Wykład 3- UWAGA

Czym jest uwaga ?- definicje

•

„

UWAGA jest zawładni ciem przez umysł jednego z obiektów naszego

strumienia wiadomo ci.

•

Jej istot jest skupienie, koncentracja i wiadomo . Implikuje ona rezygnacj z

pewnych my li po to, by efektywnie radzi sobie z innymi” /William James,

1890/.

Uwaga

Współcze nie uwag okre la si jako proces koncentracji na jednym zadaniu czy ródle

bod ców pomimo działania bod ców dystrakcyjnych.

Uwaga pozwala dokładniej rejestrowa pewne aspekty otoczenia

Umo liwia uczenie si

Pozwala na szybkie reagowanie

Zwi zki uwagi ze wiadomo ci

•

Uj cie wiadomo ci wg Armstronga, 1989

•

- wiadomo minimalna

•

- wiadomo percepcyjna

•

- wiadomo introspekcyjna

Mechanizmy fizjologiczne uwagi

•

Reakcja orientacyjna

•

Indukcja ujemna

•

Pobudzenie układu siatkowatego

•

Habituacja, dyshabituacja

NEURONALNE PODSTAWY MECHANIZMU UWAGI

Współczesne badania systemu uwagowego (hipotezy):

•

Istnienie w obr bie układu nerwowego specyficznego systemu uwagowego, odr bnego anatomicznie od

systemów sensorycznych. System uwagowy nie jest wi c uto samiany z systemami percepcyjnymi, chocia nie

jest tak e od nich całkowicie niezale ny (Posner i Petersen, 1990; Posner, 1994).

•

Mechanizm uwagi jest domen współpracuj cych ze sob i anatomicznie poł czonych wzajemnie okre lonych

struktur mózgowych. Nie jest funkcj jakiego jednego wybranego miejsca w systemie nerwowym, lecz z

drugiej strony nie jest to tak e funkcja mózgu jako cało ci (Mesulam, 1981; Posner i Petersen, 1990; Posner,

1994).

•

Zró nicowanie funkcjonalne poszczególnych cz ci systemu uwagowego. Struktury mózgowe zaanga owane

w sterowanie mechanizmem uwagi nie pełni identycznych funkcji, ale ka da z tych cz ci mo e by

przypisana do jakiej okre lonej funkcji systemu uwagowego (Posner i Petersen, 1990; Posner, 1994).

Koncepcja Michela Posnera

•

Koncepcja Posnera:

system uwagi orientacyjnej i system uwagi wykonawczej (mo e

modyfikowa aktywno systemu orientacyjnego

•

System przedni

/

sie uwagi-płat czołowy

/ i system tylny uwagi /

płat ciemieniowy, cz

wzgórza,

cz ci zwi zane z ruchami oczu/

•

System przedni – uwaga wykonawcza /system tylny – uwaga orientacyjna

Co wiemy o mózgowych mechanizmach uwagi ?

•

Efekt selekcji uwagowej jest obserwowany na bardzo wczesnym etapie

przetwarzania informacji.

•

Neuronalnym odpowiednikiem filtru uwagowego s procesy wzbudzania a nie

hamowania.

•

Dane potwierdzaj istnienie zło onych i powstaj cych równolegle reprezentacji

przestrzennej i reprezentacji cech obiektu tj. kolor i kształt (Webster i

Ungerleider, 2000).

•

Przy identyfikacji obiektu tworzymy jego schemat- aktywizuj c boczne okolice

płata czołowego czyli układ uwagi wykonawczej (Corbetta, 2000).

Cechy uwagi wg C.S. Nosala

1. Nat enie, koncentracja uwagi

2. Dynamika, gi tko albo przerzutno

3. Zakres uwagi, pojemno

4. Wybiórczo albo selektywno uwagi

5. Stabilno

Podstawowe funkcje uwagi

wg. Maruszewskiego

Selekcja pierwotna - czyli selekcja tych aspektów otoczenia, które b d podlegały

dokładniejszej obróbce.

Selekcja wtórna - selekcja tych rezultatów przetwarzania informacji, które s podstaw

wyboru okre lonego sposobu reagowania.

Gospodarowanie zasobami poznawczymi, tj. podejmowanie decyzji na temat tego, ile i

jakie procesy poznawcze wykorzysta do realizacji ró nych celów.

Poziomy analizy psychologicznej wg N cki (2000)

I. Procesy fizjologiczne i psychofizjologiczne

/pobudzenie/

II. Formalne parametry funkcjonowania umysłu /

uwaga i pami /

III. Indywidualne sposoby rozwi zywania zada poznawczych /

strategie poznawcze/

IV. Procesy

oceny i wyboru /np. wagi problemu, skuteczno ci strategii/

Trzy uj cia uwagi

❚

Uwaga-jako zdolno do selekcjonowania bod ców (Broadbent, 58)

❚

Jako zdolno do podtrzymywania aktywno ci przez dłu szy czas, czyli trwałego

„wyt ania uwagi” (Neuchterlein, Parasuraman, Jiang, 83)

❚

Jako zdolno polegaj ca na sprawowaniu kontroli poznawczej nad czynno ciami

wykonywanymi jednocze nie, czyli przydzielanie zasobów „energii mentalnej”

(Kahneman, 73)

Funkcje uwagi

•

selektywno

•

czujno

•

przeszukiwanie

•

kontrola czynno ci jednoczesnych

Selektywno

•

Wybór

–

bod ca

–

ci gu my li

–

ródła stymulacji

•

cocktail party phenomenon

•

odrzucamy informacje nieistotne

•

kryteria „istotno ci”

Zadanie Stroopa

Typowy wynik eksperymentu

Wyja nienie

•

Np. Colin MacLeod /1991/ - spostrzeganie kolorowego słowa pobudza

jedn cie k korow , a próba zidentyfikowania nazwy koloru druku

pobudza inn cie k , i zachodzi interferencja mi dzy pobudzeniem

pierwszej cie ki i drugiej.

Czujno

•

długotrwałe oczekiwanie

•

wydatkowanie energii

•

reagowanie na SYGNAŁ

–

(bodziec wa ny)

•

ignorowanie SZUMU

–

bod ce zakłócaj ce

•

ignorowanie DYSTRAKTORÓW

–

bod ce niewa ne, podobne do sygnału

Przykłady czujno ci uwagi

•

ledzenie urz dze rejestruj cych

–

radar

–

pulpit sterowniczy

•

Słu ba wartownicza

–

powa ne ostrze enie

•

Psychoterapia

–

czujno na słowa, wypowiadane przez pacjenta

Mo liwe sposoby zachowania w sytuacji,

wymagaj cej czujno ci

•

Reakcje poprawne

–

trafienie

–

poprawne odrzucenie

•

Bł dy

–

fałszywy alarm

–

chybienie

Przeszukiwanie

•

Czujno = bierne czekanie

•

Przeszukiwanie = aktywne badanie pola percepcyjnego

•

Przykłady:

–

inspekcja mapy

–

sprawdzanie, czy na kopercie jest wła ciwy znaczek

–

sprawdzanie, czy ucze umie „wszystko”

Przeszukiwanie a zło ono sygnału

Przeszukiwanie a podobie stwo sygnału do

dystraktorów

Kontrola czynno ci jednoczesnych

•

dwie lub wi cej czynno ci

•

ograniczone „zasoby”

•

niemo no pogodzenia wymaga

•

konieczno przerzucania uwagi

•

„koszt” kontroli jednoczesnej

•

„koszt” przerzucania uwagi

Gdzie jest umiejscowiony filtr uwagi?

Dwuuszna prezentacja bod ców

•

Litwo, ojczyzno moja Opowiem ci bajk

•

Ty jeste jak zdrowie Jak kot palił fajk

•

Ile Ci ceni trzeba A kocica papierosa

•

Ten tylko si dowie Upaliła kawał nosa

Co słyszymy w kanale ignorowanym?

•

niewiele

•

własne imi

•

zmian tonu głosu

•

zmian j zyka

Donald Broadbent

•

Dwuuszna prezentacja danych:

–

7

3

–

4

2

–

1

5

•

Dowolna kolejno przypominania:

–

65%

•

Wymuszona kolejno przypominania:

–

0,5 sek.

18%

–

1 sek.

15%

–

1,5 sek.

28%

–

2 sek.

51%

Anna Treisman

–

Prezentujemy dwuusznie:

•

Wlazł

Szła

•

Dzieweczka

Kotek

•

Na

Do

•

Laseczka

Płotek

–

Słyszymy:

•

Wlazł kotek na płotek

•

Szła dzieweczka do laseczka

Wnioski:

•

Reagujemy na semantyczne wła ciwo ci bod ca

•

reagujemy na bod ce warunkowe

•

w tym: na bod ce podobne semantycznie

Teorie wczesnej selekcji

•

Broadbent

•

fizyczne wła ciwo ci bod ca

•

model „szyjki od butelki”

•

informacje czekaj „w kolejce”

•

w tym samym czasie stopniowo zanikaj

•

jak si nie doczekaj , nie b d „uwa ane”

Teorie pó niej selekcji

•

Anna Treisman

•

semantyczne wła ciwo ci bod ca

•

model „osłabiacza”

•

przechodz wszystkie informacje, cho wi kszo w postaci osłabionej

•

informacje osłabione mog by wzmocnione, je li b dzie to konieczne

Model integracji cech (Treisman)

•

Etap przeduwagowy

–

proces automatyczny i mimowolny

–

przetwarzanie równoległe

–

rejestrujemy wszystkie istotne cechy

•

Etap uwagowy

–

proces kontrolowany

–

przetwarzanie szeregowe

–

integrujemy cechy w obiekt

Integracja cech w obiekt

•

XXOOOXXOOXOXXOXOXOOXXOXOXOXOXOXOXOXXXXO

XXOXOXOOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOOXO

•

XXOOOXXOOXOXXOXOXOOXXOXOXOXOXOXOXOXXXXO

XXOXOXOOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOOXO

Cecha szczególna bod ca: ruch

Teorie uwagi podzielnej

•

Teoria modułów (Allport)

–

moduły s wyspecjalizowane

–

wyczerpanie jednego nie osłabia innych

•

Teoria zasobów (Kahneman)

–

zasoby s niespecyficzne

–

stanowi rodzaj energii psychicznej

–

(„paliwo mentalne”)

Co nie wymaga zasobów?

•

Czynno ci automatyczne

–

automatyzacja = uwalnianie uwagi

•

Czynno ci limitowane danymi

–

(Norman i Bobrow)

–

np. słuchanie wykładu

–

- do pewnego momentu decyduje wysiłek

–

- ale gdy nie znamy terminów, decyduje wiedza

Uwaga a przetwarzanie informacji

•

Przetwarzanie informacji mo e przebiega na 3 poziomach:

sensorycznym, interpretacji sygnału, semantycznym (Craik i Lockhart,

1972)

•

Teoria elastycznego filtra uwagi selektywnej (Johnston, 1978) -

szybko i poprawno analizy i selekcji zale y od poziomu.

ZADANIA NAVONA

-

funkcje percepcyjno-uwagowe

Przeł czanie uwagi

ZADANIA DIVA-

bada funkcje uwagi selektywnej i podzielnej

Co wiemy o własnych procesach psychicznych ?

•

Przed wiadome przetwarzanie informacji:

•

Procesy przeduwagowe

•

Torowanie (priming)

•

Percepcja podprogowa

•

Czynno ci kontrolowane i automatyczne

•

Proces automatyzowania czynno ci

Procesy przeduwagowe

Procesy przeduwagowe - polegaj na przed wiadomej obróbce bod ców, tzn. na odbiorze ,

selekcji i obróbce bod ców, z których działania nie zadajemy sobie sprawy / np. bod ców

prezentowanych w bardzo krótkim czasie lub w sposób zdegradowany / uj cie Neissera

Priming

•

Priming - to uprzedzanie. Prezentowanie (S) uprzedzaj cego tu przed bod cem

rozpoznawanym /Posner, 1982/ albo inaczej wst pne aktywizowanie szlaków nerwowych /np.

litera A po literze A/.

•

Odmienne konsekwencje primingu automatycznego i kontrolowanego

•

„

Mispriming” - je li (S) uprzedzaj cy wyst puje w czasie krótszym ni ok. 200 msek przed

bod cem wła ciwym - to badany wiadomie nie rejestruje primingu.

Koncepcja przetwarzania automatycznego i kontrolowanego wg Schneidera i

Shiffrina

•

Nie anga uje wiadomo ci

•

Małe zapotrzebowanie na zasoby uwagi

•

Ma charakter równoległy

•

Du a szybko

•

Zadania dobrze znane i łatwe

•

Wykorzystuje proste procesy poznawcze

•

Anga uje wiadomo

•

Du e zapotrzebowanie na zasoby uwagi

•

Ma charakter sekwencyjny

•

Mała szybko

•

Zadania nowe i o du ym stopniu trudno ci

•

Wykorzystuje zło one procesy poznawcze

Kontrola i automat

•

Automatyczne - aktywacja jako pozostało po przednim zadaniu.

•

Proaktywna interferencja kosztów (stara aktywacja utrudnia now ).

•

Bowiem - tworzy si poł czenie S - O – R

•

Im trudniejsze zadanie 1, tym wi kszy koszt przeł czenia si na zadanie 2

Jak tymi procesami sterowa ?

•

Kontrolnymi:

•

uprzedzi badanych, jakie zadanie b dzie nast pne

•

uło y regularnie zadania

•

Automatycznymi:

•

robi przerw na wyga ni cie aktywacji z poprzedniego zdania (pasywne osłabianie)

•

im dłu sza przerwa, tym mniejsze koszty

Jak wyja ni procesy automatyzacji?

•

Anderson i LaBerge : uwa aj , e automatyzacja jest skutkiem coraz to lepszego opanowania

pojedynczych elementów czynno ci, które nast pnie ł cz si w grupy /uczenie si alfabetu

Mors’a; czytanie/

•

Logan - teoria egzemplarzy. Uczenie si procedur, które mog by wydobywane w

odpowiednich sytuacjach

Bł dy typowe dla procesów automatycznych

1

.

ZE LIZGI -

przy próbie odej cia od czynno ci rutynowej nast puje ze lizg i kontrol

przejmuj procesy automatyczne-

Przykład: Pid ama Jamesa

2.

BŁ D OMINI CIA

- przerwanie czynno ci rutynowej mo e spowodowa pomini cie

pozostałych jej faz-

Przykład: telefon powoduje pomini cie reszty rozpocz tej czynno ci

3

.

PERSEWERACJE - powtarzanie cało ci lub cz ci procedury

4.

BŁ D OPISU -

wewn trzny opis planowanego działania prowadzi do wykonania go na

złym obiekcie-

Przykład: mycie z bów kremem po goleniu

5.

BŁ DY ZALE NE OD DANYCH

-

informacja sensoryczna przejmuje kontrol nad

przebiegiem działania planowanego-

Przykład: dodanie do wykr canego numeru cyfr zasłyszanych w rozmowie

6.

BŁ DY ASOCJACYJNE -

Silne skojarzenia wyzwalaj zł czynno rutynow -

Przykład:

„Prosz wej ” w odpowiedzi na telefon

7.

BRAK AKTYWACJI-

brak aktywacji do czynno ci rutynowej -

Przykład

:

Idziemy do

drugiego pokoju zapominaj c po co