
nawzórpieczęci,każdyzwłasnymimieniemwedługdwunastu
szczepów.

Wykonanodopektorałudwałańcuszki,jakbyplecionkiz

czystegozłota.

Wykonanoteżdwiezłoteoprawyidwazłote

pierścienieiprzymocowanoobatepierścienienaobukońcach
pektorału.

Dwiezłoteplecionkiprzewleczonoprzezobapierścienie

naobukońcachpektorału.

39,17WWulgaciepominiętepewneszczegółyz39,17-21imaonaodwawierszemniejniżteksthebr.Zgodnośćnumeracjiwierszypowracadopieropodkoniecrozdziału.

Obazaśkońceobydwuplecionekprzymocowanodoobuopraw

iprzywiązanojedoprzedniegonaramiennikaefodu.

Wykonanodwa

złotepierścienieiprzymocowanojedoobu[górnych]końców
pektorału.

Iwykonanodwainnezłotepierścienie,iprzymocowano

jenaobunaramiennikachefodu,nadolezprzoduobokmiejsca
spięcianadprzepaskąefodu.

Potempektorałwrazzjego

pierścieniamizwiązanozpierścieniamiefoduzapomocąsznuraz
fioletowejpurpury,takabypektorałleżałnaprzepasceefoduinie
mógłsięprzesunąćzeswegomiejscanaefodzie,jakPannakazał
Mojżeszowi.

Wykonałteżsukniępodefod,dziełotkacza,całąz

fioletowejpurpury.

Imiaławśrodkuotwórnagłowę,zobszywką

dokołaotworu,jakprzyotworzepancerza,abysięnierozdarła.

dolnychjejbrzegachprzyszylijabłkagranatuzfioletowejiczerwonej
purpury,zkarmazynuizeskręconegobisioru.

39,24zeskręconego(bisioru).Zasam.Teksthebr.:„kręconego”.

Zrobilitakżedzwonkizczystegozłotaiprzyszylijedokoła

międzyjabłkamigranatu.

39,25Wtekściehebr.powtórzonenakońcuwiersza:„międzyjabłkamigranatu”.

Dzwonekzłotyijabłkogranatunastępowałynaprzemian

dokoła[dolnego]brzegusukniprzywdziewanejwczasiepełnienia
służby,jakPannakazałMojżeszowi.

Zrobilitakżetunikitkanez

bisiorudlaAaronaijegosynów,

oraztiaręzbisioru,mitryzbisiorui

lnianespodniezbisioruskręconego

orazpaszeskręconegobisioru,

zfioletowejiczerwonejpurpury,zkarmazynu,wielobarwnie
wyszywany,jakPannakazałMojżeszowi.

Wykonanoteżozdobęz

czystegozłota,wkształciekwiatu,iwyrzeźbilinaniej,jaksięrzeźbi

napieczęci:PoświęconyPanu.

Iprzywiązanojąsznuremz

fioletowejpurpury,takabybyłanatiarze;umieszczonojąnanieju
góry,jakPannakazałMojżeszowi.

Takwykonanowszelkąrobotę

okołobudowyNamiotuSpotkania.Izraeliciwykonalizaśwszystko
tak,jaknakazałPanMojżeszowi:takwykonali.

Ioddaliprzybytek

Mojżeszowiwrazznamiotemisprzętami,jakkółka,deski,
poprzeczki,słupy,podstawy,

nakrycia,jednezeskórbaranich

barwionychnaczerwono,adrugiezeskórdelfinów,oraz
przykrywającązasłonę,

ArkęŚwiadectwazdrążkami,przebłagalnię,

stółzewszystkiminależącymidoniegoprzyboramiizchlebami

pokładnymi,

świecznikzczystego[złota]zlampamiustawionymiw

szereguorazzewszystkimiprzyboraminależącymidoniego,iolejdo
oświetlenia,

atakżeołtarzzłotyiolejnamaszczenia,pachnące

kadzidłoorazzasłonęuwejściadonamiotu,

ołtarzzbrązuwrazz

kratązbrązuidrążkamiorazwszystkiejegoprzybory;kadźijej
podstawę,

zasłonydziedzińca,słupyipodstawydonich,zasłony

przywejściunadziedziniec,powrozyipalikiorazwszystkiesprzęty
potrzebnedosłużbywprzybytkuiwNamiocieSpotkania,

oraz

szatyzdrogocennejtkaninydosłużbywprzybytku,szatyświętedla
Aaronakapłanaiszatydlajegosynówdosprawowaniaczynności
kapłańskich.

JakPannakazałMojżeszowi,takteżwykonali

wszystkoIzraelici.

GdyzaśujrzałMojżesz,żewszystkowykonali,

jaknakazałPan,udzieliłimbłogosławieństwa.

Wj40

TakpowiedziałPandoMojżesza:

Wpierwszymdniumiesiąca

pierwszegopostawiszprzybytekwrazzNamiotemSpotkania.

umieściszwnimArkęŚwiadectwa,inakryjeszjązasłoną.

Wniesiesz

takżestółipołożysznanimto,comabyćpołożone,orazwniesiesz
świecznikipostawisznanimlampy.

Ustawiszrównieżzłotyołtarz

dospalaniakadzidłaprzedArkąŚwiadectwaizawiesiszzasłonęu
wejściadoprzybytku.

Ołtarzzaścałopaleniapostawiszprzed

wejściemdownętrzaNamiotuSpotkania,

akadźumieściszmiędzy

NamiotemSpotkaniaaołtarzeminapełniszjąwodą.

Urządziszteż

dziedziniecdokoła,aprzybramiezawiesiszzasłonę.

Wtedy

weźmieszolejnamaszczeniainamaściszprzybytekorazwszystko,co
wnimjest;poświęciszgoiwszystkiejegosprzęty,ibędzieświęty.

namaściszołtarzcałopaleniazewszystkimijegoprzyborami,i
poświęciszgoibędziebardzoświęty.

Namaściszrównieżkadźoraz

jejpodstawęipoświęciszją.

WtedyprzyprowadziszAaronaijego

synówprzedwejściedoNamiotuSpotkaniaiobmyjeszichwodą.

NastępnieubierzeszAaronawświęteszatyinamaściszgo,i

poświęciszgo,abyMisłużyłjakokapłan.

40,13OdtegomiejscawWulgacieznowutekstskróconyiwnumeracjiwierszyodwiejednostkimniejniżwtekściehebr.Taróżnicautrzymujesiędokońcarozdziału.

Każesztakżeprzybliżyćsięjegosynomiubierzeszichwszaty.

Potemnamaściszich,jaknamaściłeśichojca,abyMisłużylijako

kapłani.Przeztozaśnamaszczenieprzetrwakapłaństwowich
pokoleniachnawieki.

Mojżeszwykonałwszystkotak,jakmu

nakazałPan.Takwykonał.

Wzniesionoprzybytekpierwszegodnia

pierwszegomiesiącarokudrugiego.

40,17.Synchronizacjaczasowa.PrzybytekzostałustawionywdzieńNowegoRoku,nadwatygodnieprzedokrągłąrocznicąwydarzeńWyjścia,dokładniewdziewięćmiesięcypo

rozłożeniusięIzraelitówustópgórySynaj.PrzybytekwykonanozgodniezpoleceniamidanymiprzezBoga.NowaerawdziedziniekultuBożegomogłasięrozpocząćjedyniewdzieńNowegoRoku.

PostawiłMojżeszprzybytek:założyłpodstawy,ustawiłdeski,

umieściłpoprzeczkiorazustawiłsłupy.

Irozciągnąłnamiotnad

przybytkiem,inakryłgoprzykryciemnamiotuzgóry,jaktoPan
nakazałMojżeszowi.

NastępniewziąłŚwiadectwoipołożyłjew

arce,włożyłteżdrążkidopierścieniarkiiprzykryłarkęzwierzchu
przebłagalnią.

Wniósłnastępniearkędoprzybytkuizawiesiłzasłonę

zakrywającą,izakryłniąArkęŚwiadectwa,jakPannakazał
Mojżeszowi.

PostawiłrównieżstółwNamiocieSpotkaniapostronie

północnejprzybytku,przedzasłoną,

ananimrozłożyłprzed

obliczemPanarządchlebów,jaknakazałPanMojżeszowi.

Postawił

teżświecznikwNamiocieSpotkania,naprzeciwstołu,postronie
południowejprzybytku,

iumieściłlampyprzedPanem,jakPan

nakazałMojżeszowi.

PostawiłrównieżołtarzzłotywNamiocie

Spotkania,naprzeciwzasłony,

ikazałspalaćnanimwonnekadzidło,

jakPannakazałMojżeszowi.

Zawiesiłzasłonęuwejściado

przybytku.

Ołtarzzaścałopaleniapostawiłprzedwejściemdo

wnętrzaNamiotuSpotkaniaiofiarowałnanimcałopalenieiofiarę
pokarmową,jaknakazałPanMojżeszowi.

Ustawiłtakżekadź

międzyNamiotemSpotkaniaaołtarzeminalałwniąwodydomycia.

ImyliwniejręceinogiMojżesziAaronorazjegosynowie,

wchodzącdoNamiotuSpotkaniaiprzystępującdoołtarza,jakPan

nakazałMojżeszowi.

Wreszcieurządziłdziedziniecdokoła

przybytkuiołtarz,auwejściazawiesiłzasłonę.Wtensposób
Mojżeszdokonałdzieła.

WtedytoobłokokryłNamiotSpotkania,a

chwałaPananapełniłaprzybytek.

IniemógłMojżeszwejśćdo

NamiotuSpotkania,bospoczywałnanimobłokichwałaPana
wypełniałaprzybytek.

Ilerazyobłokwznosiłsięnadprzybytkiem,

Izraeliciwyruszaliwdrogę,

ajeśliobłokniewznosiłsię,nieruszali

wdrogęażdodniauniesieniasięobłoku.

ObłokbowiemPanaza

dniazakrywałprzybytek,awnocybłyszczałjakogieńnaoczach
całegodomuizraelskiegowczasiecałejichwędrówki.

Document Outline

Wstęp do Księgi Wyjścia. 6
Wj 1. 9
UWOLNIENIE IZRAELITÓW Z EGIPTU.. 9
Rozrost i ucisk Izraela. 9
Wj 2. 12
Urodzenie Mojżesza. 12
Mojżesz w ziemi Madian. 14
Pierwszy opis powołania Mojżesza. 16
Wj 3. 17
Wj 4. 21
Wj 5. 24
Pierwsze spotkanie Mojżesza z faraonem.. 24
Wj 6. 26
Drugi opis powołania Mojżesza. 27
Wj 7. 29
Plagi egipskie. 31
Wj 8. 33
Wj 9. 36
Wj 10. 39
Wj 11. 42
Noc paschalna i wyjście z Egiptu. 42
Wj 12. 44
Wj 13. 51
Cudowne przejście przez morze. 53
Wj 14. 55
Wj 15. 58
Pieśń dziękczynna. 58
DROGA Z EGIPTU POD SYNAJ. 61
Pierwsze postoje na pustyni 61
Wj 16. 63
Przepiórki i manna. 63
Wj 17. 67
Wyprowadzenie wody ze skały. 67
Zwycięstwo nad Amalekitami 68
Wj 18. 70
Spotkanie Mojżesza z Jetrą. 70
Wj 19. 73
ZAWARCIE PRZYMIERZA NA SYNAJU. PIERWSZE PRAWA.. 73
Objawienie się Boga Izraelowi 73
Wj 20. 77
Dekalog. 77
KSIĘGA PRZYMIERZA.. 82
Prawo o ołtarzu. 82
Wj 21. 84
Prawo rodzinne. 84
Prawo karne. 86
Prawo rzeczowe. 89
Wj 22. 90
Prawo rodzinne. 92
Prawo moralne. 93
Wj 23. 96
Rok szabatowy. 97
Święta. 98
Zachęta do zachowania przepisów Prawa. 100
Wj 24. 102
Zawarcie przymierza. 102
Tablice przykazań. 104
Wj 25. 105
PRZEPISY O ZORGANIZOWANIU KULTU.. 105
Dary na budowę przybytku. 105
Przybytek i jego sprzęty. Arka. 107
Stół chlebów pokładnych i naczynia. 109
Świecznik. 110
Wj 26. 111
Przybytek. 111
Wj 27. 115
Ołtarz całopalenia. 115
Dziedziniec. 116
Oliwa do świecznika. 117
Wj 28. 118
Szaty kapłańskie. 118
Efod. 119
Pektorał 120
Suknia arcykapłańska. 122
Diadem na tiarze. 123
Odmienny ubiór kapłanów.. 124
Wj 29. 125
Konsekracja Aarona i jego synów.. 125
Ofiara ustawiczna. 130
Wj 30. 132
Inne przepisy o przybytku. Ołtarz kadzenia. 132
Pogłówne. 134
Kadź z brązu. 135
Sporządzanie oleju i kadzidła. 136
Wj 31. 138
Wykonawcy robót 138
Szabat 139
Wj 32. 141
ODSTĘPSTWO IZRAELA I ODNOWIENIE PRZYMIERZA.. 141
Kult złotego cielca. 141
Wj 33. 145
Modlitwa Mojżesza. 145
Wj 34. 148
Odnowienie przymierza. 148
Wj 35. 153
WYKONANIE PRZEPISÓW O ZORGANIZOWANIU KULTU.. 153
Pouczenie Izraelitów o przepisach kultu. 153
Wj 36. 156
Budowa przybytku i jego sprzętów.. 157
Wj 37. 159
Wj 38. 161
Wj 39. 164
Wykonanie szat kapłańskich. 164
Wj 40. 167

02 Ksiega Wyjscia Biblia Jerozolimska

Document Outline